Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/socinov/index
The role of Oguz and Dasht-i Kipchak tribes in the history
of Khorazmshahs
Sanjar BEKMURADOV
Tashkent of Applied Sciences
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received April 2024
Received in revised form
15 May 2024
Accepted 25 May 2024
Available online
15 June 2024
The history of Anushteginids, who ruled under the name of
the State of Khorezmshahs from the end of XII to the beginning
of XIII century, is considered one of the most important
dynasties not only in the history of Uzbekistan but also in World
History. Today there are many studies on this dynasty's social,
political, and cultural life. However, in most cases, some of the
problems are not solved.
This article is devoted to the analysis of the Oghuz and
Dasht-
i Kipchak (“Steppe of the Kipchaks”) tribal
confederations, which played an important role in the history of
Central Asia, and their significance in the history of
Khorezmshahs. The article will examine the processes in the
internal politics of the state of the ruling Anushteginid
Khorezmshahs in the first quarter of the 13th century, including
the rivalry of state officials belonging to the Kipchak and Oghuz
clans, the processes of tension between Terken-Khatun and
Mohammed
Khorezmshah.
The
factors
that
forced
Khorezmshah to leave his country during the Mongol invasion
and their reasons will also be considered.
The data has been analyzed and conclusions drawn based on
oriental sources and some modern literature on the period of
the object of study.
2181-
1415/©
2024 in Science LLC.
DOI:
https://doi.org/10.47689/2181-1415-vol5-iss5/S-pp108-118
This is an open access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru)
Keywords:
Oghuz,
Kipchak,
Terken-khatun,
Qutb ad-Din Muhammad
Khorezmshah,
Kezlik Khan,
Ancient Guzia,
Mahmud-toy,
Nasir ad-Din,
Genghis Khan,
Majid ad-Din Baghdadi.
1
Senior Lecturer, History Department University, Tashkent of Applied Sciences. E-mail: stb.uz.com@gmail.com
2
Student, University of Tashkent of Applied Sciences.
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
05 (2024) / ISSN 2181-1415
109
O‘g‘uz va Dashti Qipchoq urug‘larining Xorazmshohlar
davlati tarixidagi ro‘li
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar
:
O‘g‘uz,
Qipchoq,
Turkon Xotun,
Qutbiddin Muhammad
Xorazmshoh,
Kezlikxon,
Qadimgi G‘uziya,
Mahmud-toy,
Nosir ad-Din,
Chingizxon,
Majid ad-Din
Bag‘dodiy.
XII asr oxiri XIII asr boshlarida Xorazmshohlar nomi ostida
hukmronlik qilgan Anushteginlar davlati tarixi nafaqat
O‘zbekiston qolaversa dunyo tarixida ham katta ahamiyatga ega
sulolalardan hisoblanadi. Bugungi kunda mazkur sulolaning
ijtimoiy, siyosiy va madaniy hayoti haqida ko‘plab tadqiqotlar
olib borilmoqda. Biroq aksariyat holda undagi ayrim masalalar
o‘z yechimini topmay qolgan holatlar ham kuzatiladi.
Mazkur maqola aynan Markaziy Osiyo tarixida katta ro‘l o‘ynagan
o‘g‘uz hamda dashti qipchoq urug‘lari haqida hamda ularning
xorazmshohlar davlati tarixidagi ahamiyati xususidagi tahlillarga
qaratilgan. Unda XIII asrning birinchi choragida, hukmronlik qilgan
Anushtegin Xorazmshohlar davlatining ichki siyosatidagi jarayonlar
jumladan, Qipchoq va Og‘uz urug‘lariga mansub bo‘lgan davlat
amaldorlarining o‘zaro raqobati, Turkon Xotun va Muhammad
Xorazmshoh o‘rtasidagi munosabatlarning keskinlashuv jarayonlari,
shu bilan birga Xorazmshohning mo‘g‘ullar bosqini davrida o‘z
yurtini tashlab ketishiga majbur qilgan omillar hamda ularning
sabablari yana bir bor ko‘rib chiqiladi.
Ma’lumotlar tahlili tadqiqot ob’yekti davriga doir sharq
manbalari hamda bir qator zamonaviy adabiyotlar asosida
amalga oshirilgan va xulosalar qilingan.
Роль племен Огузов и Дашт
-
и
-
Кипчак в истории
Хорезмшахов
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
Огузы,
Кипчаки,
Теркен
-
хатун,
Кутб ад
-
Дин Мухаммед
Хорезмшах,
Кезлик
-
хан,
Древняя Гузия,
Махмуд
-
той,
Насир ад
-
Дин,
Чингисхан,
Маджид ад
-
Дин Багдади.
История Ануштегинидов, правивших под именем государства
Хорезмшахов с конца XII по начало XIII века, считается одной из
важнейших династий не только в истории Узбекистана, но и во
всемирной
истории.
Сегодня
существует
множество
исследований, посвященных общественно
-
политической и
культурной жизни этой династии. Однако в большинстве
случаев некоторые проблемы остаются нерешенными.
Данная статья посвящена анализу огузских и Дашт
-
и
-
Кипчакских (Кипчакских степных) родов, сыгравших важную
роль в истории Центральной Азии, и их значению в истории
Хорезмшахов. В статье рассматриваются процессы во
внутренней политике государства правящих ануштегинидских
хорезмшахов в первой четверти XIII века, включая
соперничество государственных чиновников, принадлежащих к
кипчакским и огузским родам, и напряженность между Теркен
-
хатун и Мухаммедом Хорезмшахом. Также будут рассмотрены
факторы, вынудившие Хорезмшаха покинуть свою страну во
время монгольского нашествия, и причины этого.
Полученные данные проанализированы и сделаны выводы
на основе восточных источников и ряда современной
литературы по периоду объекта исследования.
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
05 (2024) / ISSN 2181-1415
110
KIRISH
Qadim zamonlardan sivilizatsiya o‘choqlaridan biri bo‘lgan Xorazm tarixi bilan
nafaqat mamlakatimiz balki dunyo tarixchilari tomonidan qiziqish bildirilib kelingan va
ushbu haqida qator yirik ilmiy tadqiqotlar yaratilgan. Biroq tadqiqotimizdan o‘rin olgan
Xorazmning o‘rta asrlar tarixi fanda kam o‘rganilgani bilan muammolidir. Vaholangki,
Markaziy Osiyo tarixida xususan, o‘rta asrlarda dunyo ahamiyatiga molik bo‘lgan katta
voqealarga boy Xorazm haqida ko‘plab ma’lumotlar manbalarda aks etilganiga qaramay,
undagi ba’zi voqealar jarayoni to‘liq tahlil qilinmagan va o‘rganilmagan. Ana shunday
kam tadqiq etilgan muammolardan biri bu Anushteginlar
jarayonlar va ularning Xorazmshohlar sulolasining barxam topishi yo‘lidagi masalalardir.
