Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/socinov/index
Psychological peculiarities of international marriages and
family relations
Z. ABDURAKHMANOVA
National University of Uzbekistan
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received April 2024
Received in revised form
15 May 2024
Accepted 25 May 2024
Available online
15 June 2024
Family is a sacred place that preserves the continuity of each
people and nation, ensures the development of national values,
brings a new generation into the world, educates it spiritually
and physically, and is considered the main basis of society. In
the article the problems of identity in the study of interethnic
marriage, as well as the phenomenological approach are studied
from the point of view of the unique personal, individual world
of the couple.
2181-
1415/©
2024 in Science LLC.
DOI:
https://doi.org/10.47689/2181-1415-vol5-iss5/S-pp1-6
This is an open access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru)
Keywords:
society,
family,
marriage,
phenomenological approach,
interethnic marriage,
values,
customs,
social institution,
cultural and educational
characteristics,
interaction.
Мillatlararo nikohlar va oilaviy munosabatlarning
psixologik xususiyatlari
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar
:
jamiyat,
oila,
nikoh,
fenomenologik yondashuv,
millatlararo nikoh,
qadriyatlar,
urf-odatlar,
ijtimoiy institut,
madaniy-
ma’rifiy
xususiyatlar,
o‘zaro ta’sir.
Oila har bir xalqning, millatning davomiyligini saqlaydigan,
milliy qadriyatlarning rivojini
ta’minlaydigan, yangi avlodni
dunyoga keltirib, uni ma’naviy va jismoniy barkamol qilib
tarbiyalaydigan, jamiyatning asosiy negizi hisoblanuvchi
muqaddas
maskandir.
Maqolada
millatlararo
nikohni
o‘rganishda o‘ziga xosligi muammolari, hamda fenomenologik
yondashuv nikoh munosabatlarini er-
xotinning o‘ziga xos
shaxsiy, individual dunyosi nuqtai nazaridan o‘rganilgan.
1
Associate Professor, Candidate of Pedagogical Sciences, Department of Social Psychology, National University of
Uzbekistan.
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
05 (2024) / ISSN 2181-1415
2
Психологические особенности международных браков
и семейных отношений
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
общество,
семья,
брак,
феноменологический
подход,
межнациональный брак,
ценности,
обычаи,
социальный институт,
культурно
-
образовательные
характеристики,
взаимодействие.
Семья
–
это
священное
место,
сохраняющее
преемственность
каждого
народа
и
нации,
обеспечивающее развитие национальных ценностей,
приводящее в мир новое поколение, воспитывающее его
духовно и физически, и считающееся главной основой
общества.
В
статье
проблемы
идентичности
в
исследовании
межэтнического
брака,
а
также
феноменологический подход изучаются с точки зрения
неповторимого личностного, индивидуального мира пары.
Oila har bir xalqning, millatning davomiyligini saqlaydigan, milliy qadriyatlarning
rivojini ta’minlaydigan, yangi avlodni dunyoga keltirib, uni ma’naviy va jismoniy
barkamol qilib tarbiyalaydigan, jamiyatning asosiy negizi hisoblanuvchi muqaddas
maskandir. Oila tabiatning eng go‘zal mo‘jizalaridan biri bo‘lib, u insonlarga xos tabiiy
-
biologik, iqtisodiy, huquqiy, ma’naviy munosabatlariga asoslangan ijtimoiy birlikdir.
Oila mazmun va
mohiyatiga ko‘ra har bir xalq, har bir millat uchun o‘ziga xos
xarakterli xususiyatlarga egadir. Sharqda oila tushunchasi oila qurish va uning
mustahkamligini, farovonligi va barqarorligini ta’minlash insonning o‘z millati, avlod
-
ajdodlari, jamiyati oldidagi muqaddas burchi hisoblanadi.
Ma’lumki, oilaviy turmush hayotning eng muhim jihatlaridan biri hisoblanadi.
