№ 6/S (2025) “Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika” jurnalining maxsus soni

Ushbu maqola ispan tilidagi muloqot matnlarida minnatdorchilik nutqiy aktlarining lingvopragmatik xususiyatlarini o‘rganishga bag‘ishlanadi. Tadqiqotda minnatdorchilikni ifodalashning leksik, sintaktik va pragmatik jihatlari tahlil qilinib, ularning kontekstual va madaniy omillarga bog‘liqligi aniqlanadi. Ma’lumotlar Ispaniya (Madrid) va Meksikadan kelgan 50 nafar ispan tilida so‘zlashuvchining kundalik muloqot yozuvlari va xabarlaridan yig‘ilgan bo‘lib, pragmatik yondashuv va diskurs tahlili usullari qo‘llanilgan.

Ushbu tadqiqot O‘zbekistonda foydalanilayotgan ingliz tili darsliklarida o‘zbek, g‘arbiy va global madaniyatlarning tasvirlanishini hamda bu tasvirlar talabalarning madaniy xabardorligi, milliy o‘zligini va madaniyatlararo kompetensiyasini qanday shakllantirishini o‘rganadi. O‘zbekiston mustaqillikka erishganidan buyon ingliz tili strategik ahamiyat kasb eta boshladi va bu o‘zgarish natijasida maktab dasturlariga erta bosqichdanoq ingliz tilini o‘qitish kiritildi. Biroq ingliz tili darsliklari madaniy muvozanatni qanday ta’minlayotgani hali hanuz aniq emas.

Darsliklar faqat til o‘rgatish vositasi bo‘lib qolmay, balki talabalarning milliy o‘zligini va global madaniyatlar bilan o‘zaro aloqasini shakllantiruvchi madaniy artefaktlar hisoblanadi. Ushbu tadqiqot ingliz tili darsliklaridagi madaniy mazmunni o‘rganadi, ularning milliy ta’lim siyosatiga muvofiqligini baholaydi hamda talabalar va o‘qituvchilarning ushbu tasvirlarga munosabatini tahlil qiladi. Darslik mazmunining mafkuraviy va pedagogik jihatlarini tahlil qilish orqali ushbu tadqiqot ingliz tili o‘quv materiallarini O‘zbek madaniyatini hurmat qilgan holda global muloqotga tayyorlashga xizmat qiluvchi shaklda ishlab chiqishga hissa qo‘shishni maqsad qiladi.

Madaniy tasvir va til o‘rganish o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni o‘rganish orqali ushbu tadqiqot ta’limiy materiallar madaniyatlararo kompetensiyani shakllantirishda va milliy o‘zlikni saqlashda qanday rol o‘ynashi mumkinligini ochib beradi. Tadqiqot natijalari ta’lim siyosatchilari, o‘quv dasturi tuzuvchilari va o‘qituvchilarga O‘zbekistonda ingliz tili ta’limining madaniy jihatini takomillashtirish yo‘llarini ko‘rsatishda yordam beradi.

Ushbu maqola “Birlashgan o‘zar birlashmagan to‘zar” o‘zbek maqoli va “The early bird gets the worm” ingliz maqolining qiyosiy lingvistik tahliliga bag‘ishlangan. Tadqiqotning asosiy maqsadi – tahlillar orqali o‘zbek maqollarida jamoatchilik, ingliz maqollarida esa individuallik falsafasining ustunligini ochib berishdan iborat. Har ikki maqolning semantik va pragmatik xususiyatlari, ulardagi obrazli ifodalar, grammatik tuzilishi va madaniy-pragmatik kontekstdagi qo‘llanilishi atroflicha o‘rganiladi. Maqola bu maqollarning jamiyat va shaxs hayotidagi muvaffaqiyatga oid qarashlarni qanday lingvistik vositalar orqali ifodalashini ko'rsatadi. Tadqiqot natijalari turlicha madaniy qadriyatlarning til orqali aks etishini ko'rsatib, qiyosiy tilshunoslik va madaniyatlararo aloqalarni chuqurroq o‘rganish uchun zamin yaratadi.

