Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/socinov/index
Linguocultural analysis of subjective translations of Uzbek
stories of 20th-century
Dilorom YULDASHEVA
Kokand State Pedagogical Institute
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received April 2024
Received in revised form
15 May 2024
Accepted 25 May 2024
Available online
15 June 2024
This article examines translations of Uzbek stories and tales
of the 20th century from a linguocultural point of view. The
article analyzes the historical development of translation and
translation processes, linguistic and cultural aspects of
translation, as well as the difficulties that arise when translating
Uzbek literary works into English, and provides examples of
these difficulties. The importance of the translator's knowledge
and experience, understanding the cultural context and
preserving poetic expression in the translation process is
emphasized. The article covers the fields of linguoculturology,
linguistics, and translation studies, demonstrating their
interrelation.
2181-
1415/©
2024 in Science LLC.
DOI:
https://doi.org/10.47689/2181-1415-vol5-iss5/S-pp149-153
This is an open access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru)
Keywords:
translation,
linguoculturology,
literary work,
translator,
Uzbek literature,
English language,
cultural context,
poetic expression,
translation process,
translation theory
O
‘
zbekiston respublikasida investitsiyalashning yangi
usuli sifatida kraudfanding faoliyatining huquqiy tartibga
solinishi
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar
:
tarjima,
lingvokulturologiya,
badiiy asar,
tarjimon,
o‘zbek adabiyoti,
ingliz tili,
madaniy kontekst,
poetik ifoda,
tarjima jarayoni,
tarjima nazariyasi.
Ushbu maqolada XX asr o‘zbek hikoya va qissalarining
tarjimalari lingvokulturologik nuqtai nazardan tadqiq etilgan.
Maqolada tarjimonlik va tarjima jarayonlarining tarixiy rivoji,
tarjimaning lingvistik va madaniy aspektlari, tarjima qilishdagi
murakkablik
lar va ularga yechimlar keltirilgan. O‘zbek badiiy
asarlarini ingliz tiliga tarjima qilishdagi qiyinchiliklar misollar
orqali tahlil qilingan. Tarjima jarayonida tarjimonning bilim va
tajribasi, madaniy kontekstni tushunishi va poetik ifodani saqlab
qolishi zaruriyati yoritilgan. Maqola lingvokulturologiya,
1
Senior teacher, Kokand State Pedagogical Institute
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
05 (2024) / ISSN 2181-1415
150
tilshunoslik va tarjimashunoslik sohalarini o‘z ichiga oladi va bu
sohalar bir-
biriga qanday bog‘liqligini ko‘rsatadi.
Лингвокультурологическое исследование субъекта в
переводах узбекских рассказов и повестей XX века
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
перевод,
лингвокультурология,
литературное
произведение,
переводчик,
узбекская литература,
английский язык,
культурный контекст,
поэтическое выражение,
процесс перевода,
теория перевода
.
В данной статье рассматриваются переводы узбекских
рассказов и повестей XX века с лингвокультурологической
точки зрения. В статье анализируется историческое развитие
перевода и переводческих процессов, лингвистические и
культурные аспекты перевода, а также
сложности,
возникающие при переводе узбекских художественных
произведений на английский язык, приводятся примеры этих
трудностей. Подчеркивается важность знаний и опыта
переводчика,
понимания
культурного
контекста
и
сохранения поэтического выражения в процессе перевода.
Статья
охватывает
области
лингвокультурологии,
лингвистики
и
переводоведения,
демонстрируя
их
взаимосвязь.
KIRISH
Badiiy adabiyot, san’at, tilshunoslik va tarjimashunoslik kabi sohalar bir
-biri bilan
chambarchas bog‘liq bo‘lgan sohalar bo‘lib, ular bir
-
birini to‘ldirib turadi.
