Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная
лингвистика
и
лингводидактика
–
Foreign
Linguistics and Linguodidactics
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics
Development and Application of the "DonoQiz-Uz" National
Diagnostic Test: A Neuropsycholinguistic Approach
Zilolakhon SOBIROVA
1
Fergana State University
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received April 2025
Received in revised form
10 April 2025
Accepted 2 May 2025
Available online
25 June 2025
This article analyzes the neuropsycholinguistic foundations,
diagnostic
sensitivity,
and
role
of
the
national
neuropsycholinguistic diagnostic test “DonoQiz
-
Uz” in assessing
children's reading performance. The study allows us to identify
the stages of development of cognitive mechanisms such as
phonological decoding, semantic understanding, and inference
in children. The article also discusses the possibilities of
educational intervention and the formation of an individual
approach based on the test results.
2181-3701
/©
2025 in Science LLC.
https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol3-iss6
This is an open-access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru
Keywords:
Neuropsycholinguistics,
reading speed,
text comprehension
processes,
"DonoQiz-Uz" diagnostic
test.
“DonoQiz
-
Uz” milliy diagnostika testini ishlab chiqish va
qo‘llash: neyropsixolingvistik yondashuv
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar
:
Neyropsixolingvistika,
o‘qish tezligi,
matnni tushunish
jarayonlari,
“DonoQiz
-
Uz” tashxislash
testi.
Mazkur maqolada “DonoQiz
-
Uz” milliy neyropsixolingvistik
tashxislash testining neyropsixolingvistik asoslari, diagnostik
sezgirligi va bolalardagi o‘qish faoliyatini baholashdagi o‘rni
tahlil qilinadi. Test asosida tuzilgan ma’lumotlar erta
intervensiya dasturlarini ishlab chiqishda amali ahamiyatga
ega.
Shuningdek, maqolada test natijalari asosida ta’lim
intervensiyasi va individual yondashuvni shakllantirish
imkoniyatlari muhokama qilinadi.
1
Candidate of Philological Sciences, Associate Professor, Fergana State University. E-mail: zilola27-70@mail.ru
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
6 (2025) / ISSN 2181-3701
7
Разработка
и
применение
национального
диагностического
теста
«DonoQiz
-
Uz»:
нейропсихолингвистический подход
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
Нейропсихолингвистика,
скорость чтения,
процессы понимания
текста,
диагностический тест
«DonoQiz
-
Uz»
.
В статье анализируются нейропсихолингвистические
основы, диагностическая чувствительность и роль
национального
нейропсихолингвистического
диагностического
теста
«DonoQiz
-
Uz»
в
оценке
успеваемости детей по чтению. Исследование позволяет
выявить этапы развития у детей таких когнитивных
механизмов,
как
фонологическое
декодирование,
семантическое понимание и умозаключение. В статье
также рассматриваются возможности образовательного
вмешательства и формирования индивидуального подхода
на основе результатов теста.
KIRISH
Neyropsixolingvistika sohasida olib borilayotgan tadqiqotlar bugungi kunda
o‘quvchilarda o‘qishdagi qiyinchiliklarni erta aniqlash va bartaraf etishga yo‘naltirilgan.
Ayniqsa, til va kognitiv tizimlar o‘rtasidagi murakkab o‘zaro bog‘liqlik, disleksiya xavf
i va
fonologik qiyinchiliklarni o‘z
vaqtida
tashxislash uchun integratsiyalashgan yondashув
талаб қилинади. O‘qish insonda ma’lumotni qabul qilish, qayta ishlash va idrok etish
jarayonlarining murakkab integratsiyasini talab qiladigan neyrokognitiv faoliyat
hisoblanadi. Neyropsixolingvistik nuqtai nazardan qaralganda, o‘qish jarayoni miyaning
turli funksional zonalaridagi faoliyatning muvofiqlashuvi bilan ta’minlanadi.
O‘qish tezligi asosan vizual vosita orqali kirib kelayotgan lingvistik axborotni
miyadagi
vizual tanish markazi orqali shifrlash jarayoniga bog‘liq. Bu jarayon
avtomatlashgan bo‘lsa, bola so‘zlarni tanishga kam vaqt sarflaydi va asosiy kognitiv
resurslar mazmunni anglashga yo‘naltiriladi. Agar bu jarayon avtomatlashmagan bo‘lsa,
so‘zlarni deko
dlashga miyada ortiqcha yuk tushadi.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYASI
Matnni tushunish jarayonida Vernike maydoni (semantic processing) va ishchi
xotira tizimi faol ishtirok etadi. O‘qilgan so‘z va so‘z birikmalari dastlab fonologik kodga
aylantiriladi, keyin miyadagi semantik tarmoqlar orqali mazmuniy qayta ishlashga
yuboriladi. Bu jarayonda ma’lumotlar gipotetik tarzda umumlashtiriladi va inferensiya
orqali to‘ldiriladi.
