Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/socinov/index
Expression of toponimic words in Uzbek dictionaries
Nodirakhon ISMATOVA
Kokand State Pedagogical Institute
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received April 2024
Received in revised form
15 May 2024
Accepted 25 May 2024
Available online
15 June 2024
This article examines the representation of toponymic words
in dictionaries of the Uzbek language. Toponymy is a science that
studies the names of geographical places and their origin; the
reflection of this area in the dictionaries of the Uzbek language is
analyzed. The article talks about the long-term preservation and
stability of toponymic words in the language, as well as their
expression in dictionaries. The works of scientists who played an
important role in the development of Uzbek lexicography and the
scientific study of toponymic words are analyzed. The history
and linguistic features of toponymic dictionaries are also
considered.
2181-
1415/©
2024 in Science LLC.
DOI:
https://doi.org/10.47689/2181-1415-vol5-iss5/S-pp144-148
This is an open access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru)
Keywords:
Toponymy,
geographical names,
lexicography,
linguistic analysis,
geographical terms.
Toponimik so‘zlarning o‘zbek
tili lug‘atlarida ifodalanishi
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar
:
toponimika,
geografik nomlar,
lug‘atshunoslik,
lingvistik tahlil,
geografik atamalar..
Ushbu maqolada o‘zbek tili lug‘atlarida toponimik so‘zlarning
ifodalanishi o‘rganiladi. Toponimika geografik joy nomlarini va
ularning kelib chiqishini o‘rganadigan fan bo‘lib, bu sohaning
o‘zbek tili lug‘atlaridagi aks etishi tahlil qilinadi. Maqolada
toponimik so‘zlarning tildagi uzoq saqlanishi va barqarorligi,
shuningdek, ularning lug‘atlardagi ifodalanishi haqida so‘z
yuritiladi. O‘zbek lug‘atchiligining rivojlanishida va toponimik
so‘zlarning ilmiy o‘rganilishida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan
olimlarning ishlari tahlil qilinadi. Shuningdek, toponimik
lug‘atlarning tarixi va lingvistik xususiyatlari ko‘rib chiqiladi.
1
Teacher, Kokand State Pedagogical Institute
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
05 (2024) / ISSN 2181-1415
145
Выражение
топонимических
слов
в
словарях
узбекского языка
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
топонимия,
географические названия,
лексикография,
лингвистический анализ,
географические термины
.
В данной статье рассматривается репрезентация
топонимических слов в словарях узбекского языка.
Топонимика –
наука, изучающая названия географических
мест и их происхождение, анализируется отражение этой
области в словарях узбекского языка. В статье говорится о
длительном сохранении и устойчивости топонимических
слов в языке, а также об их выражении в словарях.
Анализируются работы ученых, сыгравшие важную роль в
развитии узбекской лексикографии и научном изучении
топонимических слов. Также рассмотрены история и
лингвистические особенности топонимических словарей.
KIRISH
Toponimika joy nomlarini va ularning kelib chiqishini o‘rganadigan fan bo‘lib,
yurtimizda hamda boshqa barcha davlatlarda ham bu soha jadal rivojlanib bormoqda. U
har bir millat tili, adabiyoti, geografiyasi uchun juda muhim hisoblanib, millatning
madaniyatini ham o‘zida jamlaydi. Dunyo tilshunо
sligid
а
t
о
p
о
niml
аr til lugʻа
t t
а
rkiblarini
hosil qiluvchi muhim v
о
sit
а
l
а
rd
а
n biri s
а
n
а
l
а
di. Ayni paytda geografik n
о
ml
а
rining tilning
b
о
shq
а
leksik q
а
tl
а
ml
а
rid
а
n
а
nch
а
gin
а
f
а
rq qilishi, ul
а
rning tild
а
uz
о
q y
а
shashi s
а
b
а
b v
а
yoʻllаrini koʻrsаtib berish, koʻp kо
mp
о
nentli birlik sif
а
tid
аgi lingvistik oʻzigа
x
о
slikl
а
ri,
t
о
p
о
niml
а
rning h
аr bir tilning oʻz ichki qо
nuniy
а
tl
а
ri
а
s
о
sid
а
m
а
yd
о
ng
а
kelish yoʻllа
rini
а
s
о
sl
а
sh, h
а
m ilmiy-n
а
z
а
riy, h
а
m
а
m
а
liy jih
а
td
а
n t
а
dqiq etilishi h
а
r q
а
nd
а
y tilning riv
о
ji
v
а
t
а
r
а
qqiy
о
ti uchun muhim
а
h
а
miy
а
tg
а
eg
а
ek
а
nligi
а
l
о
hid
а
q
а
yd qilinm
о
qd
а
. Toponimik
so‘zlar lug‘atlarda uzoq saqlanib qolishi va stabilligi bilan ham yoki juda kam
o‘zgaruvchanligi bilan ham xarakterlidir. Shu sabablar bilan ham toponimik so‘zlarning
tadqiqi va ularning o‘zbek tili lug‘atlarida berilishi tadqiqotimizning asosi
y obyektlaridan
hisoblanadi.