Tarjima va tarjimonlik bir necha davrlardan buyon dunyo xalqlari tarixi va
madaniyatida shakllanib kelayotgan koʻhna ijodiy sohalaridan biridir. Yer yuzining turli
qit’alari va mintaqalarida bir necha ming yillardan buyon umrguzaronlik qilib kelayotgan
oda
mzod nasllari o‘z ijodkorlik havaslari, qiziqishlari, imkoniyatlari, manfaatlarini tarjima
vositasida ham namoyon qildi. Uni xalqaro aloqa vositasiga aylantirdi, undan doim
samarali tarzda foydalandi.
“Yaxshi tarjimon –
deb yozadi Korney Chukovskiy, xalq ichida katta hurmatga
sazovor bo‘ladi, chunki u oddiy hunarmand emas va quruq nusxakash ham emas, u –
san’atkordir [2.212]. Jumaniyoz Sharipov, o‘zbek tarjimon olimlaridan bo‘lib, bu atoqli
shoir-tarjimon harfma-
harf, so‘zma
-
so‘z tarjima etishga qarshi chiqib san’atkorlardan
ijodiy tarjima qilishni o‘zidagi butun kuch
-
quvvat, iste’dodni ishlatishni talab qiladi [3.10]
MATERIALLAR VA METODLAR
Lingvokulturologiya
—
bu til va madaniyat o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni
o‘rganadigan fan sohasi bo‘lib, lingvokulturologiya tilshunoslik, madaniyatshunoslik va
sotsiologiya sohalarini birlashtirgan holda, tilning madaniy jihatlarini, milliy
xususiyatlari
ni va ularning ijtimoiy hayotdagi o‘rnini tadqiq qiladi.
Tilshunoslik (lingvistika)
—
bu tilni o‘rganadigan ilmiy soha bo‘lib, tilning tuzilishi,
funksiyalari, rivojlanishi va ishlatilishini tahlil qiladi. Tilshunoslik tilning turli jihatlarini
o‘rganib, insonning aloqa vositasi sifatida tilning qanday ishlashini tushunishga yordam
beradi.
Tarjima
—
bu bir tildagi matn yoki nutqni boshqa tilga mazmunan va shaklan to‘g‘ri
o‘tkazish jarayoni. Tarjima ikki asosiy shaklga bo‘linadi: yozma tarjima va og‘zaki tarjima.
Tarjimaning asosiy vazifasi mazmunni, stilistik xususiyatlarni va kontekstni saqlab qolgan
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
05 (2024) / ISSN 2181-1415
151
holda bir tildan boshqa tilga o‘tkazishdir.
Berilgan har uchala soha tadqiqotimizning
obyektlari hisoblanib ularning barchasi tarjimaning protsesslari hisoblanadi. Ma’lumotni
yoki badiiy matnni bir tildan boshqa tilga o‘girish, tarjima qilish uchun bu uch sohani
chambarchas bog‘lab ishlagan ma’qul.
Tarjimashunoslikning rivojlanishiga dunyo va
yurtimiz olimlari o‘z hissalarini qo‘shib kelmoqdalar. Ulardan M. Xolbskov (Как
строится
текст
.
М
. 1980.), L. M. Loseva, V. Komissarov (
Теория
перевода
.
М
, 1990), Shuxrat
Sirojiddinov, Gulnoza Odilova, I.Gʻofurov, O. Moʻminov, N.Qambarov (Tarjima nazariyasi,
Toshkent 2012) va boshqa ko‘plab olimlarning tarjimashunoslik sohasiga qo‘shgan
hissalari e’tiborga molikdir.
IZLANISH VA MUHOKAMALAR
Tarjimada asliyat va tarjima tilining butun qirralari va nozikliklari, bir-birlariga qay
darajada mos va muvofiq ekanliklari, ziddiyatli, murakkab tomonlarini qiyosan mukammal
bilish hozirgi zamonda tarjimaning eng birinchi shartlaridan ekanligini sir emas.