Bugungi kunda ko‘plab tadqiqotchilar tomonidan chetlab o‘tilayotgan, XII asr oxiri
XIII asr boshlarida Xorazmshohlar nomi ostida hukmronlik qilgan Anushtegin
Xorazmshohlar davlatining madaniy hayoti va tashqi siyosatidagi kuch qudrati o‘z davri
uchun namuna sifatida ko‘rsatiladi. Ushbu davlatning ko‘chmanchi mo‘g‘ullar bosqiniga
bardosh bera olmasligi davlatning ichki siyosatidagi mavhum bo‘lib qolayotgan
muammolar va ularning sabablari, Turkon Xotun, Dashti Qipchoq va O‘g‘uz urug‘larining
Xorazmshohlar davlati tarixidagi ro‘lidan voqif bo‘lish uchun
yana bir bor to‘xtalib
o‘tishga undaydi. Xususan, Xorazmshohlarda muhim rol o‘ynagan qipchoq urug‘ining,
qolaversa Turkon Xotun
obrazining saltanat tarixidagi ahamiyati alohida o‘ringa ega.
Birgina Anushtegin Xorazmshohlar davlatining ichki va tashqi boshqaruvida o‘z o‘rniga
ega bo‘lgan Turkon Xotun Dashti Qipchoqlarning asli qaysi urug‘iga mansubligi
masalasining o‘zi turli baxslarga sabab bo‘ladi. Zero, uning haqida manbalarda ham turli
qarashlar mavjud.
Davlat boshqaruvidagi ikki hukmron urug‘ o‘g‘uz va qipchoq vakillarining bir
-
biriga nisbatan o‘zaro ta’sir kuchi shu o‘rinda, Turkon Xotun va Muhammad Xorazmshoh
o‘rtasidagi munosabatlarni tahlil etishda ushbu davr haqida qimmatli ma’lumotlarni
beruvchi asosiy manbalar bor. Jumladan, Ibn al-Asir, Shihob ad-Din Muhammad an-
Nasaviy, Alouddin Atomalik Juvayniy, Mirzo Ulug‘bek, Abulg‘ozi Baxodirxon asarlari va
V.V. Bartold, Z.M. Buniyatov, I. Jabborov, A. Ziyo, M. Gurbuz, C. Dalay, B.G. Piter kabi
zamonaviy tadqiqotlar.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODLAR
Anushtegin xorazmshohlar davlatidagi yuqori qatlamlardan biri hisoblangan
o‘g‘uzlarning etnik shakllanishi murakkab va uzoq davom etganligi bilan farqlanadi.
Xitoydan to Qora dengiz bo‘ylarigacha cho‘zilgan hududlarda istiqomat qilib kelgan
ko‘chmanchi va chorvador aholi orasida o‘g‘uzlar ham bo‘lgan. Ular tarixda
to‘qug‘uzlar
nomi bilan tilga olingan. VI asrning ikkinchi yarmi va VIII asrda ular Turk hoqonligi
tarkibida g‘arbga tomon harbiy yurishlarda faol qatnashgan. VIII asr o‘rtalarida
Yettisuvni tashlab Chu daryosi vodiysiga ko‘chib o‘tishgan. Bu yerda
“Qadimgi G‘uziya”
degan qarorgoh barpo qilgan o‘g‘uzlar IX asr boshlariga kelib,
qarluqlar
va
kimaklar
bilan
birlashib,
qang‘ar
-pecheneglarni
mag‘lubiyatga uchratishgan. So‘ng Sirdaryo va Orol
*
Anushtegin Garchoy
–
1077
–
1097-yillarda Xorazm hukmdori va Anushtegin xorazmshohlar sulolasi asoschisi. Rashid
ad-
din va Hofizi Abru qoldirgan ma’lumotlarga ko‘ra, Anushtegin turkiy qavmlardan kelib chiqqan va Bekdili o‘g‘uz
sulolasiga mansub bo‘lib, yoshligida u Garjistonda qul bo‘lgan, Saljuqiy amirlaridan biri Isfaxsalar Izz ad
-Din Onar
Bilge Tekin tomonidan sotib olingan. So‘ngra xizmat yuzasidan martabasi ko‘tarilib borgan va natijada sulton
Malikshoh hizmatigacha yetib kelib, “tashtdara” lavozimiga ega bo‘lgan. Ma’lum vaqtdan so‘ng Anushtegin
Malikshohning ishonchli insoniga aylandi. An’anaga ko‘ra, tashtdara lavozimi bilan bog‘liq barcha harajatlar
Xorazmdan keladigan soliq tushumlari hisobidan to‘langanligi sababli, Anushtegin 1077
-yilda Xorazm hukmdori
(mutasarrifi) etib tayinlangan.
*
Turkon Xotun (asli Terkan “Oliy nasabli” “zodagon oilaga xos”, “Xotun” –
malika).
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
05 (2024) / ISSN 2181-1415
111
bo‘yini egallaganlar. O‘g‘uzlar Sirdaryo havzasi hamda Orol dengizi bo‘yida muqum
o‘rnashib bu hududda IX asr oxiri X asr boshlarida
O‘g‘uzlar
davlatiga asos solishgan.
IX asr oxirida
xazarlar
bilan
pecheneglarga
zarba berib, Ural va Volga daryolari oralig‘ini
ham egallaydilar. Pecheneglar bilan uzoq davom etgan urushlar o‘g‘uz qabilalari ittifoqini
siyosiy birlashishga olib kelgan.
O‘g‘uzlar tarkibiga Sirdaryo vohasi Orol
-Kaspiy dashtlaridagi qadimgi turklashgan
etnik komponentlar, hind-yevropa va fin-ugor tillariga mansub qabilalar Yettisuv va
Sibirning ko‘chmanchi hamda yarim ko‘chmanchi qabilalaridan
xalaj, jagra, charuk,
qarluq, imur, bayundur, qay
urug‘lari kirgan. O‘g‘uz guruhlari dastlab Yettisuvda
shakllangan, ammo ularning tarkibi g‘arbga siljishi oqibatida janubiy va g‘arbiy
Qozog‘iston hududlarining ko‘chmanchi va yarim o‘troq aholisi hisobiga to‘ldirilgan. Ular
sharqda
qarluqlar,
shimoliy-
g‘arbda
xazarlar,
shimoliy-sharqda
Emba daryosi
bilan chegaralangan. Sirdaryo bo‘ylab Yangikent, Jand, Sig‘noq kabi shaharlarga borib
joylashgan. Poytaxt etib Yangikent tanlangan.