Xuddi shu boisdan jamiyatning qonun-qoidalariga nisbatan munosabat ham oiladagi
shaxslararo turli-tuman muomalalarda, muloqotda, fikr almashinuvlarda, munozaralarda
o‘z ifodasini topadi. Binobarin, yoshlarni to‘g‘ri tarbiyalash oilaning naqadar mustahkam
bo‘lishiga, uning a’zolarida olijanob xarakter xislatlarini, yuksak ma’naviy hislarni
shakllantirishga bog‘liq.
Ham turmush qurishga tayyorlik, ham oila qurish istagi
–
bularning barchasi
odamlarning oilaviy munosabatlarning ahamiyati, bir-birlari oldidagi majburiyatlari, oila
va farzandlar kelajagi uchun javobgarlik, muqarrar muammolarni ixtiyoriy ravishda
qabul qilish va shaxsiy erkinlik cheklovlarini tushunishdan dalolat beradi. Bu
xususiyatlar o‘z milliy ifodasiga ega bo‘lib, har bir millatning qadriyatlariga bog‘liq.
Masalan, ular Rossiyada boshqacha, Kavkazda, Shimoliy va uzoq Sharq xalqlarida esa
boshqachadir. Har bir etnik jamoa bu xususiyatlar qanday bo‘lishi kerakligi haqida o‘z
g‘oyalarini ishlab chiqadi va ularni o‘z xalqi vakillarining milliy ongi, an’analari,
harakatlari va munosabatlarida saqlashga intiladi.
Millatlararo nikoh
–
bu ikki xil etnik guruh vakillarining nikoh ittifoqi boʻlib, ularni
psixologik oʻrganish oʻziga xosligi tufayli empirik murakkablikka ega. Falsafiy
metodologiya darajasida millatlararo nikohlar madaniyatlar muloqoti uchun imkoniyat
sifatida qaraldi. Umumiy ilmiy darajada, bunday nikohlar, tizimli yondashuv vakillari
nuqtai nazaridan, paydo boʻladigan ta’sirga ega boʻlgan integral chiziqli boʻlmagan
tizimlardir. Tizimli yondashuv nuqtai nazaridan turmush oʻrtoqlar oʻrtasidagi
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
05 (2024) / ISSN 2181-1415
3
munosabatlar toʻrt jihatning birligini anglatadi: oʻzaro idrok etish, bir
-birini hissiy
baholash, oʻzaro tushunish va oʻzaro ta’sir. Psixologiya metodologiyasi boshqasini
turmush oʻrtogʻi sifatida tushunib, “muhim boshqa” bilan munosabatlarni koʻrib chiqadi.
Bu nazariy yuklarning barchasi empirik tadqiqot usullarida amalga oshiriladi. Biz
tanlagan diagnostika usullari toʻplami nikoh hayotining eng muhim sohalarini qamrab
oluvchi aralash nikohdagi sheriklarning munosabatlarini oʻrganishga imkon beradi: ota
-
onalik, sherik bilan shaxsiy identifikatsiya qilish, ma’naviy va hissiy yordam, maishiy
soha va tashqi ijtimoiy faollik va hokazo.