Biroq adabiy-
badiiy asarlar tarjimasi uchun bu yetarli bo‘lmaydi. Asliyat va tarjima
tillarining poetik ifoda xazinalarini bilish, so‘zlar va gap qurilishlarining semantik,
sintaktik, stilistik olamlarida, tilshunoslik dunyosida o‘z ishini aniq biluvchi va
tasavvur
qiluvchi ko‘zi ochiq usta g‘avvos kabi harakat qilish
-
badiiy so‘z, ilmiy tafakkur sohalarida
nozik hissiyotli san’atkor singari ijod qilish
- tarjimonlik kasbining bosh xususiyati, uning
asosiy maqsadlaridan biridir. Tarjima, ayniqsa badiiy tar
jima va yoki she’riy tarjima
murakkab jarayonlardan bo‘lib, ularni aynan original holatida tarjima qilish mushkul ish.
Ma’noni saqlab qolish uchun perefraz va ekvivalent birliklarni topishga to‘g‘ri keladi. Ikki
noqardosh bo‘lgan tillar tarjimasiga e’tibor
qaratsak, o‘zbek tili va ingliz tili o‘rtasida
sezilarli farqlarni ko‘ramiz. Bu farqlar nafaqat til qurilishi, grammatikasi, so‘z boyligida aks
etadi, balki, madaniyat, mentalitet va urf-
odatlarda ham katta tafovutni ko‘ramiz. Badiiy
asar tarjimalarini ol
ib borishda, ayniqsa o‘zbek tilidan ingliz tiliga tarjima qilish
mobaynida bu murakkab vaziyatlar ko‘p uchraydi. Bu holatni quyidagi asar parchasida
ko‘rib chiqsak, “Shum bola” asarining nomini tarjima qilishda “
naughty boy
” birikmasidan
foydalanilmoqda. Biroq “naughty” so‘zi ingliz tilidan o‘zbek tiliga tarjima qilinganda,
injiq,
qaysar va gapga kirmas
degan tushunchalarni beradi. Biroq o‘zbek tilidagi “shum” so‘zi
bolaning injiqligini unchalik ham to‘liq aks ettirmaydi. Asarning mazmunidan kelib
chiqqan holda “shum” so‘ziga ta’rif bersak, ayta olamizki, bola kimgadir yomonlik qilishni
maqsad qilmaydi yoki kimnidir xafa qilishni istamaydi. U shunchaki, tajribasiz, hayotda
otasiz qolib qiyinchiliklarga duch kelgan biroq ko‘ngli toza yosh bola xolos. Ingliz tilida
“naughty” so‘zi bunday chuqur ma’noga ega deb o‘ylamayman. Biroq boshqa ekvivalent
so‘z o‘zbekona “shum” so‘zini ta’riflay olmaydi
deb ham hisoblaymiz.
“… He wore yaktak on his shoulder, leather shoes on his legs, and a glittering blue belt
on his waist and covered his shoulders with a shawl. He was a kind man. Some clients of
teahouse would say :
Asra!
Or:
-
Hey baldy…”
(A naughty boy, G‘afur Gulom translated by: I. M Tukhtasinov, U. R. Yuldoshev)
Tarjimaning birinchi murakkabliklaridan biri yaktak so‘zi hisoblanib, bu konsept
ingliz madaniyatiga xos bo‘lmagani uchun tarjimon bu so‘zni
oriental robe
deb ta’rif berib
o‘tgan. Asardagi
oldi ochiq yaktak
birikmasida esa,
oldi ochiq
qismi tarjima jarayonida
tushib qolgan. Bu kabi muammolar tarjima jarayonida uzluksiz uchrab turadi. Chunki ikki
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
05 (2024) / ISSN 2181-1415
152
bir-
biriga o‘xshamagan tillarning badiiy asarlarini tarjima qilish murakkab hodisadir. Agar
har bir so‘zni tarjima jarayoniga qo‘shmoqchi bo‘lsak, asarning qiziqarli tomonini yo‘qotib
qo‘yishimiz ham mumkin.
