№ 5/S (2024) “Jamiyat va innovatsiyalar” fanlararo elektron ilmiy jurnalining maxsus soni

 XII asr oxiri XIII asr boshlarida Xorazmshohlar nomi ostida hukmronlik qilgan Anushteginlar davlati tarixi nafaqat O‘zbekiston qolaversa dunyo tarixida ham katta ahamiyatga ega sulolalardan hisoblanadi. Bugungi kunda mazkur sulolaning ijtimoiy, siyosiy va madaniy hayoti haqida ko‘plab tadqiqotlar olib borilmoqda. Biroq aksariyat holda undagi ayrim masalalar o‘z yechimini topmay qolgan holatlar ham kuzatiladi. Mazkur maqola aynan Markaziy Osiyo tarixida katta ro‘l o‘ynagan o‘g‘uz hamda dashti qipchoq urug‘lari haqida hamda ularning xorazmshohlar davlati tarixidagi ahamiyati xususidagi tahlillarga qaratilgan. Unda XIII asrning birinchi choragida, hukmronlik qilgan Anushtegin Xorazmshohlar davlatining ichki siyosatidagi jarayonlar jumladan, Qipchoq va Og‘uz urug‘lariga mansub bo‘lgan davlat amaldorlarining o‘zaro raqobati, Turkon Xotun va Muhammad Xorazmshoh o‘rtasidagi munosabatlarning keskinlashuv jarayonlari, shu bilan birga Xorazmshohning mo‘g‘ullar bosqini davrida o‘z yurtini tashlab ketishiga majbur qilgan  omillar hamda ularning sabablari yana bir bor ko‘rib chiqiladi.

Ma’lumotlar tahlili tadqiqot ob’yekti davriga doir sharq manbalari hamda bir qator zamonaviy adabiyotlar asosida amalga oshirilgan va xulosalar qilingan.

Mazkur maqola ijtimoiy-gumanitar, siyosiy-huquqiy fanlar sohasida keng muhokama, bahs-munozaralarga sabab bo‘lib kelayotgan ommaviy axborot vositalari hamda ularni hukumat va fuqarolar o‘rtasidagi munosabatlarning asosiy omil sifatida tahlil qilishga qaratilgan. Maqola ommaviy axborot vositalari haqidagi ma’lumotlardan boshlanib, ularning hukumat va fuqarolar o‘rtasidagi munosabatlardagi ta’siri hayotiy misollar yordamida yoritilgan.

Ushbu maqola Farg‘ona vodiysi geosiyosiy va etnik-madaniy kontekstida zamonaviy xalqaro munosabatlar tamoyillarini o‘rganadi. Markaziy Osiyoda tarixiy ahamiyatga ega boʻlgan Fargʻona vodiysi oʻzining turli etnik tarkibi va strategik geosiyosiy joylashuvi bilan ajralib turadi. Tadqiqot vodiydagi davlatlar, xususan, O‘zbekiston, Qirg‘iziston va Tojikistonning xalqaro munosabatlariga geosiyosiy manfaatlar va etnik-madaniy integratsiya qanday ta’sir ko‘rsatishini o‘rganadi. Asosiy mavzular tarixiy merosning ta’siri, mintaqaviy tashkilotlarning roli va Rossiya, Xitoy va AQSh kabi tashqi kuchlarning ta’sirini o‘z ichiga oladi. Maqolada, shuningdek, mintaqada hamkorlik va mojarolarni hal qilish uchun muammolar va imkoniyatlar muhokama qilinib, barqarorlik va taraqqiyotga ko‘maklashish uchun inklyuziv va ko‘p tomonlama yondashuvlar muhimligi ta’kidlangan.

Томас Жефферсон Америка Қўшма Штатлар тарихида, айниқса ХВИИИ асрда америка халқининг мустақиллик ҳаракатлари авж олган паллада тарих саҳнасига чиқади ва давлат ташкил этиш жараёнида муҳим роль ўйнайди. У мамлакатнинг мустақиллик декларацияси муаллифи ва давлатнинг ҳуқуқ тизимни шакллантиришда беқиёс ўрни бор. Мақолда унинг ҳаёт йўли, давлат ва ҳуқуқ тўғрисидаги қарашлари, шунингдек, миллатни шакллантиришдаги беқиёс роли ҳақида гап боради.