X asrda o‘g‘uzlar shimolda
qipchoqlardan
zarbaga uchragach, ular ikkiga bo‘linib
ketadi. Birinchi guruh g‘arbga tomon saljuqiy turklari nomi ostida janubiy Rossiya
dashtlariga, ikkinchi guruh Movarounnahr orqali janubi-
g‘arbga siljib saljuqiylar
boshchiligida Old Osiyo
mamlakatlariga istilochilik harakatlarini amalga oshirganlar.
Shu o‘rinda takidlab o‘tish joizki, XIII asrning birinchi choragida mo‘g‘ullar va
Anushtegin Xorazmshohlar davlatining siyosiy maydonida muhim rol o‘ynagan Dashti
Qipchoqlar ham dastlab 760-yildan boshlab qadimgi
turkiy
va
runiy
bitiklarida tilga olinadi.
Musulmon manbalarida esa arab geografi Ibn Xurdodbeh tomonidan
“Kitob al
-masolik va-l-
mamolik”
(“Yo‘llar va mamlakatlar haqida”)
asarida hijriy 232/846-847-yillarda tilga olingan
va VIII asrlardagi turk qabilalari ro‘yxatida eslatilgan. 656
-
yil G‘arbiy turk hoqonligi
yemirilganidan so‘ng qipchoqlarning katta guruhi Oltoydan Irtish bo‘yigacha bo‘lgan
yerlarda
kimaklar
tarkibida birlashadi. Ammo VIII oxiriga kelib kimaklardan ajralib chiqib
g‘arbga ko‘cha boshlagan. Lekin ulardan butunlay mustaqil bo‘la olmay
, baribir kimak
hoqonligiga qaram bo‘lib qoladi. Kimak hoqonligi yemirilgach qipchoqlar mustaqil bo‘ladi.
Ular endi O‘rta Osiyo va janubi
-sharqiy Yevropa bilan yaqin aloqalarga kirisha boshlaydi va
XI asr ikkinchi choragidan
qipchoq
qabilalari Sirdaryo, Orolbo‘yi hamda Kaspiybo‘yi
cho‘llaridan o‘g‘uzlarni siqib chiqara boshlaydilar. Mintaqada etnosiyosiy vaziyat o‘zgarishi
bilan
“Mafazat al
-
g‘uz”
(“O‘g‘uzlar cho‘li”)
o‘rnida Dashti Qipchoq nomi paydo bo‘ladi.
Shu bilan birga Dashti qipchoq jamiyatining shakllanish jarayonini uch davrga
bo‘lish mumkin
. Qipchoqlarning shakllanishiga ko‘plab
qang‘li
,
turkiy
tilli qabilalar
–
uran
(X asrda sharqiy Turkistondan kelib qolgan)
bayat, azkishi
va
turgashlar, qarluqlar,
*
Emba
–
Qozog‘istondagi daryo
. Ural, Sirdaryo, Ishim, Ili, Irtish va Tobol kabi suv oqimlari bilan bir qatorda eng
yiriklaridan biridir. Emba bir vaqtning o‘zida Qozog‘istonning ikkita viloyatini qamrab olgan: Atirau va Aqto‘be va
mamlakatni Osiyo va Yevropa qismlariga ajratuvchi uning kanali hisoblanadi.
*
Old Osiyo,
o‘lkasi Kichik Osiyo yarimoroli, Armaniston va Eron tog‘liklarini o‘z ichiga oladi. Bu o‘lka shimolda Sharqiy
Yevropa, Sharqda Orta Osiyo, janubi sharqda Janubiy Osiyo, janubda Janubi-
g‘arbiy Osiyo o‘lkalari bilan chegaralanadi.
*
Birinchi davr
–
kimak qabilaviy ittifoqining tashkil topishi bilan bog‘liq bo‘lib, qipchoqlar ittifoq tarkibida VIII asrning
ikkinchi yarmidan to VIII asr oxirigacha muhim o‘rin tutgan. Ikkinchi davr –
VIII asr oxiridan to XI asr boshlarigacha davom
etgan. Bu davrda qipchoqlar Oltoy va Irtishdan to janubiy-
ural tog‘lari va Volgagacha bo‘lgan hududlarga tarqalgan.
Bu davrda qipchoqlar kimaklar, qumanlar bilan etno-
siyosiy aloqalarga kirishgan. Qipchoq etnosi ko‘plab urug‘ va qabilalar
bilan qondoshlik orqali emas, balki hududiy xo‘jalik munosabatlar prinsipida shakllangan. Uchinchi davr –
XI asr oxiridan
XIII asr boshlarigacha davom etib, Qipchoq xonlarining qudrati o‘sib borgan, qachonki hokimiyat yelbori (sharqiy)
urug‘larining sulolaviy xon hokimiyati legitimatsiyasi kuzatiladi. XI–
XII asrlarda qipchoq konfederatsiyasi tarkibi juda qiyin
kechgan. Qipchoq jamiyatiga qipchoqlardan tashqari turkiy tilli kimaklar, qumanlar, qadimgi boshqird, o‘g‘uz qabilalari,
hamda turkiylashgan, yoki ikki tilli eroniy tilli etnik qatlamning elementlari qo‘shilgan.
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
05 (2024) / ISSN 2181-1415
112
chig‘illar
ta’sir ko‘rsatgan. Qipchoqlar siyosiy qudratining o‘sishi, qabilalar va etnik
guruhlar qipchoqlar hukmronligining yagona etnosga bog‘liq ekanligini tushinib qipchoq
etnonimini qabul qilganlar.
Qipchoq ko‘chmanchi bekliklari
XIII asr boshlarigacha mavjud
bo‘lgan, ularning xalq sifatida shakllanishining tugallanishini mo‘g‘ul bosqini to‘xtatib
qolgan.
Shu boisdan, Xorazmshohlar davlatining volidasi hisoblangan Turkon Xotun dashti
qipchoqlarning qaysi urug‘iga mansubligi haqida manbalarda turlicha qarashlar
keltirilgan. Masalan, Shihob ad-Din Muhammad an-Nasaviy
Bayot urug‘ining Emek
qabilasidan ekanligini ta’kidlasa, Juvayniyda
Qang‘li,
Abulg‘oziyda
Qiniqli,
Juzjoniyda esa
Qipchoqlardan
ekanligi haqida aytiladi. Manbalardagi bu kabi farqli ma’lumotlar
mavjudligi tufayli mahalliy tadqiqotchilardan S.
Ulashova o‘zining izlanishlarida Turkon
Xotun qipchoqlarning
Bayot
urug‘idan ekanligi haqidagi fikrni ilgari surmoqda.