MATERIALLAR VA METODLAR
Oʻzbek tilshunоsligidа joy nomlarining ilmiy vа hududiy jihаtdаn oʻrgаnish o‘tgan
аsrning 60
-
yillаridаn keyin bоshlаngаn bo‘lib, bu soha rivojiga H.Hаsаnоv , T.Nаfаsоv ,
S.Qоrаyev , shuningdek, Z.Doʻsimоv, T.Rаhmаtоv, L.Kаrimоvа, Sh.Qоdirоvа, J.Lаtipоv,
N
.Оxunоv, T.Enаzаrоv, N.Uluqоv, А.Turоbоv, S.Nаyimоv, X.Xоlmoʻminоv, А.Оtаjоnоvа,
О.Begimоv, А.Аslоnоv, Oʻ.Оripоv kаbilаr bu bоrаdа оlib bоrgаn ishlаri bilan ulkan hissa
qo‘shganlar.
Lug‘atshunoslik sohasi ham boshqa bir rivojlanib borayotgan sohalardan biri
hisoblanib, bu har bir tilning eng asosi, negizi hisoblanadi. Tilning boyligi uning lug‘at
boyligi bilan o‘lchanadi desak mubolag‘a bo‘lmaydi. O‘zbek lug‘atchiligi shakllanishining
ilk bosqichlari XI asrda buyuk bobokalonimiz Mahmud Koshg‘ariyning “Devonu lug‘ati
-t-
turk” asari bilan boshlanadi. Mahmud Koshg‘ariy “Devonu lug‘ati
-t-
turk” asarini yaratib
o‘zbek lug‘atchiligining shakllanishiga ilk tamal toshini qo‘ygan deya olamiz. Undan so‘ng
ko‘plab olimlar, mutafakkirlar, adabiyotchilar, tilshunoslar va geograf olimlar birgalikda
izlanib toponimik so‘zlar va ularning lug‘atlarda berilishi ustida ishladilar. Bu borada bir
necha bora muvaffaqiyatga qozonildi.
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
05 (2024) / ISSN 2181-1415
146
Aytib o‘tilganidek, O‘zbek lug‘atchiligining rivojlanishida yigirmanchi asr alohida
o‘rin tutadi. Bu davrda turli maqsadlarni ko‘zda tutgan ko‘plab terminologik lug‘atlar,
o‘quv va imlo lug‘atlari, ikki va uch tilli so‘zlashgichlar yaratildi. Bunda ayniqsa
, ruscha-
o‘zbekcha va o‘zbekcha
-
ruscha, shuningdek o‘zbek tilini boshqa Yevropa va xorijiy sharq
tillari bilan qiyoslab o‘rganishga mo‘ljallangan lug‘atlar alohida o‘rin tutadi. Bundan
tashqari toponimik lug‘atlar ustida ham turli ishlar olib borildi.
IZLANISHLAR VA MUHOKAMALAR
Har bir geografik nom -
so‘z sifatida o‘ziga xos ma’no va vazifaga ega.