Ushbu maqola iqtisodiy anglisizmlarning konnotativ-semantik xususiyatlari hamda ularning o‘zbek tilidagi interlingval ifodalanish mexanizmlarini tanqidiy tahlil qiladi. Iqtisodiy anglizizmlar referentsial vazifasidan tashqari, ko‘pincha baholovchi va madaniy jihatdan shartlangan konnotatsiyalarni ham o‘z ichiga oladi; bular tillararo o‘zlashtirish jarayonida transformatsiyaga uchrashi mumkin. Tadqiqot aksiologik lingvistika va funksional-semantik nazariya asosida konnotativ qiymatlarni — ijobiy, salbiy va neytral — tasniflaydi hamda ularning o‘zbek tilida leksik assimilyatsiya, tavsifiy tarjima va pragmatik moslashtirish yo‘li bilan qanday aks etishini o‘rganadi. Tarjimada semantik siljish va emotsional yukning kamayishi masalasi, ayniqsa startup, benchmark va outsourcing kabi atamalar misolida ko‘rib chiqiladi. Ommaviy axborot vositalari va ilmiy diskurs korpusi asosida o‘tkazilgan tahlil anglizizmlarning qisman domestikatsiyasi va ma’no soddalashtirilishi tendensiyasini aniqlaydi, bu esa asl ekspressiv salohiyatning pasayishiga olib keladi. Natijalar maqsad til diskursida iqtisodiy terminologiyaning kommunikativ-pragmatik yaxlitligini saqlash uchun madaniy jihatdan mos tarjima strategiyalariga ehtiyojni ta’kidlaydi.

Maqola badiiy tarjimada pragmatik jihatlarning o‘rnini o‘rganishga bag‘ishlangan. Pragmatika original va tarjima orasida pragmatik ekvivalentlikka erishish uchun asosiy vosita sifatida qaraladi. Pragmatikaning asosiy tushunchalari — nutq aktlari, implikatura, presuppozitsiya, xushmuomalalik nazariyasi, relevansiya nazariyasi — va ularning muallif g‘oyasi, madaniy kontekst va badiiy asarlarda kommunikativ ta’sirni yetkazishdagi ahamiyati tahlil qilinadi. Tarjimon yashirin ma’nolarni sharhlovchi, madaniyatlararo vositachi va original matnning pragmatik dinamikasini qayta yaratishda faol ishtirokchi sifatida talqin qilinadi. Pragmatik elementlarni tarjima qilishda yuzaga keladigan qiyinchiliklar va ularni yengib o‘tish usullariga alohida e’tibor qaratiladi.

Ushbu tadqiqot ingliz va o‘zbek maqollarida bilim va bilimsizlik mavzulariga oid jinsiy rollar va ijtimoiy stereotiplar qanday aks etishini o‘rganadi. Maqollardagi jinsiy obrazlar va bilimga munosabatlarni tahlil qilish orqali erkak va ayollarning intellektual qobiliyatlari hamda ijtimoiy rollarini tasvirlashdagi madaniy farqlar aniqlanadi. O‘zbek maqollari ko‘pincha an’anaviy jinsiy rollarni kollektivistik va agrar kontekstda aks ettirib, bilimni erkak hokimiyati bilan, ayollarning esa uy-ro‘zg‘or donoligi bilan bog‘laydi. Ingliz maqollari esa lingvistik jihatdan nisbatan neytral bo‘lsa-da, individualizm va ijtimoiy tanqid ta’sirida shakllangan jinsiy stereotiplarni nozik ifodalaydi. Ushbu tadqiqot madaniyatda bilimga bo‘lgan munosabatni tushunishda jinsiy lingvistik tahlilning ahamiyatini hamda uning madaniyatlararo muloqotdagi ta’sirini ta’kidlaydi

Haq oshig‘i Asqar Mahkam o‘z ijodida tasavvuf va tasavvufiy g‘oyalarga ham ergashgan. Ushbu maqolada shoirning she’rlarida ifodalangan devonalik tushunchasi va devona obrazi tasavvufiy g‘oyalar asosida tahlil qilinadi.

Mazkur maqolada Alisher Navoiyning “Hayrat ul-Abror” asari leksikasi shakl va ma’no munosabatlari asosida tizimli tahlil qilinadi. Asarda ishlatilgan leksik birliklar semantik guruhlarga ajratilib, ularning morfologik shakllanishi va mazmun jihatidan ifoda etgan ma’naviy-estetik yuki tahlil qilinadi. Xususan, sinonimiya, antonimiya, omonimiya, metafora va metonimiya kabi semantik hodisalarning roli ochib beriladi. Maqola “Hayrat ul-Abror”dagi lug‘aviy boylikni o‘rganish orqali Navoiy tilining badiiy imkoniyatlarini chuqurroq anglashga xizmat qiladi. Tadqiqot natijalari ushbu asarning leksik qatlamini zamonaviy lingvistik yondashuvlar asosida tasniflash imkonini beradi.