Ma’lumki, Turkon Xotun turk hukmdorlaridan birining hukmdori
Konkishining
qizi
bo‘lib, el
-
Arslonning o‘g‘li Takesh
bilan davlatning siyosiy manfaatlari yo‘lida
nikohlanadilar. Buning natijasida hokimiyat Muhammad Xorazmshohga Takeshdan
1220-
yilda meros bo‘lib o‘tgach,
Emek, Uroniy, Qarluq, Ug‘rak
va
Xalaj
kabi yirik qabilalar
uning davlati tarkibiga kelib qo‘shiladilar. Muhammad Xorazmshoh davrida
Dashti
Qipchoq
urug‘larining Anushtegin Xorazmshohlar davlatidagi ta’siri kuchayadi.
Davlatning ichki va tashqi boshqaruvida foydali hamda zararli tomonlari ko‘zga tashlana
boshlaydi. Jumladan, 1208-
yildagi Qang‘li raisi
Qodirxon va Kezlikxonning ko‘targan
isyoni; 1218-
yil Xorazmshohning qang‘li
-
qipchoqlardan tashkil topgan qo‘shini bilan Jo‘ji
o‘rtasida jang; 1218
-
yildagi O‘tror fojiasi va shohning bu hodisa qarshisidagi pozitsiyasi.
Albatta Takesh davrida ham Turkon Xotunning davlatdagi mavqeyi yetarlicha baland
bo‘lgan, biroq hali davlat ishlariga aralashish darajasida emas edi. Aynan Muhammad
Xorazmshohning hukmronlik davriga kelib davlatning aksariyat amaldorlari Turkon
Xotunning urug‘idan ekanligi, uning Xorazmshohlar davlatidagi mavqeini yanada oshirdi.
Natijada Turkon Xotun mamlakatni boshqara boshladi
. Aniqroq aytganda, uning davlat
ishlariga aralashuvi Qoraxitoylar xoni Gurxon Xorazmshohlar diyoriga soliq yig‘ish uchun
elchi sifatida vaziri
Mahmud-Toyni
yuborganda boshlandi. Bunda Turkon Xotun paytdan
foydalanib elchilarni sharaf bilan qabul qilib yaxshi kutib oladi. Ammo Juvayniyning
yozishicha,
Mahmud-Toy
o‘z yurtiga qaytgach, hukmdoriga Muhammad Xorazmshoh haqida
salbiy fikr bildirganligini aytib o‘tadi. Juvayniy elchilar bilan bo‘lgan jarayonda Muhammad
Xorazmshohning Qipchoq safariga tayyorgarlik ko‘rayotganligi bois, elchilar bilan muzokara
olib borishni o‘z ixtiyori bilan Turkon Xotunga topshirganligi haqida ma’lumot beradi. Aslida
*
To‘liq ismi Alouddin Takesh ibn el
-Arslon ibn Otsiz ibn Anushtegin (1152
–1200) anushteginiylar sulolasidan bo‘lgan
Xorazmshohlar davlatining hukmdori (1172
–
1200-yil) Takesh otasi el-
Arslon o‘limi arafasida Jand viloyati voliysi bo‘lib
turgan,shuning uchun el-
Arslon kenja o‘g‘li Sultonshohni valiaxd qilib tayinlaydi. Takesh Sultonshohni tan olmaydi va
ukasi bilan 20 yil davomida taxt tuchun kurash olib boradi. Takesh 1172-yil 11-dekabrda xalqning madadi bilan
rasman Xorazm taxtiga o‘tirgan.
*
Rais (arabcha
–
rahbar, sardor)
–
Shahar hokimi.
*
Xorazmshohlar davlatining tarixida Sulton Muhammad hukmdorligi davrini o‘rganar ekanmiz, unda Turkon
xotunning yetakchi ro‘l o‘yanaganligini, uning buyruq va maslahatlari Sulton tomonidan so‘zsiz bajarilganligini
kuzatish mumkin. Mantiqan olib qaraganda, Turkon Xotun mamlakatda ikkinchi, ehtimol, birinchi shaxs bo‘lgan deyish
mumkin. Chunki, Sulton Muhammadning farmon yoki topshiriqlari onasi tomonidan muhokama qilinmasdan rad
etilgan paytlar ham ko‘p bo‘lgan.
*
Mahmud-
Toy, Gurxonning bosh vaziri bo‘lib, Toy
-
tog‘a ma’nosini bildiradi.
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
05 (2024) / ISSN 2181-1415
113
Gurxonning maqsadi birinchidan, Xorazmshoh bilan G‘ur sultoni Shihob ad
-Din
o‘rtasidagi
jangda Xorazmshohga 10 ming askar yuborib yordam berganligi uchun unga itoat etishini,
ikkinchidan, Otsiz davridan Qorqxitoylarga to‘lanadigan soliqni to‘lashdan Xorazmshoh bosh
tortayotganligi uchun uning kuch-
qudratga to‘lib borishini istamasligi edi. Muhammad
Xorazmshoh esa o‘z davlatini Qoraxitoylar itoatidan to‘laqonli mustaqil etishni va Gurxonni
mag‘lub etishni maqsad qilganligi bois, elchilarni Turkon Xotun ixtiyoriga topshigan edi.
Nazarimizda, shu voqeadan so‘ng Turkon Xotun mamlakatda ikkinchi darajali
“hukmdor”
ga
aylana boshlagan.
Turkon Xotun bu vaqtda allaqachon Gurganjda o‘z qarorgohi hamda o‘z iqto
mulkiga ega edi. Mazkur mulklar nihoyatda katta bo‘lib, asosan Xorazmshoh biror
mamlakatni bosib olishi bilan onasi va uning atrofidagilarga hududlarni ajratib berishi
natijasida to‘plangan edi. M.Gurbuz ham Volida asosan davlatning ichki va tashqi
ishlariga mas’ul bo‘lib, o‘ziga tegishli saroy va devoni bo‘lgani haqida ta’kidlaydi. Shu
tariqa asta-sekin davlatning moliya
ishlarini ham o‘zi boshqara boshlagan. “Olam
hukmdori”
(“Xudovand
-
i Jahon”)
maqomiga ega bo‘lgan, Turkon Xotunning kotiblari
yettita
(“Kuttab al
-
insho”)
bo‘lgan. Farmonlari uchun shaxsiy
tug‘rasi
bo‘lib, u “Tinchlik va
iymon himoyachisi, Buyuk Terken, ikki dunyo ayollarining bekasi” (
“Ismat ad
-Dunya
va-
d Din Ulug‘
-Terken Malika niso al-
ag‘a
-
main”
) deb nomlangan. Uning doimiy shiori,
“Men faqat Allohdan panoh tilayman” (“i’tasamtu bi
-
llahi”)
naqlida bo‘lgan.
Turkon Xotun saltanat hazinasini o‘zi istagancha sarflash huquqiga ham ega bo‘lgan.