Respublikamizning turli hududlarida Qo‘rg‘on, Qo‘rg‘onak nomli qishloq va ovullar,
mahalla va guzarlar bor bo‘lib, Kattaqo‘rg‘on, (Uchqo‘rg‘on, Qoraqo‘rg‘on, Toshqo‘rg‘on,
Qo‘rg‘ontosh kabi qishloqlar soni ham anchagina. Bu nomlar ma’lum hududdagi aholi
maskanlarining maxsus atoqli otlari hisoblanadi. Ularning har biri yaralgan davri, o‘rni,
aholisining tarkibi, geografik shart-
sharoiti, tabiiy muhiti, ishlab chiqarishi, sug‘orish
manbalari kabi qator belgilari bilan bir-biridan farqlanadi. Nomlarning joylashish tartibi -
birlamchi ahamiyat kasb etadi va ular tildagi oddiy qo‘rg‘on, uch, katta, qora, tosh
so‘zlaridan tubdan farq qiladi. Keltirilgan nomlarning barchasi shu hududda tarixn
ing
ma’lum bir davrida (atrofi devor bilan o‘ralgan inshoot, hovli
-
joy) qo‘rg‘onning nomi
bo‘lgan, so‘ngra shu maskan atrofidagi qishloq, ovul, mahalla, tuman nomiga aylangan.
Qo‘rg‘onlarni bir
-
biridan farqlash uchun katta, uch, tosh, qora kabi so‘zlar qo‘shilib, so‘ngra
yangi nomlar hosil qilingan. Har bir qo‘rg‘on va aholi turar joyining yaratuvchisi va
nomlovchisi -
oddiy xalq. Qo‘rg‘on va aholi maskani qachon yaratilgan, nima uchun, kim
tomonidan, qayerda, qanday zaruriyat tufayli vujudga kelganligi kabi masalalar tarix
fanining va shu jumladan, o‘lkashunoslarning asosiy vazifasidir.
Aholi yashash joy nomlari nomida balx, balq, baliq; -duvon,-tuvon; -mitan, metan;
qo‘rg‘on, qal’a, chaqar, rabot, saroy;
-chetn, -tim, -chim; -kat, -kent, -
qand kabi so‘zlar ham
uchraydi. Bu so‘zlar shu shaklda qishloq, ovul, shahar nomiga aylangan: Balx,
Metan,
Qo‘rg‘on, Chaqar, Qal’a, Rabot, Saroy, Chem, Kat. Keyinchalik shu joyning belgilarini
bildiruvchi turli so‘zlar qo‘shilib yangi nomlar hosil qilingan: Qorabaliq, Oqbaliq, G‘ijduvon,
Parmetan, Shamaton, Namaton, Kattaqo‘rg‘on, Yangiqo‘rg‘on, Qo‘rg‘oncha, Toshqal’a,
Oqrabot, Oqsaroy, Chimqo‘rg‘on, Navkat, Novqat, Toshkent. Shahar nomlari tilda dastlab
qishloq nomi sifatida yuzaga kelgan. Qishloq nomlari esa, dastlab qo‘rg‘on nomi tarzida
vujudga kelgan. Bu nomlar - xalqimizning shaharsozlik madaniyatini qabul qilishi natijasi
va tildagi ifodasidir. Qisqaroq aytganda, toponimlar xalq ijodi va ma’naviyatining bir yo
ikki so‘zda yozilgan tarixi, eng qisqa tarixiy manbalardir.
Toponimik lug‘atlar geografik nomlarning oson o‘rganilishi va nomlarning lingvistik
xususiyatlarini o‘z ichiga olgan holda muhimdir. Toponimik lug‘atlar ham xuddi izohli
lug‘atlar kabi har bir nomga alohida izoh beriladi. Ular alifbo tartibida berilib, har
bir joy
nomining qaysidir viloyatda, qaysidir tumanda ikkinchi shakli ham mavjud bo‘lsa, alohida
ta’kidlab o‘tiladi. Bundan tashqari toponimik lug‘atlar tarix fani bilan chambarchas bog‘liq
bo‘lib, har bir joy nomiga izoh keltirilgan paytda bu joy nominin
g kelib chiqishi va
keyinchalik sodir bo‘lgan o‘zgarishlar ham aytib o‘tilishi maqsadga muvofiqdir. Masalan,
quyidagi holatda joy nomlari izohli lug‘at shaklida berilgan:
SAYROB Boysun t. qishloq. Ikki suv o‘zani orasidagi toshloq (sayram) joyda bunyod
bo‘lgan qishloq. q. Sayram.