Mazkur maqolada “DonoQiz-Uz” milliy neyropsixolingvistik tashxislash testining neyropsixolingvistik asoslari, diagnostik sezgirligi va bolalardagi o‘qish faoliyatini baholashdagi o‘rni tahlil qilinadi. Test asosida tuzilgan ma’lumotlar erta intervensiya dasturlarini ishlab chiqishda amали аҳамиятга эга. Shuningdek, maqolada test natijalari asosida ta’lim intervensiyasi va individual yondashuvni shakllantirish imkoniyatlari muhokama qilinadi.

Maqolada Sadriddin Ayniyning asarlaridagi frazemalarning lingvokulturologik tahlili berildi.Frazemalarda aks etgan madaniy birliklar boshqa frazemalar bilan taqqoslangan holatda tahlil qilindi  . Frazemalarning ahamiyati va ularning asarda qanday vazifa bajarganligi ,lingvokulturogik birliklarning matnda qaysi ma’noda ishlatilganiga alohida e’tibor qaratildi . Shuningdek , lingvokulturologiyaning bugungi kunda o‘rganilish tadqiqiga ham to‘xtalib o‘tildi.  Asarlaridagi frazemalardan faqatgina madaniy birliklar qatnashgan iboralar tanlab olingan va boshqa xuddi o‘sha birlik qatnashgan boshqa iboralar bilan solishtirilgan.

Ushbu maqolada ilmiy-fantastika adabiyotining uslubiy taraqqiyoti, uning dastlabki “pulp” (ommabop jurnallar) ildizlaridan boshlab, zamonaviy kiberpank va postmodern ilmiy fantastikaga qadar bo‘lgan shakllanishi tahlil qilinadi. Maqolada, zamonaviy ilmiy fantastikadagi badiiy yetuklik, eksperimental hikoyalash va tematik murakkabliklarning yuzaga chiqishiga qaramay, “pulpstyle” — ya’ni ommabop uslubdagi struktura va narrativ asoslar hanuzgacha keng ta’sirga ega ekani ilgari suriladi. Janrning an’anaviy xususiyatlari — masalan, chiziqli hikoya rivoji, spekulyativ (faraziy) ekstrapolyatsiya va dialogik bayon — hatto janr me’yorlariga qarshi chiqishga urinadigan asarlarda ham ko‘p hollarda saqlanib qoladi. Kiberpankning taqqosloviy tahlili orqali maqola ushbu subjanr pulp estetik logikasini tark etmasdan, uni yangi to‘lqin adabiy reflektivligi va Oltin Davr ilmiy qat’iyati bilan birlashtirib, qanday o‘zgartirganini ko‘rsatadi. Maqola ilmiy fantastika bilan postmodernizmni tez-tez adashtirish holatini tanqid qilib, ilmiy fantastikani epistemologik izlanish, axloqiy individuallik, va narrativ yechimga sodiqlik bilan ajralib turishini ta’kidlaydi. Bu jihatlar ko‘pincha postmodern adabiyotdagi ontologik noaniqlik va ochiq tugallanmaganlikka qarama-qarshi turadi. Shuningdek, maqola ilmiy fantastikaga “o‘smirlar uchun” deb qarash bu janrning jiddiyligini kamaytiradi degan fikrni rad etadi. Aksincha, ayniqsa kattalar o‘quvchilarida, uning ta’limiy vazifasi kognitiv va axloqiy jihatlarni kuchaytiradi. Maqola SF (science fiction) janrining adabiy kanondan chiqarib tashlanishini tanqid qiladi va ilmiy fantastikaga xos poetikani — masalan, kognitiv begonalashtirish, dunyo qurish, va kinezisga asoslangan hikoyalash — asos qilib olishni taklif qiladi. Nihoyat, maqola adabiy tanqid terminologiyasini qayta ko‘rib chiqib, uni ilmiy fantastikaning o‘z tarixiy asoslariga tayangan holda rivojlantirishni taklif etadi. Bu tadqiqot adabiy qadriyat, kanon shakllanishi, va hikoya strukturasiga oid muhokamalarga hissa qo‘shib, ilmiy fantastikani chetga surilgan adabiyot emas, balki ontologiya, epistemologiya va hikoya dinamikasini birlashtiruvchi jonli, o‘zini aks ettiruvchi janr sifatida qayta baholashga undaydi.