Xatto, Nasaviy orqali bizga uning tez-
tez yashirin vaqtichog‘lik ziyofatlarini tashkil
qilganligi ham ma’lum bo‘ladi. Ba’zida Xorazmshohning buyruq va farmonlari Turkon
Xotun tomonidan muhokama qilinar, hatto bekor qilinib o‘z kuchini yo‘qotgan vaqtlari ham
bo‘lgan. U o‘z qabilasiga mansub bo‘lgan davlat amaldorlarini doim himoya qilgan va ular
boshqaruvida so‘z sohibi hisoblangan. Ularni
“ajamiylar”
Turkon Xotun davlatni Xorazmshoh ortidan turib boshqarishni emas, balki ikkinchi
“hukmdor”
sifatidagi boshqaruvni afzal ko‘rgan va bu esa davlat ichida qarama qarshi
kuchlarni yuzaga keltirgan. U doim qipchoq urug‘idan bo‘lgan amaldorlarga suyanib ish
ko‘rgan. Bevosita davlatning yuqori qatlami hisoblangan shayxlarni ham o‘z tarafiga
og‘dirishga harakat qilgan va buning uddasidan chiqqan ham. Onasining ichki siyosatdagi
xatti-harakatlarini sezgan Xorazmshoh 1216-yilda u bilan til biriktirgan shayx Majid ad-
Din Bag‘dodiyni qatl ettiradi. Majid ad
-
Din Bag‘dodiy Kubroviya so‘fiylik tariqatining
asoschisi shayx Najm ad-
Din Kubroning shogirdi bo‘lib, onasining hiylasiga javoban
qilingan bu ishi davlatdagi butun din vakillarini o‘ziga qarshi qilishiga qaratilgan edi.
Shohning bu ish yuzasidan bergan farmoniga nisbatan o‘z davri manbalari va
tadqiqotchilari tomonidan turli fikrlar bildiriladi. Jumladan, Mirzo Ulug‘bek Turkon
Xotun o‘z shayxi bilan Xorazmshohga bir kecha qasd qilganligi uchun onasiga achchiq
qilib qasddan qatl ettirishga farmon berganligini aytadi. Zamonaviy tadqiqotlarda,
*
G‘uriylar –
Suriylar xonadoniga mansub G‘ur sultonlari sulolasi (1148–1206) yilgacha hukmronlik qilgan. G‘uriylar
sulolasining eng mashhur vakili Shihob ad-
Din bo‘lib, garchi 1203
-
yilgacha G‘uriy davlatining oliy hukmdori rasman
G‘iyosiddin G‘uriy bo‘lsa
-da, amalda butun hokimiyat ukasi Shihob ad-
Din qo‘lida bo‘lgan.
*
Iqto, Iqto‘, Iqta (arabcha) –
Movarounnahr, Yaqin va O‘rta sharq mamlakatlarida o‘rta asrlarda hukmdor tomonidan
katta xizmatlari evaziga in’om qilingan chek yer. Iqto egasi iqtodor deb atalgan.
*
Moliya
–
markazlashgan va markazlashmagan maqsadli pul fondlarini hosil qilish, jamlash, taqsimlash va qayta
taqsimlash yoki ishlatish yuzasidan paydo bo‘ladigan iqtisodiy munosabatlarga aytiladi.
*
Ajam
–
arablardan boshqa sharq xalqlarining umumiy nomi. Shuningdek, arablar yashaydigan sharq mamlakatlari,
xususan, Turon, Eron ham “Mulki ajam” deb yuritilgan.
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
05 (2024) / ISSN 2181-1415
114
xususan V.V.
Bartoldda, Turkon Xotunning o‘z shayxi bilan siyosiy emas balki aynan
ishqiy munosabatda bo‘lganligi uchun Xorazmshoh uni o‘limga buyurganligini aytib
o‘tadi. M.Gurbuz esa Shohning shayxda shaxsiy adovati bo‘lganligi uchun o‘ldirganligini
ta’kidlaydi. Ma’lum bo’lganidek, Xorazmshohlar davlatining ichki siyosatida Muhammad
Xorazmshoh bilan Turkon Xotun o‘rtasidagi siyosiy to’qnashuv sabablaridan biri sifatida,
Turkon Xotun va Majid ad-
Din o‘rtasidagi ishqiy munosabatdan voqif bo‘lganidan so‘ng
boshlanganligi haqidagi qarashlar mavjud. Ammo manbalarni o‘rganish davomida,
Volidaning xiyonatini aniq tasdiqlovchi dalillar uchramadi. Shu boisdan, zamonaviy
tadqiqotchilar o‘rtasida ushbu haqidagi fikrlar turlicha.
Fikrimizcha, bunda Turkon Xotunning asl maqsadi hokimiyatda Qipchoq
urug‘ining hukmronligini to‘la o‘rnatish bo‘lgan. Shu boisdan, davlatning
shayxulislomlarini shu hiyla yo‘li bilan o‘g‘liga qarshi qilgan. Uning amaldagi harakatlari
o‘z natijasini ko‘rsatdi ham, albatta. Buning sababini Xorazmshohning 1217
-
yil Bag‘dodga
qo‘shin tortishiga shayxlar va amirlar tomonidan bo‘lgan qarshiliklarda ko‘rishimiz
mumkin. Xususan Ibn al-
Asirda bu voqealardan so‘ng Muhammad Xorazmshoh bor yo‘g‘i
15000 otliq bilan yurish boshlaganligi aytiladi.
Muhammad Xorazmshohning Bag‘dodga qo‘shin tortishining sabablari ham
tadqiqotchilar tomonidan turlicha baholanadi. Masalan, V.V. Bartold, Xorazmshoh
Bag‘dodning o‘zida uning nomiga hutba o‘qilishini, ya’ni xalifaning dunyoviy hokimiyatdan
Xorazmshoh foydasiga voz kechishini talab qilgan. Aynan Takeshning maqsadi ham
shunday bo‘lgan degan fikrni bildirgan. E.V.
Rtveladze esa Xorazmshoh
“Iskandar as
-
soniy”
(“Ikkinchi Iskandar”)
va
“Sanjar”
(“Sulton Sanjar”)
unvonlarini olganidan so‘ng, u xalifalikni
Bag‘doddan Movarounnahrga ko‘chirishga qaror qilganini va shu boisdan xalifalikka
qo‘shin tortganligini aytadi. Z.M.