Ушбу мақолада маъмурий йўл билан ушлаб туриш чорасининг тушунчаси ёритилган, ушбу чорани қўллашда Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 27-моддасида назарда тутилган “Шахс суднинг қарорисиз қирқ саккиз соатдан ортиқ муддат ушлаб турилиши мумкин эмас” деган талаблар ва муддатларга мослаштириш бўйича норматив ҳужжатлар таҳлил қилинган.

Ушбу тадқиқотнинг мақсади Марказий Осиёнинг учта давлати - Ўзбекистон, Қозоғистон ва Қирғизистоннинг давлат хизматлари порталлари ва бошқа давлат порталларида давлат хизматлари тўғрисидаги маълумотларнинг очиқлигини таҳлил қилиш ва солиштиришдан иборат. Тадқиқот доирасида ҳар бир мамлакатнинг Давлат хизматлари маркази фаолиятининг асосий самарадорлик кўрсаткичлари очиқ маълумотларга асосланиб таҳлил қилинди. Улар, асосан, энг машҳур хизматлар ва уларга бўлган аризалар сонини ўз ичига олган. Шунингдек, давлат порталларида давлат хизматлари тўғрисидаги маълумотларнинг тўлиқлиги, аниқлиги ва очиқлиги турли даврлар учун маълумотларни кўриш, маълумотларни турли мезонларга кўра ажратиш ва солиштириш ҳамда таҳлил қилишнинг бошқа имкониятларини ҳисобга олган ҳолда баҳоланди. Тадқиқот натижалари статистика шаклланиши ва очиқ маълумотларни эълон қилишдаги муаммолар ва камчиликларни аниқлаш, шунингдек, давлат хизматлари соҳасида давлат фаолиятининг шаффофлиги ва самарадорлигини ошириш мақсадида маълумотларни йиғиш, таҳлил қилиш ва эълон қилиш тизимини такомиллаштириш бўйича тавсиялар ишлаб чиқиш имконини берди.

Maqolada O‘zbekiston Respublikasi va boshqa mamlakatlarda kraudfanding faoliyatini huquqiy tartibga solishning o‘ziga xos jihatlari atroflicha tahlil qilingan. O‘zbekiston Respublikasida kraudfanding faoliyati subyektlarini huquq va burchlarini tartibga soluvchi maxsus normalarning mavjud emasligi sababli, ushbu munosabatlarni tartibga solishda qo‘llanilishi mumkin bo‘lgan mavjud qonun hujjatlari o‘rganilgan. Qonun hujjatlarini o‘xshash munosabatlarga nisbatan qo‘llanishi tahlil qilingan. Kraudfanding faoliyatini aniq huquqiy tartibga solinishi va bu orqali investitsiya faoliyatiga doir qonunchilikka tegishli o‘zgartirishlar kiritilishi ta‘kidlangan.

Maqolada globallashuv darida yoshlarning turli-tuman g‘oyalarning mazmunini to‘g‘ri anglab yetishlari, g‘oyaviy-siyosiy ongi va mafkuraviy immuniteti darajasining o‘sishi, ularning ijtimoiylashuvi darajasiga bog‘liqligi masalalariga to‘xtalib o‘tiladi. Ta’lim va tarbiya jarayonlarida milliy va ma’naviy qadriyatlardan unumli foydalanish,yoshlar orasida urf-odat va an’analarga sadoqat tuyg’ularini shakllantirish bilan bog’liq masalalar yoritib beriladi.

Bugungi xilma-xil jamiyatda polietnik tillar multikulturalizmning yorqin ifodasi sifatida ajralib turadi. Ushbu maqola ushbu tillarning nozik tomonlarini o'rganadi, ularning o'ziga xos xususiyatlari, evolyutsiyasi va ijtimoiy ahamiyatini o'rganadi. Fanlararo linzalar orqali u polietnik tillarning lug'at, grammatika va talaffuzni turli til an'analaridan qanday qilib uyg'unlashtirishi, ko'p madaniyatli jamiyatlarning gibrid tabiatini aks ettiradi. Bundan tashqari, maqolada polietnik tillarning rivojlanishi va mustahkamligiga ta’sir etuvchi tarixiy, siyosiy va ijtimoiy omillar muhokama qilinadi. Shuningdek, u madaniy almashinuvni osonlashtirish, guruhlararo muloqotni rivojlantirish va murakkab o'ziga xosliklarni muhokama qilishda ularning rolini o'rganadi. Tilni jonlantirish kabi muammolarni e’tirof etgan holda, u umumiy til merosimizning ajralmas qismi sifatida polietnik tillarni asrab-avaylash va nishonlash tarafdori.