Mazkur maqolada xalqning milliy qadriyat, an’ana va urf-odatlarini, maishiy hayotidagi o‘ziga xosliklarini, milliy mentalitetini, e’tiqodini, tabiat va jamiyatga bo‘lgan munosabatini, o‘zi mansub xalqqa tegishli tarixiy qaydlarni, umuman olganda, xalq madaniyatini o‘zida saqlagan “Nurali va Semurug‘”, “Kelinoy yoki Norguloy”, “Jorxun maston” hamda “Turkman dahosi yoki Maxtumquli” kabi Qashqadaryo xalq dostonlarida qo‘llangan “boshiga qora kunni solmoq”, “kallasi shishmoq”, “boshi osmon(oy)ga yetmoq”, “bosh ko‘tarolmay qolmoq”, “ko‘zi to‘rt bo‘lmoq”, “ko‘z qirini tashlamoq”, “ko‘ziga cho‘p suqmoq”, “ko‘ngliga kelmoq”, “ko‘ngli to‘lmoq”, “ko‘nglidagidek bo‘lmoq”, “quloq solmoq”, “quloq tutmoq” kabi bir qancha frazemalar lingvokulturologik aspektda tahlilga tortilgan bo‘lib, mazkur frazeologik birliklarda olamni bilishning o‘xshatish, metafora, qiyoslash kabi usullari namoyon bo‘lishi ta’kidlangan. Maqola so‘ngida xulosa va takliflar bayon etilgan.

Ushbu maqolada so‘z mulkining sultoni Nizomiddin Mir Alisher Navoiy hazratlarining “Xamsa” dostonlaridagi na’t boblari tahlil etiladi. Sharq mumtoz adabiyotida payg‘ambar alayhissalom na’tlarini Isro va Me’roj tunisiz tasavvur etishimiz qiyin. Bizga ma’lumki, islom dinimiz tarixida Isro va Me’roj tuni mumtoz adiblarimiz, jumladan, hazrat Navoiyning asarlarida munosib o‘rin egallagan.

Mazkur tadqiqot ingliz, rus va o‘zbek tillarida radiomuloqot diskursining struktur-semantik xususiyatlarini qiyosiy o‘rganishga qaratilgan bo‘lib, uning maqsadi ushbu tillardagi radioeshittirish matnlari leksikasi va terminologiyasining o‘ziga xos jihatlarini aniqlashdan iborat. Tadqiqotda ushbu tillardagi radioeshittirish matnlari asosiy material sifatida tanlanib, fonetik, tavsifiy, qiyosiy, kontekstual va statistik tahlil metodlari qo‘llanildi. Tadqiqotning ilmiy yangiligi shundan iboratki, ilk bor ingliz, rus va o‘zbek tillaridagi radioeshittirish matnlariga asoslanib, radiomuloqot terminologiyasining fonetik, morfologik, sintaktik va semantik yasalish xususiyatlari har tomonlama o‘rganildi hamda ularning lingvomadaniy o‘ziga xosliklari aniqlandi. Olingan natijalar kognitiv tilshunoslik, lingvomadaniyatshunoslik, matn lingvistikasi va tarjimashunoslik kabi sohalarda hamda ilmiy-tadqiqot va pedagogik jarayonlarda qo‘llanilishi mumkin.

Mazkur maqolada bo‘lajak logopedlarning kasbiy mas’uliyatini oshirish metodikasini takomillashtirish masalalari yoritilgan. Pedagogik amaliyot jarayonida ularning kasbiy-axloqiy fazilatlari, mas’uliyatlilik hissi va kasbga bo‘lgan munosabatini shakllantirishga qaratilgan metodik yondashuvlar bayon etilgan

tilning fonemal tizimi uning tovush tizimini tashkil qiladi. Har bir tilga xos fonemal struktura mavjud bo‘lib, bu tizimlar orasida sezilarli farqlar mavjud. Ushbu maqolada o‘zbek, ingliz, koreys, ispan va rus tillarining fonemal tizimlari qiyosiy tahlil qilinadi. Fonemalarning soni, turi, talaffuzdagi pozitsion xususiyatlari va fonologik roli yoritiladi.