Millatlararo nikohlar mavzusi zamonaviy jamiyatda muhim ahamiyatga ega
boʻlgan ikkita jihatga toʻgʻri keladi: oila institutining oʻzgarishi va uning ijtimoiy
subyektlarning sotsializatsiyasi va integratsiyasi jarayonlaridagi roli, shuningdek, etnik
guruhlarning oʻzaro ta’siri sohasidagi globallashuv tendensiyalari, guruhlar va
madaniyatlar, milliy jamoalarning oʻz taqdirini oʻzi belgilashi, etnogeosiyosiy jarayonlar
dinamikasi kabilar. [2]
Millatlararo nikohlar qadriyatlarning ijtimoiy-madaniy va ijtimoiy-iqtisodiy
makonidagi oʻzgarishlarni aks ettiradi. Bunday davlat koʻrsatkichlari orasida iqtisodiy
omillar (xorijiy investitsiyalar oqimi, mamlakatda xalqaro biznes va moliyaviy
tashkilotlarning ochilishi) ajralib turadi; siyosiy omillar (hukmron siyosiy partiyalarning
Yevropa integratsiya jarayonlariga yoʻnaltirilganligi); madaniy omillar (madaniy
almashinuv va aloqalarni faollashtirish); axborot omillari (axborot va kompyuter
texnologiyalarining tez tarqalishi, elektron pochta, mobil aloqa); ijtimoiy omillar (chet
elda ta’lim olishning yangi imkoniyatlari, chet elda xalqaro bandlik dasturlarini amalga
oshirish), shuningdek, xalqaro turizmning mavjudligi kabilar turadi. Natijada,
millatlararo nikohga munosabat, bir tomondan, jamiyatda aniq yoki bilvosita hukmron
boʻlgan va boshqa tomondan, xulq
-
atvorga ta’sir qiluvchi ijtimoiy munosabatlar,
qadriyatlar va ayrim stereotiplarni idrok etishning aksi boʻlib koʻrinsa, turmush oʻrtogʻini
tanlash va chet ellik sherik bilan turmush qurish niyatlari ham millatlararo nikohlarga
ta’sir etuvchi omillardan biri boʻlib xizmat qiladi.
[3]
Shunday qilib, millatlararo nikohlarni oʻrganishga fenomenologik yondashuv
shaxsning ijtimoiy va biologik tamoyillarini oʻrganishga qaratilgan. Oila, nikoh turli
darajalarda oʻrganiladigan noyob hodisalardir. Oilaning fenomenal xususiyatlariga kichik
ijtimoiy guruh va ijtimoiy institut oʻrtasidagi dixotomiya kiradi. Bir tomondan, nikoh
boshqa tuzilish, hayotning oʻziga xos xususiyatlari, oilaviy tajriba va qadriyatlarning
uzatilishi bilan tavsiflanadi, ikkinchi tomondan, nikoh va oila ijtimoiy institutdir.
Nikohning ijtimoiy-madaniy hodisasi ijtimoiy tuzilmalar chorrahasida, makro va jahon
sotsiologiyasi chegarasida joylashgan oraliq pozitsiya bilan belgilanadi. [4]
E.G‘.
G‘oziev o‘zbek xalqining etnopsixologiyasi va bolalar
tarbiyasini
o‘rganar
ekan, uning tarixiy
an’analari,
urf-odatlari, udumlari, rasm-rusumlari,
axloq me’yori,
turmush tarzi, ma’naviy
qadriyatlari, shaxslararo munosabatlari, muloqot maromi va
boshqa xususiyatlari turli xalqlarnikidan
ma’lum
darajada tafovutlanishi haqida
to‘xtalib
o‘tadi.
Shu bilan birga, ota-onaga,
tug‘ishganlarga
nisbatan milliy
to‘g‘ri
yo‘g‘irilgan
munosabat, qarindoshlik rishtalari ham milliy ruhiyatni aks ettirishi hamda oila
a’zolarining
o‘zaro
samimiy munosabatlari, ayniqsa, atrofdagilar bilan muntazam
ravishda salomlashib yurish kabi xususiyatlar, milliy urf
–
odatlarimizning ibratli va
o‘ziga
xos bir
ko‘rinishi
ekanligini
ta’kidlaydi.
[7]
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
05 (2024) / ISSN 2181-1415
4
Bolalarning
etnik
sotsializatsiyasini
oʻrganishdagi
zamonaviy
burilish
1990-
yillarda migratsiya jarayonlari bilan bogʻliq holda chet elda paydo boʻldi. Etnik
oʻziga xoslik tadqiqotchilar tomonidan tobora koʻproq “etnik guruhga mansublikni
anglash va etnik guruhga mansublik tufayli fikrlash, idrok etish, his-
tuygʻulari va xatti
-
harakatlarining bir qismi” emas, balki ijtimoiy
-madaniy kontekstga, tarixiy, ijtimoiy-
strukturaviy, ijtimoiy-
psixologik, kontekstual, madaniy, kognitiv omillarning oʻzaro ta’siri
natijasida bolalar va oʻsmirlarning oʻsishi jarayonida qurilgan dinamik va koʻp
hodisalarga bogʻliq tanlov sifatida koʻrib chiqilmoqda.