Buniyatov Xorazmshohning maqsadi, Bag‘dodni egallab
xalifani taxtdan ag‘darish hamda davlat sarhadlarini yanada kengaytirishdan iborat bo‘lgan
deb ta’kidlaydi. O‘z davri tarixchisi Nasaviyda esa Xorazmshoh Iroq mamlakatini to‘la
bo‘ysundirgandan so‘ng Bag‘dodga yurish qilishni maqsad qilganini yozib, bu yurish
sababini Shihob ad-Din as-Suhravardiyning
elchilik faoliyati muvaffaqiyatsiz
yakunlanganligi va xalifadan g‘azablanganligi bilan izohlaydi. Ibn al
-Asir, Muhammad
Xorazmshoh uning nomidan Bag‘dodda va’z o‘qilishini va Sultonlik unvonini olishni orzu
qilgan deb takidlagan. Fikrimizcha, Xorazmshohning xalifalikka qo‘shin tortishidan
maqsadi asosan, Sultonlik maqomini qo‘lga kiritish va Buyuk Ipak yo‘lida o‘z hukmronligini
o‘rnatish bo‘lgan. Chunki, bundan avval ham Takesh huddi shunday Bag‘dod halifasidan
Sultonlik hutbasini olish maqsadida qo‘shin tortgan edi.
Xorazmshohning Bag‘dodga qilgan xarbiy yurishi muvaffaqiyatsizlikka uchragach,
1218-
yil fevral oyida Nishopurga yetib keladi. So‘ng darhol xalifa
an-Nosir
nomini
hutbadan chiqarib tashlashni buyuradi va xalifaning vafot etganini e’lon qiladi. Marvning
boshqa shaharlarida ham huddi shunday qilingan bu farmon
Balx, Buxoro
va
Saraxsda
ijro etilib, faqat
Xorazm, Samarqand
va
Xirot
bundan mustasno bo‘lgan. Chunki bu
shaharlar Turkon Xotunning buyrug‘iga bo‘ysinib, Muhammad Xorazmshohning qudrati
deyarli tan olinmagan.
*
Shixobiddin Abu Xafs as-Suxravardiy 1145
–
1234-
yillarda yashagan. Bag‘dod so‘fiylarining boshlig‘i, shayxlar shayxi
bo‘lib, Muhammad Xorazmshoh huzuriga elchi bo‘lib kelishi va Shixobiddin as
-Suxravardiyning elchilik faoliyati
muvoffaqiyatsiz yakunlanganidan so‘ng xalifa an
-
Nosir Bag‘dod himoyasiga jiddiy tayyorgarlik ko‘ra boshlaydi.
Xorazmshohning yurishi 1217-yilning kuzida boshlanadi.
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
05 (2024) / ISSN 2181-1415
115
Turkon Xotun va Muhammad Xorazmshohning davlat boshqaruvidagi
maqsadlarining o‘zaro zidligi mamlakatda jiddiy ichki kurashlarni keltirib chiqargan.
Shunday bo‘lsada, Xorazmshoh onasiga kattayu
-kichik ishlarda ham, jiddiy va
ahamiyatsiz ishlarda ham ikki sababga ko‘ra qarshi chiqmagan. Birinchidan, onaga
bo‘lgan muhabbat va hurmat bo‘lsa, ikkinchidan, davlat amirlarining aksariyati onasining
urug‘iga mansubligi. Shu bois manbalarda, Xorazmshohning sobiq vaziri
Nizom al-Mulk
Muhammad ibn Nizom al-
Mulk Bahouddin Mas’ud al
-Xaraviy
mansabidan
chetlashtirilgandan so‘ng Turkon Xotunning iltimosiga ko‘ra,
Nizom-al-Mulk
va
Nosir ad-
Din
unvonlarini olgan volidaning sobiq g‘ulomining o‘g‘li Muhammad Solihni vazir etib
tayinlaydi. Nasaviyda xatto Xorazmshoh bu lavozimga kimni qo‘yish kerakligi to‘g‘risida
onasidan maslahat so‘raganligi haqida aytiladi.
Tabiiyki, Nosir ad-
Din Turkon Xotunning buyrug‘iga bo‘ysungan. O‘g‘lining
atrofidagi sodiq davlat vakillarini o‘g‘lidan uzoqlashtirish maqsadida Nosir ad
-Dinning
qo‘li bilan Xorazmshoh va Nishopur qo‘shin qozisi
Sadriddin al-Jandiy
o‘rtasiga doimo
nifoq solib yurgan. Sadr ad-
Dinning qozilik lavozimiga qo‘yilishi va ozod qilinishi
o‘rtasida bir kun yoki ikki kun o‘tgan. Turkon Xotun va vazir tomonidan Xorazmshohga
suiqasd uyushtirilgandan so‘ng Xorazmshoh vaziriga:
“O‘z ustozingning eshigiga yo‘qol”
–
deb uni onasining yoniga jo‘natadi.
Nizom al-Mulkning
Nishopurdan Xorazmga kelishi Volida tomonidan tantanali
kutib olinib. U Xorazmda ham Xorazmshohga qarshi ishlarini davom ettiradi. Ya’ni Nosir
ad-Din Karim ad-Din at-
Toyfuriyni huzuriga chaqirib katta miqdorda pul to‘lashga
majbur qiladi. Karim ad-Din esa bu paytda Xorazm viloyatlaridan birida Xorazmshohning
amili
bo‘lgan. Bu vaziyat yuzasidan Karim ad
-Din Movarounnahrga borib Xorazmshohga
Nosir ad-Din ustidan arz qiladi. Xorazmshoh esa Xorazmga Iz ad-
Din Tug‘rul
boshchiligida qo‘shin yuborib Nosir ad
-Dinning boshini olib kelishi haqida farmon beradi.
Tabiiyki, Turkon Xotunning rejasi asosida amalga oshirilayotgan bu ishlar natijasi o‘laroq,
Volida Nosir ad-
Dinning mavqeyi va darajasini yanada mustahkamlab qo‘yadi. Ya’ni,
Nosir ad-Dinga Xorazm hukmdori taxtining valiaxdi, Qutb ad-
Din O‘zloqshohning
lavozimini topshirib uning shaxsiyatini dahlsiz qilib qo‘yadi. Volida esa Nosir ad
-Dinning
boshini olishga kelgan Iz ad-Dinga devonxonada Xorazmshohning Nosir ad-Dinga
salomini yetqazishini va uning nomidan:
“Mening sendan bo‘lak vazirim yo‘q. Sen o‘z
devoningning boshchisi bo‘lib qol. Mening mulkimda hech kim sening yorliqlaringga qarshi
chiqolmaydi va hukmronligingni rad eta olmaydi” –
degan so‘zlarni naql ettiradi.
Fikrimizcha, bu jarayonlarning natijasi o‘laroq qipchoqlarning yo‘lboshchisi sifatida
Turkon Xotun davlatda o‘z hukmronligini o‘rnatishga harakat qilishi tabiiy hol edi.
*
Xorazmshohlar qo‘shinida ham saljuqiylardagi singari qo‘shin qozisi bo‘lgan. Ular qo‘shin ichidagi diniy
-huquqiy
ziddiyatlarga barham berganlar.