Mazkur maqola O‘zbekiston tez ovqatlanish sohasidagi inqirozga qarshi aloqalarga alohida e’tibor qaratgan holda, obro‘ga oid xavf-xatarlarni boshqarishning nazariy yondashuvlari va amaliy yechimlari tahliliga bag‘ishlangan. Unda mahalliy va xalqaro brendlarning madaniy-bozor muhitiga moslashtirilgan muvaffaqiyatli strategiyalari ko‘rib chiqiladi. Shaffoflik, tezkorlik va ko‘p bosqichli muloqot tamoyillariga, shuningdek, raqamli va an’anaviy ommaviy axborot vositalarining ishonchni tiklashdagi o‘rniga alohida e’tibor qaratilgan. Fast-fud brendlarining obro‘ga bo‘lgan tahdidlarga bardoshliligini oshirish bo‘yicha tavsiyalar ham keltirilgan

Ushbu maqolada ingliz va o‘zbek ilmiy diskurslarida metadiskurs birliklarining qo‘llanishi tahlil qilinadi. Metadiskurs birliklari ilmiy matnda muallif va o‘quvchi o‘rtasidagi muloqotni shakllantiruvchi vositalar sifatida ko‘riladi. Qiyosiy tahlil asosida ikki tildagi ilmiy maqolalar korpusida interaktiv va interpersonal birliklarning ishlatilish chastotasi, funksional yuklanishi hamda stilistik xususiyatlari ko‘rsatib o‘tiladi. Maqolada Hyland, Crismore va Vande Kopple’ning nazariy qarashlariga tayangan holda ilmiy nutqning kognitiv va funksional-stilistik xususiyatlari yoritiladi.

Tilshunoslik bir nechta bo'limlarga bo'linadi, ularning har biri tilning ma'lum bir tomonini o'rganadi. Shunday qilib, tovush tizimi fonetika bo'limida, so'zlarning tuzilishi morfologiyada, jumlalar tuzilishi sintaksisda va tilning so'z boyligi leksikologiyada o'rganiladi.

Ko'rib turganingizdek, tilshunoslik bo'limlarining nomlari ko'pincha ular o'rganayotgan til darajalari nomlari bilan mos keladi.

ushbu maqolada gender tushunchasiga ta’rif berilib, genderologiya fani nimani tadqiq etishi, uning qaysi sohalar bilan aloqasi borligin, mazkur soha rivojlanish tarixi haqida qisqacha ma’lumot berib o‘tilgan. Shuningdek, patriarxal jamiyatning gender rollarga ta’siri adabiy asarlar, o‘zbek xalq maqollari misolida qisqa va aniq keltirilgan. Ayol va erkak obrazlarining hissiy kechinmalari hamda ruhiy holati lingvopsixologik tomondan ochib berilgan.

Ushbu maqola rusiyzabon bo‘lmagan  bolalarda rus tilini badiiy matnlar orqali o‘rganish va ,asosan, tilning o‘qib tushunish va tinglab tushunish ko‘nikmalarini rivojlantirishga qaratilgan mashg’ulotlar hamda sinov natijalari orqali olingan xulosalarni o‘zida jamlaydi.  Bu ta’lim o‘zbek tilida olib boriladigan 2-sinf (8 yoshli) o‘quvchilaridan tashkil topgan sinov guruhining 2 oy davomidagi tajriba natijalaridir. Tajriba ushbu sinov guruhi  „Kichik yoshdagi bolalar uchun ertak asosida ishlangan komiks“ («Комикснаосновесказкидлядетеймладшеговозраста»)larni qanday o‘qishi va tushunishini , til o‘rganishda badiiy matnlarning afzalliklarini, bunday matnlar ikkinchi til ko‘nikmalarini osonroq va tabiiyroq hosil bo‘lishida ancha samarali ekanini ko‘rib chiqadi. Shuningdek, maqolada  respondentlarning o‘qish tezligini oshirish maqsadida 2-sinf rus tili darsligi bilan to‘liq ishlab, ularning o‘qish texnikasining oshirilish dinamikasi kuzatiladi.  Ilk sinov natijalaridan shunday xulosa kelib chiqadiki, o‘qib tushunish, yozish va tinglab tushunish kabi til ko‘nikmalarining sifatli o‘zlashtirilishi uchun bola ona tilida ham, o‘rganayotgan tilida ham yaxshi o‘qish texnikasiga ega bo‘lgandagina kutilgan natijaga erishiladi.