Tadqiqot savollari bolalarning etnik tarixini oʻrganishga, jumladan, aralash nikohli
oilalar farzandlarida etnik munosabatlarning rivojlanishiga, ularning etnik oʻzini oʻzi
belgilashiga qaratilgan. Millatlararo oilalarning bolalari koʻpincha “marginal” yoki
“oraliq” pozitsiyani egallagan holda, ular u yoki bu etnik oʻziga xoslikni toʻliq qabul qilish
orqali “qochib ketishga” harakat qilishlari mumkin deb ta’riflangan. Ta’kidlanganidek,
noaniq/aralash etnik kelib chiqishi ular uchun maxsus ehtiyojlar va muammolarni
keltirib chiqaradi. Buyuk Britaniyadagi ushbu oraliq pozitsiyani yengib oʻtishning yoʻli
2001 yildagi aholini roʻyxatga olishdan keyin aralash irq/naslning maxsus ijtimoiy toifa
sifatida rasmiy tan olinishi va bolalarning oʻz shaxsini tanlash huquqi edi.
[6] Ushbu
qarorni qoʻllab
-
quvvatlovchi tadqiqot natijalari shuni koʻrsatadiki, bir nechta etnik/irqiy
guruhlarga mansub boʻlgan bolalar bir xil etnik/irqiy guruhlarga qaraganda bir xil yoki
hatto yuqori farovonlik va ijtimoiy inklyuziya haqida hisobot berishadi. Sotsiologlar ilgari
ishonganidek, millatlararo yoshlarning oʻziga xosligi doimiy shaxs emas va oʻziga xoslik
toʻqnashuvini oldindan belgilamaydi, degan xulosaga keldi. Aksincha, u oʻziga xos va koʻp
qirrali oʻziga xoslikni ifodalaydi, millatlararo kelib chiqishi boʻlgan yoshlar oʻzlarining
kimligini aniqlash uchun foydalanadigan usul hamdir.
Millatlararo nikohlar asosida vujudga keluvchi oilalardagi bolalarning umumiy
turmush sharoitiga ham e’tibor qaratilmoqda. Bunday oilalardagi bolalarning nikohdagi
nizolarning yuqori darajasi, madaniy qadriyatlardagi farqlar va muammoli ota-onalik
tufayli stress omillariga duchor boʻlishlari haqidagi qarashlar oʻzgarmoqda. Yaqinda olib
borilgan ishlarda tadqiqotchilar, bu bolalar katta qiyinchiliklarga duch kelishi mumkin
boʻlsa
-da, baxtsizliklar, xulq-atvor muammolari xavfi ortishi mumkin, ammo ular
universal emas degan xulosaga kelishdi.
Oilada bola tug‘ilgandan keyin er
-
xotin o‘rtasidagi munosabatlarda rollarning
o‘zgarishi kuzatiladi, ota
-
onada mas’uliyatni his qila boshlaydi, hamda moddiy
resurslarni va oila byudjetini qayta taqsimlash bilan bog‘liq qayta qurish sodir bo‘ladi.