Ushbu maqolada fandagi dolzarb atamalar ko‘rib chiqiladi: kompetensiya, leksik kompetensiya, kasbiy leksik kompetensiya. Muallif kompetensiya va leksik kompetensiyani aniqlash bo‘yicha mavjud nuqtai nazarlarni tavsiflaydi. Shuningdek, tildan tashqari universitet talabalarining kasbiy va kommunikativ kompetensiyasining lingvistik asosi sifatida xorijiy leksik kompetensiyani shakllantirishning faol usullari ko‘rib chiqiladi.

Ushbu maqolada ingliz adabiyotining jahon madaniy sahnasiga ta'siri tahlili, ayniqsa, ingliz yozuvchilarining turli adabiy janrlar rivojiga qo'shgan hissasi yoritilgan. Asosiy e’tibor klassik asarlar va ularning jahon miqyosida e’tirof etilishi, shuningdek, Buyuk Britaniyada yashovchi xalqlarning turli madaniy unsurlarining integratsiyalashuvida ifodalangan ingliz adabiyotining o‘ziga xos xususiyatiga qaratilgan. Eng mashhur dramaturg Uilyam Shekspir misolida uning ijodining Yevropa dramaturgiyasi va adabiy an’analariga ta’siri o‘rganiladi. Tadqiqot, shuningdek, Britaniya adabiyotining ko‘p madaniyatli jihatiga e’tibor qaratadi, bunda bitta muallif o‘z ijodida ko‘plab madaniyatlarning ta’sirini o‘zida mujassamlashtirib, yetkazishi, shu orqali boy va rang-barang adabiy merosga hissa qo‘shishi mumkin.

Ushbu maqolada ranglarning insonning kayfiyati va sog'lig'iga ta'siri, shuningdek, so'zlarning sog'lig'iga qanday ta'sir qilishi muhokama qilinadi. Turli ranglar insonning kayfiyatiga qanday ta'sir qilishini va so'zlar uning sog'lig'iga qanday ta'sir qilishini ko'rsatish uchun aniq misollar keltirilgan.

Ushbu maqolada o‘zbek tili lug‘atlarida toponimik so‘zlarning ifodalanishi o‘rganiladi. Toponimika geografik joy nomlarini va ularning kelib chiqishini o‘rganadigan fan bo‘lib, bu sohaning o‘zbek tili lug‘atlaridagi aks etishi tahlil qilinadi. Maqolada toponimik so‘zlarning tildagi uzoq saqlanishi va barqarorligi, shuningdek, ularning lug‘atlardagi ifodalanishi haqida so‘z yuritiladi. O‘zbek lug‘atchiligining rivojlanishida va toponimik so‘zlarning ilmiy o‘rganilishida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan olimlarning ishlari tahlil qilinadi. Shuningdek, toponimik lug‘atlarning tarixi va lingvistik xususiyatlari ko‘rib chiqiladi.

Ushbu maqolada XX asr o‘zbek hikoya va qissalarining tarjimalari lingvokulturologik nuqtai nazardan tadqiq etilgan. Maqolada tarjimonlik va tarjima jarayonlarining tarixiy rivoji, tarjimaning lingvistik va madaniy aspektlari, tarjima qilishdagi murakkabliklar va ularga yechimlar keltirilgan. O‘zbek badiiy asarlarini ingliz tiliga tarjima qilishdagi qiyinchiliklar misollar orqali tahlil qilingan. Tarjima jarayonida tarjimonning bilim va tajribasi, madaniy kontekstni tushunishi va poetik ifodani saqlab qolishi zaruriyati yoritilgan. Maqola lingvokulturologiya, tilshunoslik va tarjimashunoslik sohalarini o‘z ichiga oladi va bu sohalar bir-biriga qanday bog‘liqligini ko‘rsatadi.