*
Rukniddin al-Mugisiy
–
Nishopur qozisi bo‘ib, qo‘shin qozisi esa Sadriddin al
-Jandiy edi. Sadr ad-Dinning xorazmshoh
bilan yaqinligi ajdodlarining hizmatlari tufayli edi. Ular Xorazmshoh Takesh Jandda paytida xizmatida bo‘lgandilar.
Sadr ad-
Din, yuqorida ko‘rsatilgan imkoniyatlardan tashqari, yaxshi notiq, tashqi ko‘rinishidan olijanob odam edi.
*
Amil
–
Voliy degani. Xorazmda u shunday nomlangan. Xorazmshohlar davlatidagi mansablar Saljuqiylarnikidan
keskin farq qilgan. Amil
–
soliq yig‘uvchi manosini bildirgan, Voliy esa Sultonning viloyatidagi hukmdori. Hukmdor
bilan soliq yig‘uvchi o‘rtasida katta farq bor.
*
Qutb ad-
Din O‘zloqshoh, Muhammad Xorazmshohning kenja o‘g‘li. Onasi bayot qabilasidan bo‘lgan, Turkon Xotunning
sevimli nabirasi uning istagi bilan Xorazmshoh O‘zloqshohni o‘ziga valiaxd qilib belgilab, Xorazm, Xuroson va
Mozandaronni bergan edi. Farmonlarini tasdiqlash uchun unga laqab emas, quyidagi tarzda “Islom amirlarining
yordamchisi, Sulton Sanjarning o‘g‘li Sulton Abul Muzaffar O‘zloqshoh” degan nom berilgan.
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
05 (2024) / ISSN 2181-1415
116
Xorazmshoh Nosir ad-
Dinni lavozimidan chetlashtirgandan so‘ng vazirlik ishlarini
bajarishni oltita vakildorga topshirgan, ammo Xorazmshohning bu tizimdagi islohoti o‘z
natijasini ko‘rsatmagan. Chunki tashqaridan davlatga mo‘g‘ullarning bosqini vaqti
yaqinlashib qolgan edi.
Mo‘g‘ullar 1215
-
yilda Pekinni fath etganidan so‘ng, Xorazmshohlar
davlatini bosib olishni maqsad qiladilar. Chingizxon bu davlatni qilich bilan yenga olishi
mushkul ekanligini yaxshi bilardi, shu bilan birga Xorazmshohlar davlatining ichki
siyosatidagi bosh-
boshdoqlikdan ham xabardor edi. Cingizxon diplomatiya yo‘li bilan
Xorazmshohni tuzoqqa tushirishni rejalashtirgan bu rejasi, Turkon Xotun vositachiligida
amalga oshirildi. 1218-
yil O‘trorda yuz bergan voqea sababli, Turkon Xotun Chingizxon va
Xorazmshoh o‘rtasidagi aloqalarni keskinlashtirib yuborganligining oqibati Xorazmshohlar
davlatining tarix sahnasidan o‘chirib yuborishiga olib keldi.
Mo‘g‘ullar rasman Xorazmshohlar davlatiga kirib kelganidan so‘ng, ichki
boshqaruvda ikkiga bo‘linib ketgan davlatni birlashtirib mo‘g‘ullarga qarshi jang
qilishning iloji yo‘q edi. Shu boisdan, Xorazmshoh davlatni tark etgandan so‘ng, Turkon
Xotun ham mo‘g‘ullardan qutilish uchun
Ilol
qal’asiga qochar ekan, Xorazmda asirlikda
bo‘lgan Qipchoq bo‘lmagan urug‘ hukmdorlarini o‘ldirishga farmon beradi. Ularning
orasida
Sulton Tug‘rul as
-Saljuqiyning
o‘g‘li ham bor edi.
J
uvayniyning bergan ma’lumotlariga ko‘ra, mo‘g‘ul askarlari tomonidan asir olingan
Turkon Xotun o‘g‘illari, qizlari va Nosir ad
-Din bilan birga Toliqonda
huzuriga olib borilgan. Hijriy 618/1221
–
1222-
yilda uning buyrug‘iga ko‘ra, Nosir ad
-Din
qiynab o‘ldirilgan, Xorazmshohning o‘g‘illari ham qatl ettirilgan, qizlari va singillari esa
Chingizxonning o‘g‘illari hamda yuqori lavozimdagi amaldorlariga hadya etilib, Turkon
Xotun Qoraqurumga olib ketilgan. U 630/1232
–
1233-
yillar oralig‘ida vafot etgan.
Nasaviy
ham Turkon Xotunning Chingizxon qo‘lida kechgan
asirlikdagi umrining oxirgi yillari haqida
ma’lumot bergan. Yuqorida ko‘rsatilgan mazkur sabablarga ko‘ra, o‘rta asrlarda hukmronlik
qilgan buyuk Xorazmshohlar davlati shu tarzda parchalanib ketgan.
XULOSA
Anushtegin Xorazmshohlar davlatining parokanda bo‘lishiga olib kelgan asosiy
sabablardan biri sulola tarkibidagi urug‘kashlik bo‘ldi. Bunday urug‘chilik munosabatlari
o‘z navbatida Turkon Xotun va Muhammad Xorazmshoh o‘rtasidagi ochiq hamda yopiq
dushmanchilikka olib keldi. Bu esa keyinchalik Turkon Xotunning dashti qipchoqlar
boshlig‘i sifatida davlatda mutlaq hokimiyatni qo‘lga kiritish maqsadi, nafaqat Volida
balki butun Qipchoq urug‘iga mansub bo‘lgan yuqori mansab vakillarining ham oliy
maqsadiga aylanishiga olib keldi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1.
Ahmadali Asqarov. O‘zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixi. –
Toshkent:
“Universitet”, 2007. –
340 b.
2.
Alimova R.R. Markaziy Osiyo xalqlari tarixi (O‘rta asrlar). –
Toshkent: ToshDSHI,
2013.
–
180 b.
3.
Bekmuradov S.T. “Al
-Mulhakat Bi-S-
Surah” and Translations with Notes of the
Chapter about History of Mongols // International Journal of Central Asian Studies.
Volume 22. 2018.
–
P. 171-192.
*
Nasaviyda yozilishicha, Ilol qal’asi Sori
daryosining yuqori qismida joylashgan. Juvayniyda yozilishicha, Turkon Xotun
Sulton oilasining va boyliklarining bir qismini Tehron yaqinidagi Larijon qal’asiga jo‘natganligi aytiladi.