Manfaatlarning birligi shuningdek, turmush o‘rtoqlar o‘rtasida to‘liq o‘zaro tushunish hali
rivojlanmasligi mumkin, ammo yengish uchun asos bor. Etnik hamjamiyat bu
xususiyatlar qanday bo‘lishi kerakligi haqida o‘z g‘oyalarini rivojlantiradi va ularni o‘z
xalqi vakillarining milliy ongi, an’analari, harakatlari va munosabatlarida saqlashga
intiladi. Har bir etnik jamoaning o‘z qonunlari va tamoyillari mavjud, masalan:
•
oilaviy hayot, uning psixologiyasi bilan dastlabki tanishish va u haqida umumiy
g‘oyalarni shakllantirish, ayniqsa turmush qurayotganlar turli etnik jamoalarning
vakillari bo‘lsa;
•
nikohda ko‘p millatli oila haqida o‘z g‘oyalarini amalga oshirish;
•
ko‘p millatli muhit
doirasida
oilaviy hayot tajribasini to‘plash;
•
nikoh aloqalarini mustahkamlash jarayonida oilaviy munosabatlarni yanada
takomillashtirish.
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
05 (2024) / ISSN 2181-1415
5
Tabiiyki, agar turmush o‘rtoqlar turli
xalq
vakillari bo‘lsa, ko‘pincha hamma narsa
tekis bo‘l
maydi
–
har birining milliy qadr-
qimmatining o‘ziga xos xususiyatlari bilan
bog‘liq juda ko‘p qiyinchiliklar
yuzaga keladi. Bu nikohning qiyin davri (barqarorlik
nuqtai nazaridan), har qanday janjallar, tushunmovchiliklar yuzaga kelishi mumkin.
Biroq, turli xalq vakillari bilan oila qurgan yoshlar o‘rtasida sevgi borligi haqida
unutmaslik kerak.
Turli millat yoshlari bir-
birlarini sevib, turmush qurmoqchi bo‘lib, ularni
kutayotgan kelajakdagi birga yashash qiyinchiliklari (shu jumladan millatlararo) haqida
jiddiy o‘ylamaydilar. Agar yoshlar to‘ydan oldin turli millat vakillarining qo‘shnilikda
yashash joylarida yashagan bo‘lsa, muammolar, albatta, tezroq bartaraf etiladi. Ijtimoiy
rollarni qayta taqsimlash, kelishmovchilik manbasining yo‘qolishi, oilaning har bir
funksiyasida yetakchini aniqlash (agar u ilgari milliy an’analarga muvofiq o‘rnatilmagan
bo‘lsa) ko‘p elatli oila hayotidagi o‘ta muhim lahzadir. Bu davr farzandlarni tarbiyalash
bilan bog‘liq muammolar tufayli ham qiyin. Ba’zi etnik jamoalar vakillari uchun bu otalar
va farzandlar o‘rtasidagi aloqaning yo‘qligi bilan og‘irlashadi, boshqalari uchun esa,
aksincha,
oila boshlig‘ining farzandlarining ichki dunyosi, ularning tarbiyasi
shakllanishida faol ishtirok etishining milliy an’analari tufayli yengillashadi. Agar
turmush o‘rtoqlar turli etnik jamoalarning vakillari bo‘lsa, farzandlar tarbiyasida
birgalikda ishtirok etish faqat ularning munosabatlarini mustahkamlashga va etnik
an’analardagi farqlarni yumshatishga yordam beradi.
Bola tug‘ilgandan keyin er
-
xotin o‘rtasidagi munosabatlarda rollarning o‘zgarishi,
ota-
ona mas’uliyatining paydo bo‘lishi, moddiy resurslarni va vaqt byudjetini qayta
taqsimlash bilan bog‘liq qayta qurish sodir bo‘ladi. Manfaatlarning birligi, shuningdek
turmush o‘rtoqlar o‘rtasida to‘liq o‘zaro tushunish hali rivojlanmasligi mumkin. Ammo,
milliy o‘ziga xos janjallarni bartaraf etish uchun asos bor, er
-
xotinlarning o‘zlariga va
boshqalarga nisbatan umumiy, xalqaro munosabati, agar yuzaga kelsa, etnik
“kamchiliklar” va tushunmovchiliklarni to‘g‘ri baholash,
farzand tarbiyasiga umumiy
qarashlar, uning atrofdagi polietnik dunyoda kelajakdagi madaniy moslashuvi uchun
zarur shart-sharoitlar yaratiladi.
