Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная
лингвистика
и
лингводидактика
–
Foreign
Linguistics and Linguodidactics
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics
Linguocultural analysis of phraseologisms used in
Kashkadarya folk epics
Doston ABATOV
1
Karshi State University
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received April 2025
Received in revised form
10 April 2025
Accepted 2 May 2025
Available online
25 June 2025
This article presents a linguocultural analysis of the
phraseological units used in the folk epics of Qashqadaryo,
specifically "Nurali va Semurug", "Kelinoy or Norguloy",
"Jorkhun maston", and "Turkman dakhosi or Makhtumquli".
The research explores how these epics reflect the national
values, traditions, customs, and peculiarities of daily life, as well
as the national mentality, beliefs, attitudes toward nature and
society, historical records, and, in general, the cultural heritage
of the people. The study focuses on several phraseological
expressions such as "boshiga qora kunni solmoq", "kallasi
shishmoq", "boshi osmon(oy)ga yetmoq", "bosh ko‘tarolmay
qolmoq", "ko‘zi to‘rt bo‘lmoq", "ko‘z qirini tashlamoq", "ko‘ziga
cho‘p suqmoq", "ko‘ngliga kelmoq", "ko‘ngli to‘lmoq",
"ko‘nglidagidek bo‘lmoq", "quloq solmoq", and "quloq tutmoq".
These phraseological units are analyzed from a linguocultural
perspective, with an emphasis on the methods of comparison,
metaphor, and analogy used to represent the world. The article
concludes with final remarks and suggestions.
2181-3701
/©
2025 in Science LLC.
https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol3-iss6
This is an open-access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru
Keywords:
Folk Epic,
Linguoculturology,
Phraseology,
Phraseological Units with
"Eye" as a Body Part,
Phraseological Units with
"Head" as a Body Part,
Phraseological Units with
"Heart" as a Body Part,
Phraseological Units with
"Tongue" as a Body Part,
Culture,
Cultural Sema,
Cultural Code.
Qashqadaryo xalq dostonlarida qo‘llangan frazeologizmlarning
lingvokulturologik tahlili
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar
:
xalq dostoni,
lingvokulturologiya,
frazema,
“ko‘z” uzvli frazeologizmlar,
“bosh” uzvli frazeologizmlar,
“ko‘ngil” uzvli
Mazkur maqolada xalqning milliy qadriyat, an’ana va
urf-
odatlarini, maishiy hayotidagi o‘ziga xosliklarini, milliy
mentalitetini,
e’tiqodini,
tabiat
va
jamiyatga
bo‘lgan
munosabatini, o‘zi mansub xalqqa tegishli tarixiy qaydlarni,
umuman olganda, xalq madaniyatini o‘zida saqlagan “Nurali va
Semurug‘”, “Kelinoy yoki Norguloy”, “Jorxun maston” hamda
1
PhD, Teacher, Karshi State University. E-mail: dostonabatov1997@gmail.com
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
6 (2025) / ISSN 2181-3701
99
frazeologizmlar,
“til” uzvli frazeologizmlar,
madaniyat,
madaniy sema,
madaniy kod.
“Turkman dahosi yoki Maxtumquli” kabi Qashqadaryo xalq
dostonlarida qo‘llangan “boshiga qora kunni solmoq”, “kallasi
shishmoq”, “boshi osmon(oy)ga yetmoq”, “bosh ko‘tarolmay
qolmoq”, “ko‘zi to‘rt bo‘lmoq”, “ko‘z qirini tashlamoq”, “ko‘ziga
cho‘p suqmoq”, “ko‘ngliga kelmoq”, “ko‘ngli to‘lmoq”,
“ko‘nglidagidek bo‘lmoq”, “quloq solmoq”, “quloq tutmoq” kabi
bir qancha frazemalar lingvokulturologik aspektda tahlilga
tortilgan bo‘lib, mazkur frazeologik birliklarda olamni
bilishning
o‘xshatish, metafora, qiyoslash kabi usullari namoyon bo‘lishi
ta’kidlangan. Maqola so‘ngida xulosa va takliflar bayon etilgan.
Лингвокультурологический анализ фразеологизмов,
используемых в народных эпосах Кашкадарьи
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
Народный эпос,
лингвокультурология,
фразеология,
фразеологизмы с «глазом»
как органом,
фразеологизмы с
«головой»
как органом,
фразеологизмы с
«сердцем»
как органом,
фразеологизмы с
«языком»
как органом,
культура,
культурная сема,
культурный код.
В статье представлен лингвокультурологический анализ
фразеологизмов, используемых в народных эпосах
Кашкадарьи, таких как «Нурали и Семург», «Келинои или
Норгулой», «Джорхун мастон» и «Туркман дахи или
Махтумкули». Исследование направлено на выявление того,
как эти эпосы отражают национальные ценности, традиции,
обычаи, особенности повседневной жизни, национальную
ментальность, верования, отношение к природе и обществу,
исторические записи и, в целом, культурное наследие
народа.