QIRQQIZ To‘rtko‘1 t. ovul. Termiz sh. xaroba, tog‘li t. tog‘. Qo‘rg‘on burjlari, saroy
vayronasidan paydo bo‘lgan kichik minorasimon ko‘p balandlikdan iborat xaroba yonidagi
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
05 (2024) / ISSN 2181-1415
147
ovul; qoyasimon balandliklari ko‘p bo‘lgan kichik tog‘. i) qadimiy nomlarga ba’zan ikki xil
izoh tavsiya qilindi, nom asosidagi so‘z (va qo‘shimcha)ning avvalgi va hozirgi ma’nolari
inobatga olindi.
XULOSA
Xulosa o‘rnida shuni aytishni joiz deb bildikki, toponimika va lug‘atshunoslik
sohalari doimiy rivojlanib o‘zgarib boruvchi sohalardir. Chunki ular millat tili bilan
birgalikda o‘zgarib boradi. Shu boisdan ham toponimik lug‘atlarning eskiroq shakllari
hozi
rgi davrga to‘g‘ri kelmaydi. Sababini esa yuqorida ham ta’kidlab o‘tdik. Toponimik
lug‘atlarni izohli lug‘atlar sirasiga kiritsak, har bir joy nomiga alohida izoh kerakligini
ko‘rishimiz mumkin. Joy nomlari va tilda ifodalangan so‘zlarning o‘zari progressi
vlashuvi
va xalq tilining rivojlanishi sabab lug‘atlar ham juda tez o‘zgarishi ehtimol. Garchi joy
nomlarining saqlanib qolishi uzoq muddatli bo‘lsa
-
da, bu jarayon biroz o‘zgarishlarni o‘z
ichiga oladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
RO‘YXAT:
1.
Ҳасанов
Ҳ. Ўрта Осиё жой номлари тарихидан. –
Тошкент: Фан, 1965. –
Б. 80.
2.
Нафасов Т. Топонимы Кашкадарьинской области: Автореферат дис. ... канд.
филол. наук. –
Ташкент, 1968. –
С. 24.
3.
Қораев
С. Торонимика. –
Тошк
e
нт: Ўзб
e
кистон файласуфлари миллий
жамияти, 2006. –
В.
320.
4.
O
‘
zbek tili toponimlarining o
‘
quv izohli lug
‘
ati (T.Nafasov, V.Nafasova).pdf
(ziyouz.com)
5.
Исматова, Н. М. (2017). Побудительные предложения в английском и в
узбекском языках. Молодой ученый, (22), 472
-473.
6.
Makhmudovna, I. N. (2022). TOPONYMS CONSTRUCTED BY COMPOUND NOUNS
WITH THE COLOR COMPONENT. Berlin Studies Transnational Journal of Science and
Humanities, 2(1.6 Philological sciences).
7.
Ismatova, N. M. (2022). TOPONYMS EXPRESSED IN ENGLISH WITH A COMPOUND
NOUN WITH A COLOR COMPONENT. In
Современные проблемы филологии и
методики преподавания языков: вопросы теории и практики (
pp. 101-104).
8.
Makhmudovna, I. N. (2022). LINGUISTIC FEATURES OF TOPONYMS
REPRESENTED BY COMPOUND NOUNS IN DIFFERENT SYSTEMATIC LANGUAGES.
INTERNATIONAL JOURNAL OF SOCIAL SCIENCE & INTERDISCIPLINARY RESEARCH ISSN:
2277-3630 Impact factor: 7.429, 11(09), 387-390.
9.