Maqolada globallashuv darida yoshlarga ta’lim-tarbiya berishda diniy-ma’rifiy sohalarga oid bo’lgan bilimlarni berish, yoshning turli-tuman yot va zararli g‘oyalar ta’siriga tushib qolmasligi va mafkuraviy immunitetni shakllantirish zarurligiga to‘xtalib o‘tiladi. Ta’lim va tarbiya jarayonlarida milliy, ma’naviy va diniy qadriyatlardan unumli foydalanish, va hukumatimiz tomonidan olib borilayotgan qator isloxotlarning mazmuni bilan bog’liq masalalar yoritib beriladi.

Ushbu mаqоlаdа bо‘lаjаk bоshlаng‘ich sinf о‘qituvchilаrining о‘zini-о‘zi rivоjlаntirish qоbiliуаtini shаkllаntirishning nаzаriу аsоslаri kо‘rib chiqilаdi vа uni rivоjlаntirishdа аmаliу уоndаshuvlаr tаhlil qilinаdi. 

Zamonaviy jamiyat oʻzining oʻzgaruvchanligi va noaniqligi bilan ayollarga boʻlgan nuqtai nazarni va undagi mavqeini oʻzgartirmoqda. Ijtimoiy hayotning ayrim jabhalarida kamsitishlar davom etayotganiga qaramay, ayollar faqat erkaklarga xos boʻlgan ma’lum koʻnikmalarni egallab, tenglikka intilmoqda. Bu koʻnikmalar tufayli ayollar mustaqil qaror qabul qilish, oilasini boqish, yuqori lavozimlarni egallash va erkaklardan mustaqil hayot kechirish imkoniyatiga ega boʻlmoqda. Hayotiy muammolarni mustaqil ravishda yengib, ayol oʻzining xarakterini, jamiyatdagi xatti-harakatlarini va hayotiy yoʻriqnomalarini shakllantiradigan bir qator fazilatlarga ega boʻladi. Biroq, shunga qaramay, uzatilgan ayol qiyofasi mehribonlik, qoʻllab-quvvatlash, insoniylik, muloyimlik, hamdardlik, sezgirlik, moslashuvchanlik, vazminlik namoyon boʻladi. Biz, shuningdek, zoʻravonlikka salbiy munosabat, qoʻpollik va adolatsizlikning oʻtkir tajribasi, innovatsiyalarga boʻlgan talablarning pasayishi, ta’lim tartib-qoidalarini tezroq oʻrganishi, oila va bolalarga nisbatan oʻz munosabati aniqroq belgilab qoʻyilganligi va jinsni baholashda koʻproq oʻzini tutganligini qayd etamiz.

Maqolada ingliz tilini o‘qitish doirasida pragmatik kompetentsiyaning evolyutsiyasi va rivojlanish bosqichlari muhokama qilinadi, uning ona tilini o‘rganish va ingliz tilini ikkinchi yoki chet tili (ESL/EFL) pragmatikasi sohasidagi yutuqlar bilan yaqin aloqasi aniqlanadi. Ushbu kontekstlarda pragmatik o‘qitishning integratsiyasi ham batafsil ko‘rsatilgan. Bundan tashqari, maqolada kommunikativ kompetentsiyalarning turli xil modellari atroflicha ko‘rib chiqilgan va tahlil qilingan. Ushbu tahlil orqali ESL va EFL sharoitida pragmatik kompetentsiyani rivojlantirish, tushunish va amalga oshirishdagi muvaffaqiyat va muammolarni o‘rganilgan.

Ijtimoiy fobiya shakllanishiga oilaning ta’siri va oila ichidagi oʻzaro munosabatlarning turli jihatlari yoshlarni oilaviy hayotga boʻlgan munosabatlarida namoyon boʻladi. Bundan tashqari , ota-onaning bola tarbiyasidagi ahamiyati va ularning bolaning turli shaxsiy fazilatlarini shakllantirishdagi roli, shu jumladan shaxslararo munosabatlarning xususiyatlarini belgilaydigan roli ahamiyatga ega boʻladi. Maqolada yoshlarda ijtimoiy fobiya shakllanishiga oilaviy muhit ta’sirining psixologik omillari borasida adabiyotlar tahlili amalga oshiriladi.