Neyropsixolingvistik tadqiqotlar shundan dalolat beradiki, o‘qish faoliyatida
tilning ikki asosiy neyron zonasi
–
Vernike (tushunish) va Broka (ifodalash) maydonlari
o‘zaro faollikda ishtirok etadi. Agar bu tizimlardagi faoliyat disbalans holatiga tushsa,
bola tez o‘qishi mumkin, ammo tushunish sust kechadi yoki aksincha –
tushunsa-da,
so‘zlarni talaffuz etishda qiynaladi.
NATIJA VA MUHOKAMA
“DonoQiz
-
Uz” testi ikki asosiy moduldan iboratdir
.
O‘qish tezligi
–
vizual dekodlash
va avtomatlashув darajasini baholaydi.
Matnni tushunish, semantik qayta ishlash,
inferensiya va kognitiv integratsiya jarayonlarini aniqlaydi.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
6 (2025) / ISSN 2181-3701
8
Tadqiqotimiz natijasida “DonoQiz
-
Uz” milliy neyropsixolingvistik tashhislash testi
ishlab chiqildi. Testning tuzilishi aynan shu neyropsixolingvistik tamoyillarga asoslangan.
Testning ikkita moduli
–
(1) o‘qish tezligi, (2) tushunish qobiliyati –
bolalarning vizual
dekodlash, fonologik ishlov berish va semantik tahlil mexanizmlarini baholashga
mo‘ljallangan. Sinov natijalari bolalardagi avtomatizatsiya darajasini va ma’n
oni idrok
etish qobiliyatini ko‘rsatib beradi.
Ushbu
diagrammada “DonoQiz
-
Uz” tashhislash testining 3 va 4
-
sinf o‘quvchilari
bo‘yicha o‘qish tezligi (bir daqiqada o‘qilgan so‘zlar) ko‘rsatilgan.
Sinflar bo‘yicha kognitiv o‘sish dinamikasi: 3
-
sinf matn 1 bo‘yicha o‘rtacha
tushunish 3.8 ta, Matn 2 bo‘yicha es
a 4.1 ta javob. 4-
sinf bo‘yicha Matn 1 bo‘yicha
tushunish 4.5 ta, Matn 2 bo‘yicha 4.7 ta javob.
Bu o‘sish semantik anglash, inferensiya va
kognitiv integratsiya jarayonlari barqaror rivojlanayotganini ko‘rsatadi.
Ikkala sinfda
ham Matn 2 natijalari Matn 1 dan yuqori. Bu Matn 2 ni leksik va kognitiv jixatdan
kuchliroq ekanini anglatishi mumkin. Boshqacha aytganda, bolalar mazmunli, mantiqiy
bog‘langan va vizual kontekstli matnlarni yaxshiroq qabul qiladi.
4-sinfdagi natijalar yuqoriroq va bir xil darajada ekanini hisobga olsak, fonologik
dekodlash avtomatizatsiyalashgan va bolalarda semantik qayta ishlash uchun
neyrokognitiv resurslar hali to‘liq shaklanmagan. Bu miyadagi Vernike maydoni va ishchi
xotira tizimi samarali ishlayotganini ko‘rsatadi.