T. Parsons va boshqa funksionalistlarning fikricha, har qanday kichik guruh
samarali faoliyat yuritishi uchun rol farqlanishiga ega boʻlishi kerak. Kichik guruhlar oʻz
-
oʻzidan aralash rol tuzilishini rivojlantirishga moyildirlar. Erkaklar
instrumental rol
oʻynaydi, ular oilaning boquvchisi. Ayol roli
–
oʻchoqni himoya qilish, ya’ni ifodali rol.
Ushbu tendensiyaning koʻplab vakillari mehnat taqsimoti oila tarkibining barqarorligini
ta’minlashning bir usuli deb hisoblaydilar
. [5]
Umuman
olganda,
fan
shuni
ko‘rsatadiki,
oilaviy
munosabatlarni
barqarorlashtirishning psixologik shartlari ko‘pincha, turli millat vakillarining psixologik
xususiyatlarini hisobga olgan holda, turmush o‘rtoqlarning har birining milliy
an’analarini tushunish va ularga rioya qilish zarurligini targ‘ib qilish va tushuntirish,
shuningdek ularning qadr-
qimmati va milliy o‘ziga xosligini kamsitishga urinishlarga
qarshi kurash ko‘pincha davlat va oila miqyosida amalga oshiriladi.
Oilaviy munosabatlarning milliy o‘ziga xos xususiyatlari, bu munosabatlar turmush
o‘rtoqlar bir millat vakillari bo‘lgan oilalardagi munosabatlardan jiddiy farq qilishi bilan
bog‘liq qiyinchiliklarni aniqlaydi.
Shunday qilib, millatlararo nikohlarni oʻrganish tobora ommalashib bormoqda.
Ammo shuni ta’kidlash kerakki, bilimlarning yuqoridagi tasnifi shartli, chunki barcha
qarashlar va pozitsiyalarni aks ettirish deyarli mumkin emas, shuning uchun barchani
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
05 (2024) / ISSN 2181-1415
6
qoniqtiradigan konsepsiyaning asosi boʻlishi mumkin boʻlgan yagona universal prinsipni
ajratib koʻrsatish qiyin. Shuning uchun ham yondashuvlar va maktablarni tizimlashtirish
boʻyicha har bir ishda oʻrganilayotgan jarayon yoki hodisaning muayyan xususiyatlariga
urgʻu beriladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:
1.
Abduraxmanova Z.E. Oilaviy munosabatlar psixologiyasi. O‘quv qo‘llanma.
T.2023 y.
2.
Верещагина А. В. Этнически смешанные семьи на Северном Кавказе:
Образование и межэтническая адаптация: автореф. дисс. ... канд. социол. наук.
–
Ростов н/Д., 2003.
–
23 с.
3.
Вестермарк Э. Половые вопросы / пер. и предисл. О. Норвежского.
–
Изд.
2-
е.
–
М.: Книжный дом, 2011.
–
С. 38
-43.
4.
Волкова А. Н. Методические приемы диагностики супружеских отношений
/ А. Н. Волкова, Т. М. Трапезникова // Вопросы психологии.
–
1985.
–
№ 5.
–
С. 110
-116.
5.
Парсонс Т. Система современных обществ.
–
М., 1998.
–
270 с.
6. GiokH. P. "Choose One!": Challenges of Inter-Ethnic Marriages in Malaysia /
Giok Hun Pue & Nidzam Sulaiman.
–
Asian Social Science.
–
2013.
–
Vol. 9.
–
No. 17.
–
Р
. 269278.
7.
G‘oziev E.G‘. O‘zek xalqining etnopsixologiyasi va bola tarbiyasi /o‘zbek
oilasining etnopsixologik muammolari: Res. Ilm. Amal. Anj. Mater. T. 1993 . 57
–
58 b.