Maqolada Inklyuziv ta’lim tushunchasini ta’lim sohasiga kirib kelishi hamda amaliyotda qanday ijobiy va salbiy jihatlarni namoyon qilayotganligi, shu bilan birgalikda inklyuziyani Yevropa va Sharq davlatlarida qay darajada qo‘llanilayotganligi ko‘rsatilgan. Bu bilan inklyuziv ta’limni O‘zbekiston ta’lim tizimida, oliy ta’lim dargohlarigacha bo‘lgan tizimda qo‘llashda kuzatilayotgan o‘zgarishlar qisman keltirib o‘tilgan. Shuningdek, ijtimoiy differensiatsiyasiyani bartaraf qilish, turli jamoa guruhlarini, xususan rivojlanishida ma’lum bir nuqsoni bor bo‘lgan shaxslarni ta’lim tizimiga jalb qilish orqali, ularni boshqa sog‘lom tengdoshlari bilan birgalikda sotsiallashuvini ta’minlash ilgari surilgan.

Zamonaviy oila nafaqat o'z a'zolarining kundalik hayoti, bolaning tug'ilishi va tarbiyasi, oiladagi shaxslararo munosabatlar bilan bog'liq ko'plab muammolarni hal qilishga, balki inson uchun o'ziga xos psixologik «panoh» bo'lishga chaqiriladi. Taraqqiyotning hozirgi bosqichida ijtimoiy institut sifatida oilaga nisbatan ijtimoiy-iqtisodiy va ijtimoiy sharoit, qadriyatlar va ustuvorliklarning o‘zgarishi natijasida yuzaga kelgan inqiroz holatida ekanligi haqidagi qarashlar mavjud. Maqolada bulling profilaktikasining oila muhitidagi psixosotsial determinantlari haqida soʻz boradi.

Oila har bir xalqning, millatning davomiyligini saqlaydigan, milliy qadriyatlarning rivojini ta’minlaydigan, yangi avlodni dunyoga keltirib, uni ma’naviy va jismoniy barkamol qilib tarbiyalaydigan, jamiyatning asosiy negizi hisoblanuvchi muqaddas maskandir. Maqolada millatlararo nikohni o‘rganishda  o‘ziga xosligi muammolari, hamda fenomenologik yondashuv nikoh munosabatlarini er-xotinning o‘ziga xos shaxsiy, individual dunyosi nuqtai nazaridan  o‘rganilgan.

Ushbu maqolada maktabgacha yoshdagi bolalarni mantiqiy kompyuter o‘yinlari vositasida intellektini rivojlantirishning dolzarb pedagogik muammolari va nazariy qarashlari keltirilib o‘tilgan.

Сиёсий маданиятда оила ва ижтимоий муҳитнинг ўрни, ёшлар ижтимоийлашуви муаммолари,  унинг ечимлари, Ўзбекистонда ёшлар сиёсий маданиятини ривожлантиришнинг замонавий тенденциялари (оммавий ахборот воситалари, интернет, ижтимоий тармоқлар), ёшлар сиёсий онгининг кескин ўсиб кетиши ва сиёсий маданият ривожининг ундан орқада қолишига давлат амалий фаолиятида ёшларнинг ўсиб борадиган эҳтиёжларини ҳисобга олувчи аниқ дастурларнинг ишлаб чиқилмаганлиги каби масалалар илмий таҳлил қилинади.

Mazkur tadqiqot ishida muhim gumanitar va harbiy aralashuvlarni 1915 yildan bugungi kungacha ko’chish ta'siri o'rganilgan. Miqdoriy ko’rsatkichlar yordamida, ko'chish ko'rsatkichlari va aralashuvlarning eng yuqori chastotali geografik hududlar to'g'risidagi ma'lumotlar to'plangan va tahlil qilingan. Tadqiqotda ushbu aralashuvlardan eng ko'p ta'sirlangan hududlarni aniqlash uchun jadvallar, shtrixli diagrammalar va xaritalarni yaratishni o'z ichiga olgan keng qamrovli ma'lumotlar to'plamidan foydalanilgan. Natijalar shuni ko’rsatadiki, tashqi ko'chish tendentsiyalari majburiy migratsiyaning global landshaftini batafsil baholash zaruratini ko’rsatadi.