Diagramma “
DonoQiz-
Uz” tashhislash testining nafaqat o‘qish tezligi, balki
semantik qayta ishlash va kognitiv onglilikni aniqlashda samarali diagnostika vositasi
ekanini isbotlaydi. 4-
sinfda kuzatilgan o‘sish neyropsixolingvistik nuqtai nazardan verbal
tizimlarning avtomatizatsiyalangan, kognitiv yukning pastlagan va metakognitiv nazorat
shakllanganligini ko‘rsatadi. Bu test yordamida individual intervensiya dasturlarini
rejalashtirish mumkin.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
6 (2025) / ISSN 2181-3701
9
Ushbu diagrammada “DonoQiz
-
Uz” tashhislash testining 3 va 4
-sinfdagi matnni
tushunish natijalari tasvirlangan. Natijalar shunday deyishga asos beradi: 4-sinf
o‘quvchilarida to‘g‘ri javoblar soni ko‘proq –
bu semantik anglash, inferensiya qilish va
kognitiv barqarorlikning shakllanganligini anglatadi. Matn 2 ko‘pincha yuqoriro
q
natijalarni bermoqda, bu uning til tuzilishi yoki axborotga boylik darajasi bo‘yicha bolalar
uchun ko‘proq mos kelganini ko‘rsatishi mumkin. O‘qish tezligi va tushunish darajasini
o‘lchash orqali o‘quvchidagi rivojlanish bosqichi, disleksiya xavfi, ta’li
m intervensiyasi
uchun yo‘nalishlar aniqlanadi. Bu alohida ehtiyojli bolalar bilan ishlashda, individual
ta’lim strategiyasini ishlab chiqishda hal qiluvchi ahamiyatga ega.
XULOSA
Xulosa qilib aytish mumkinki, o‘qish tezligi va matnni tushunish o‘rtasidagi
muvozanatni to‘g‘ri baholash –
bolalardagi kognitiv va til rivojlanishini xolis aks ettiruvchi
muhim ko‘rsatkichdir. O‘qish tezligi va matnni tushunish jarayonlari miyadagi aniq neyron
strukturalar tomonidan boshqariladigan tizimli faoliyat hisoblanadi. Bolalarda ushbu
jarayonlar rivojlanish bosqichlariga qarab shakllanadi va avtomatizatsiya jarayoni matnni
tushunish samaradorligiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Psixolingvistik mexanizmlarni hisobga
olgan holda, mazkur ko‘rsatkichlar asosida erta diagnostika va maqsadli intervensiya yo‘lga
qo‘yilishi, ta’lim samaradorligini oshirishga xizmat qiladi.
“DonoQiz
-
Uz” tashhislash testi aynan shu mexanizmlarni aniqlash, baholash va
erta intervensiya qilish uchun ishonchli neyropsixolingvistik vosita hisoblanadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
RO‘YXATI:
1.
Shaywitz, S. E. Overcoming Dyslexia. Yale University Press. 2003.
2.
Wolf, M., & Bowers, P. G. The double-deficit hypothesis for the developmental
dyslexias. Journal of Educational Psychology. 1999.
3.
Dehaene, S. Reading in the Brain: The Science and Evolution of a Human
Invention. Viking Penguin. 2009.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
6 (2025) / ISSN 2181-3701
10
4.
Luria, A. R. The Working Brain: An Introduction to Neuropsychology. Basic
Books. 1973
5.
Baddeley, A. Working memory: looking back and looking forward. Nature
Reviews Neuroscience. 2003
6.
Friederici, A. D. The cortical language circuit: From auditory perception to
sentence comprehension. Trends in Cognitive Sciences. 2012.
7.
Z.A.Akbarova,
Z.M.Sobirova.
Milliy
Neyropsixolingvistik
Tashxislash
Metodikasini Yaratish Zaruriyati Xususida.
Miasto Przyszłości
Kielce, 2023, 163-
165 б.
8.
Akbarova Z. A. Teaching to Express Subjective Assessment of Pedagogical
Psychological Characteristics of Preschool Children. Texas Journal of Philology, Culture
and History.2023
9.
Собирова З.М. Социолингвистика и анализ язиковой вариативности.
INDIA
INTERNATIONAL SCIENTIFIC ONLINE CONFERENCE THE THEORY OF RECENT
SCIENTIFIC RESEARCH IN THE FIELD OF PEDAGOGY.2023.
10.
Собирова З.М. А.Р.Луриянинг нутқий патологияларни ташхислашга доир
қарашлари
таҳлили
. SCIENCE AND INNOVATION IN THE EDUCATION SYSTEM
International scientific-online conference.79-
82 б. 2024.
11.
Собирова З.М. Ж.Пиаженинг боланинг нутқи ва тафаккури доир
концепцияси. “Жадидилар адабий меросининг маънавий
-
маърифий аҳамияти ва
жамият тараққиётидаги ўрни” халқаро илмий амалий анжуман материаллари. 455
-
456 б.2024
.
12.
Собирова З.М. Тил ва онг муносабати Л
.
С
.
Виготский психологик
талқинида
. FarDU. Ilmiy xabarlar
–
Scientific journal of the Fergana State University.
2024/№3
546-
550 б.