XULOSA
Shunday qilib, tarjima nazariyasi predmeti tarjima amaliyoti, tarjima asarlari,
tarjima jarayonlari, tarjimon faoliyati, tarjima tarixi va ularni o‘rganish asosida til bilan
chambarchas bog‘liq bo‘lgan qonun
-
qoidalar, yo‘l
-
yo‘riqlarni aks ettiradi va
umuml
ashtiradi. Tarjima nazariyasi tarjimaning keng jonli amaliyoti bilan bog‘liq bo‘lgan
qarashlar, nuqtai nazarlar, kuzatishlar, rang-barang tajribalarni ilmiy-
tanqidiy o‘rganadi
va tarjima qoidalari hamda tamoyillarini, ularning chegaralari va me’yorlarini b
ayon
qiladi. Tarjima jarayoni murakkab va o‘ziga xos jarayon bo‘lib, tarjimonning ikki tilni
chuqur bilishi, madaniy kontekstlarni tushunishi va poetik ifodani saqlab qolishi lozim.
Asliyat va tarjima tillarining semantik, sintaktik va stilistik farqlari tarjima jarayonida
hisobga olinishi kerak. Badiiy va ilmiy matnlarni tarjima qilishda tarjimonning bilimlari va
tajribasi muhim ahamiyatga ega bo‘lib, madaniy moslashish va leksik transformatsiyalar
tarjimaning muvaffaqiyatli chiqishiga yordam beradi. Shu b
ilan birga, tarjimon o‘z ishida
san’atkorlik va ijodiy yondashuvni qo‘llashi zarur.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
RO‘YXAT:
1.
I.Gʻofurov, O. Moʻminov, N.Qambarov, Tarjima nazariyasi, Toshkent 2012.
2.
Korney Chukovskiy. Bolshoe Isskustvo, M. Izd.vo. “Isskustvo” 1961.
3.
Jumaniyoz Sharipov, Badiiy tarjimalar va mohir tarjimonlar. Toshkent 1972.
4.
G‘afur G‘ulom. “Shum bola” Toshkent 1983.
5.
I. M Tukhtasinov, U. R. Yuldoshev, A naughty boy, by G‘afur Gulom . Toshkent
2017.
6.
Yuldasheva, D. (2023). SUB’YEKTNING BADIIY DISKURSDAGI FUNKSIYASI.
Педагогика и психология в современном мире: теоретические и практические
исследования, 2(8),
95-98.
7.
Yuldasheva, D. (2023). INGLIZ TILIDA SUB’YEKT KATEGORIYASI KONSEPTUAL
VOQEALANISHINING FUNKSIONAL TABIATI.
Педагогика и психология в современном
мире: теоретические и практические исследования, 2(8), 91
-94.
8.
Aliyevna, Y. D. (2023). THE ISSUE OF THE SUBJECT AND ITS RELATION TO
SYNTACTICS AND SEMANTICS. Gospodarka i Innowacje., 36, 214-217.
9.
Aliyevna, Y. D. (2023). CATEGORIZATION OF LANGUAGE UNITS. Gospodarka i
Innowacje., 36, 343-345.
10.
Исматова, Н. М. (2017). Побудительные предложения в английском и в
узбекском языках. Молодой ученый, (22), 472
-473.
11.
Makhmudovna, I. N. (2022). TOPONYMS CONSTRUCTED BY COMPOUND NOUNS
WITH THE COLOR COMPONENT. Berlin Studies Transnational Journal of Science and
Humanities, 2(1.6 Philological sciences).
12.
Ismatova, N. M. (2022). TOPONYMS EXPRESSED IN ENGLISH WITH A
COMPOUND NOUN WITH A COLOR COMPONENT. In
Современные проблемы
филологии и методики преподавания языков: вопросы теории и практики (
pp. 101-
104).
13.
Makhmudovna, I. N. (2022). LINGUISTIC FEATURES OF TOPONYMS
REPRESENTED BY COMPOUND NOUNS IN DIFFERENT SYSTEMATIC LANGUAGES.