Makhmudovna, I. N. (2022). General legislation of toponymics and the concept of
toponymy. ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal, 12(5), 704-
706.
10.
Ahmad, A. A. (2021). The Interpretation of Agricultural Words in" Baburnama”.
JournalNX, 7(12), 116-118.
11.
Amini, A. (2023). SHIMOLIY AFG‘ONISTON O ‘ZBEKLARI NUTQIDAGI
DEHQONCHILIKKA OID HARAKAT FELLARINI IFODALOVCHI BIRLIKLAR. INTEGRATION
OF SCIENCE, EDUCATION AND PRACTICE. SCIENTIFIC-METHODICAL JOURNAL, 4(1), 9-
15.
12.
Amini, A. (2023). DEHQONCHILIKKA OID MAQOLLARNING SEMANTIK
TADQIQI. Молодые ученые, 2(11), 123
-128.
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
05 (2024) / ISSN 2181-1415
148
13.
Ahmad, A. A. (2022). SHIMOLIY AFGONISTON OZBEKLARI NUTQIDA
DEHQONCHILIK ASBOBLARI NOMLARI VA ULARNING LISONIY TALQINI. Science and
innovation, 1(B2), 485-490.
14.
Xo‘jayeva, S. (2023). ALISHER NAVOIYNING “NAZM UL
-
JAVOHIR” ASARIDA
QOFIYA SATHI VA ASAR POETIKASI O ‘RTASIDAGI BOG ‘LIQLIK. Farg‘ona davlat
universiteti, (3), 94-94.
15.
Shoirakhon, K. (2023). THE METRIC CHARACTERISTICS OF ALISHER NAVOI’S
WORK «NAZM UL
-
JAVOHIR». Gospodarka i Innowacje., 42, 475
-480.
16.
Zohidova, D., & Xo‘jayeva, S. (2024, February). “NAZM UL
-
JAVOHIR”
RUBOIYLARINING QOFIYA XUSUSIYATLARI. In Konferensiyalar| Conferences (Vol. 1, No.
5, pp. 96-102).
17.
Shoirakhon, K. (2023). The Use of Rhyming Arts in Alisher Navoi's Work Nazm
Ul Javohir. Journal of Advanced Zoology, 44.
18.
Shoirakhon, K. (2023). The Artistry of Alisher Navoi’s work “Nazm Ul
-
Javohir”.
American Journal of Public Diplomacy and International Studies (2993-2157), 1(10), 403-
408.
19.
Yusupovna, K. B. (2023). Artistic Interpretation Of The Image Of Amir Temur In
The Work Of Askad Mukhtar. Journal of Positive School Psychology, 896-900.
20.
Rakhmanova, N. (2023). LANGUAGE AND CULTURE: INVESTIGATE THE
CONNECTION AMONG LANGUAGE AND CULTURE, ANALYZING HOW LANGUAGE
REFLECTS AND SHAPES SOCIAL STANDARDS, VALUES, AND PERSONALITIES. Talqin va
tadqiqotlar, 1(31).
21.
Bakhodirovna, R. N. (2024). About Some Features of Authentic Text Materials in
Teaching a Foreign Language. Central Asian Journal of Literature, Philosophy and Culture,
5(1), 45-49.
22.
Isakova, Z. Z., & Rakhmonova, N. B. (2021). The expressing value attitude with
the help of paralinguistic methods. ACADEMICIA: An International Multidisciplinary
Research Journal, 11(5), 1209-1213.
23.
Usmonov, S., Boltaboeva, U., Rahmonova, N., & Akbarov, T. (2021). Pedagogical
Approaches To Educating Future Actors. The American Journal of Interdisciplinary
Innovations and Research, 3(05), 85-90.
24.
Boltaboeva, U., Sh, U., & Rahmonova, N. (2019). Creative person-the role of live
word in educating an actor. European Journal of Arts, (3), 63-65.
25.
Mamajanovna, I. G. (2023). Preparing for The Final Interview in Russian in High
School: Tips for Teachers, Students and Parents. Journal of Advanced Zoology, 44(5).