*
Toliqon
–
XII asr manbalarida Xurosonning alohida viloyati tarzida qayd etilgan va unga birqancha Shahar va
qishloqlar qaragan Toliqon qal’asi o‘rta asrlarda Mansurko‘h yoki Nusratko‘h deb nomlangan. U juda mustahkam
bo‘lib, XIII asrda Chingizxon qo‘shinlari uni kuch bilan egallay olmay, 7 oy qamal qilib olishga majbur bo‘lishgan.
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
05 (2024) / ISSN 2181-1415
117
4.
Bekmuradov S.T. “ТАВАРИХ
-
И ГУЗИДА –
НУСРАТНОМА” АСАРИ МАРКАЗИЙ
ОСИЁ ТАРИХИ ҲАҚИДА МАЪЛУМОТ БЕРУВЧИ МАНБА СИФАТИДА // Oriental
Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Volume 2, issue 8.
–
2022.
–
P. 133-143.
5.
Bekmuradov S.T. Chig‘atoy ulusi boshqaruvi legitimligida islomning ahamiyati
// Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences. Volume 9,
issue 5.
–
2021.
–
P. 708-720.
6.
Bekmuradov S.T. Chig‘atoy ulusida ilk boshqaruv shakli // Oriental Renaissance:
Innovative, educational, natural and social sciences. Special issue 5.
–
2021.
–
P. 249-265.
7.
Bekmuradov S.T. History of the Chigatay Nation in Arabic Sources // International
Journal of Trend in Scientific Research and Development (IJTSRD).
–
P. 56-59.
8.
Bekmuradov Sandjar Tursunmamatovich, Muxtorova Gulhayo Alisher qiz,
CHINGIZXON VA SULTON XORAZMSHOX MUNOSABATLARI TARIXIDAN // Educational
Research in Universal Sciences. VOLUME 2, ISSUE 12.
–
2023.
–
P. 134-143.
9.
Peter B. Golden. Central Asia in World History. Oxford: Oxford University Press,
2011.
–
193 p.
10.
Абу Абдуллох аш
-
Шоший. Мўғул босқини ёҳуд мусулмонларнинг қонли
кечмиши. –
Рабвах: Islamic Propagation office, 2012. –
369 б.
11.
Алоуддин Атомалик Жувайний. Тарихи жаҳонгушо (Жаҳон фотиҳи
тарихи)/ Алоуддин Атомалик Жувайний; масъул муҳаррирлар Ҳ.Болтабоев,
М.Маҳмудов. –
Тошкент: “MUMTOZ SO ‘Z”, 2015. –
504 б.
12.
Арипова З. Ўрта асрларда Марказий Осиё
–
Миср муносабатлари, илмий
рисола
.
–
Тошкент
:
“Ўзбекистон халқаро ислом академияси”
, 2021.
–
Б.
48.
13.
Бартольд
В.В.
Работы по истории и филологии тюркских и монгольских
народов
.
Сочинения.
Т.
IX.
–
Москва:
Наука,
1968.
–
759 с.
14.
Бартольд
В.В.
Туркестан
в
эпоху
монгольского
нашествия.
Сочинения.
Т.
I.
–
Москва:
Издательство
восточной
литературы,
1963.
–
760 с.
15.
Баҳодирхон А. Шажарайи турк: Ўрта ва катта мактаб ёшидаги болалар
учун /Масъул
муҳаррир ва сўзбоши муаллифи Б.А.Аҳмедов
.
–
Тошкент: Чўлпон
,
1990.
–
192 б.
16.
Буниётов З.М. Ануштегин
-
Хоразимшохлар давлати (1097
-1231) /
Рус
тилидан Ашраф Аҳмад ва Маҳкам Маҳмуд таржимаси. –
Тошкент: Ғофур Ғулом
номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1998. –
256 б.
17.
Буниятов З.М. Избранные сочинения в трех томах
.
Т
. 3.
–
Баку: Элм, 1999
.
–
376 с
.
18.
Гурбуз М
.
Хоразмшоҳларда давлат ташкилоти, иқтисодий ва маданий
ҳаёт / Н.Раҳим
таржимаси
.
–
Урганч: “Огаҳий”
, 2022.
–
304 б
.
19.
Далай
Ч. Монголия в XIII
-
XIV веках.
/
Отв. ред
.
Б.П.Гуревич.
–
Москва:
Наука
, 1983.
–
232 с.
20.
Жабборов И. Буюк Хоразмшохлар давлати: (Қадимий тарих саҳифалари).
// Масъул муҳаррир: С.К.Камолов. –
Тошкент: “Шарқ”, 1999. –
144 б.
21.
Жумадил А.К
.
Военное дело кочевников Евразии: историографи
-
ческий
анализ: монография / А.К. Жумадил. –
Алматы: Казак университету
, 2014.
–
272 с.
22.
Зиё А. Ўзбек давлатчилиги тарихи: (Энг қадимги даврдан Россия
босқинига қадар). –
Тошкент: “Шарқ”, 2000. –
368 б.
23.
Ибн ал
-
Асир. Ал
-
Камил фи
-
т
-
Тарих. Полный свод. Пер. с арабского языка,
примечания и комментарии П.К.Булгакова, доплнения к переводу, примечаниям и
коментариям, введение и указатели Ш.С.Камолиддина. –
Ташкент: УЗБЕКИСТАН,
2006.
–
560 с.
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
05 (2024) / ISSN 2181-1415
118
24.
Маҳмуд Кошғарий. Девону луғотит турк. Т. III. / Таржимон ва нашрга
тайёрловчи С.М.Муталлибов. –
Tошкент: ЎзФА нашриёти, 1960. –
250 б.
25.
Мирзо Улуғбек. Тўрт улус тарихи (
Британия музейи (Англия) қўлёзмаси.
инв. № АDD 26190
: Тарих
-
и арбаъ улус). –
Тошкент: Чўлпон, 1994. –
352 б.
26.
Ртвеладзе
Э.
Хорезм в истории государственности Узбекистана
.
–
Ташкент:
Издательство “Узбекистан файласуфлари миллий жамияти”
, 2013.
–
336 с.
27.
Ўзбекистон тарихи. Хрестоматия. 2
-
жилд, 1
-
ктиоб. Илк ўрта асрлар
манбалари. –
Тошкент, 2013. –
508 б.
28.
Улашова С
. XIII-
XV асрларда Мовароуннаҳрдаги этник жараёнлар.
Монография. –
Тошкент: “Firdavs
-
Shoh” нашриёти, 2023. –
205 б.
29.
Шиҳобиддин Мухаммад ан
-
Насавий. Султон Жалолиддин Мангуберди
ҳаёти
.
–
Тошкент: Ўзбекистон; Ёзувчи, 1999. –
432 б
.
30.
Чингиз
-
хан и Чингизиды. Судьба и власть // Турсун Икрамович
Султанов. –
М.: АСТ: АСТ МОСКВА, 2006. –
445 с.