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
05 (2024) / ISSN 2181-1415
153
INTERNATIONAL JOURNAL OF SOCIAL SCIENCE & INTERDISCIPLINARY RESEARCH ISSN:
2277-3630 Impact factor: 7.429, 11(09), 387-390.
14.
Makhmudovna, I. N. (2022). Generallegislation of toponymics and the concept of
toponymy. ACADEMICIA: An International Multidisciplinary Research Journal, 12(5), 704-
706.
15.
Aliyevna, Y. D., & Omarovna, S. G. (2023). LEXICAL CONVERSION AND ITS
REALIZATION. Gospodarka i Innowacje., 36, 346-350.
16.
Rodionova, O. M., & Glebov, V. V. (2018). The Competitiveness of the teacher of
the higher school as the factor of successful realization of personal potential and improve
the quality of educational services. In Образование: молодежь, конкурентоспособность
(pp. 131-134).
17.
Zohidova, D., & Xo‘jayeva, S. (2024, February). “NAZM UL
-
JAVOHIR”
RUBOIYLARINING QOFIYA XUSUSIYATLARI. In Konferensiyalar| Conferences (Vol. 1, No.
5, pp. 96-102).
18.
Shoirakhon, K. (2023). THE METRIC CHARACTERISTICS OF ALISHER NAVOI’S
WORK «NAZM UL
-
JAVOHIR». Gospodarka i Innowacje., 42, 475
-480.
19.
Zohidova, D., & Xo‘jayeva, S. (2024, February). “NAZM UL
-
JAVOHIR”
RUBOIYLARINING QOFIYA XUSUSIYATLARI. In Konferensiyalar| Conferences (Vol. 1, No.
5, pp. 96-102).
20.
Shoirakhon, K. (2023). The Artistry of Alisher Navoi’s work “Nazm Ul
-
Javohir”.
American Journal of Public Diplomacy and International Studies (2993-2157), 1(10), 403-
408.
21.
Sodiqova, S. (2023). ERROR CORRECTION IN FOREIGN LANGUAGE TEACHING.
Talqin va tadqiqotlar, 1(1).
22.
Sodiqova, S. T. (2023). Comparisons with Bird and Insect Components in the
Works of Uzbek Writers. INTERNATIONAL JOURNAL OF SOCIAL SCIENCE &
INTERDISCIPLINARY RESEARCH ISSN: 2277-3630 Impact factor: 7.429, 12(03), 113-114.
23.
Sodiqova, S. (2023). THE ADVANTAGES OF GAME-BASED LEARNING IN THE
ENGLISH LESSONS. In Fergana state university conference (pp. 223-223).
24.
Sodiqova, S. T. (2023). SIMILE IN THE ENGLISH AND UZBEK LANGUAGES.
25.
Sodiqova, S. (2017). Teaching writing through games. In
Молодежь и наука:
реальность и будущее (
pp. 228-229).
26.
Abdulhamidov, S. (2023). BASIC PRINCIPLES AND PROCEDURE FOR STUDYING
CAUSATIVE CONSTRUCTIONS IN MODERN LINGUISTICS. Наука и технология в
современном мире, 2(19), 19
-22.
27.
Abdulhamidov, S. (2023). CAUSATIVITY FROM THE POINT OF VIEW OF THE
LINGUOCOGNITIVE ASPECT. Инновационные исследования в современном мире:
теория и практика, 2(23), 8
-11.
28.
Xusnitdin o‘g‘li, S. A. (2023). ISSUES OF CREATING A LINGUISTIC IMAGE OF THE
WORLD. Gospodarka i Innowacje., 37, 44-46.
29.
Xusnitdin o‘g‘li, S. A. (2022). LEXICAL AND SEMANTICAL MEANING OF
CAUSATIVE VERBS IN UZBEK AND ENGLISH. Open Access Repository, 8(11), 309-311.
30.
Xusnitdin o‘g‘li, S. A. (2022). SEMANTIC INTERPRETATION OF CAUSATIVITY IN
LINGUISTICS. Galaxy International Interdisciplinary Research Journal, 10(11), 546-549.