В
статье
рассматриваются
несколько
фразеологических выражений, таких как «бошига қора
кунни солмоқ», «калласи шишмоқ», «боши осмон(ой)га
етмоқ», «бош кўтаролмай қолмоқ», «кўзи тўрт бўлмоқ», «кўз
қирини ташламоқ», «кўзига чўп суқмоқ», «кўнглига келмоқ»,
«кўнгли тўлмоқ», «кўнглидагидек бўлмоқ», «қулоқ солмоқ»
и «қулоқ тутмоқ». Эти фразеологизмы анализируются с
лингвокультурологической точки зрения с акцентом на
использование таких методов, как сравнение, метафора и
аналогия для представления мира. В заключении
приведены выводы и предложения.
KIRISH
Frazeologik birliklar o‘zi mansub bo‘lgan millat mentaliteti, turmush tarzi, urf
-
odatlari, rasm-
rusumlari, umuman olganda, madaniyati haqidagi ma’lumotlarning
qimmatli manbasi hisoblanadi.
“Frazeologizmlar tilda madaniy axborotlarni, xalq milliy tafakkur tarzini o‘zida aks
ettirgan inson kommunikativ-situativ jarayonining eng muhim birliklaridan biri
hisoblanib”, [2, 22] ular xalq og‘zaki ijodi namunalari hisoblangan xalq dostonlarida
o‘zgar
may saqlanib kelmoqda.
Rus tilshunosi B.A.
Larin: “Tongda yorug‘lik shudring tomchilarida qanday aks etsa,
iboralar xalq dunyoqarashi, ijtimoiy tuzum, o‘z davri mafkurasini shunday aks ettiradi”,
deb yozgan edi. Shu bois ham xalqning ijtimoiy hayoti, ruhi
y va ma’naviy dunyosini ochib
berishga xizmat qiladigan frazeologizmlarni Qashqadaryo xalq dostonlari misolida
lingvokulturologik aspektda tahlil qilish muhim ahamiyat kasb etadi.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
6 (2025) / ISSN 2181-3701
100
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODLAR
Frazeologizmlar ham xuddi boshqa paremiologik birliklar singari nutqqa tayyor
holda olib kiriladi, shuningdek, frazeologizmlarning ijodkori ham bevosita xalq
hisoblanadi. Frazeologizmlar vositasida xalqning turmush tarzi, rasm-rusumlari, ruhiyati
va madaniyati haqida aniq xulosalar chiqarish mumkin,
shu bois ham ko‘plab tilshunos
olimlarni frazeologizmlar tadqiqi doimo qiziqtirib kelgan.
O‘zbek tilshunosligida Sh.
Rahmatullayev, B.
Yo‘ldoshev, Sh.
Usmonova, A. Mamatov,
Sh. Almamatova, Sh. Ganiyeva, G. Hakimova kabi tilshunos olimlarning tadqiqotlarida
frazeologizmlarning o‘ziga xos belgilari, taraqqiyoti, uslubiy jihatlari, etimologik xususiyatlari,
ayrim tillar frazeologizmlari bilan qiyoslanishi, frazeologizmlarni modellashtirish muammolari,
strukturaviy va semantik xususiyatlariga oid masalalar o‘r
ganilgan [1, 105].
Ko‘plab tilshunos olimlar keyingi yillarda frazeologik birliklarni lingvokulturologik
aspektda o‘rganishga alohida e’tibor qaratmoqda. Jumladan, L.
Xolmurodova ingliz va
fransuz tillaridagi obrazli va motivlashgan frazeologizmlarning tematik-ideografik
talqinini, A.
Nosirov fransuz, o‘zbek va rus tilidagi proverbal frazeologizmlarning
semantik-stilistik va milliy-
madaniy xususiyatlarini, G‘.
Ismoilov olamning frazeologik
manzarasida “inson” konseptini, G.
Jumanazarova xalq dostonlari tilidagi iboralar
semantikasini, A.
Isayev o‘zbek tilidagi somatik frazeologizmlarni, N.
Turopova somatik
frazeologizmlarning lingvomadaniy xususiyatlarini o‘rgangan [1, 106].
Biz o‘z tadqiqotimizda asosiy e’tiborni
“Nurali va Semurg‘”, “Jorxun maston”,
“Kelinoy yoki Norguloy” hamda “Turkman dahosi yoki Maxtumquli” kabi Qashqadaryo
xalq dostonlaridagi frazeologizmlarning lingvokulturologik tahliliga qaratamiz.
NATIJALAR VA MUHOKAMA
Frazeologizmlar asosida metafora va turg‘un o‘xshatishlarning mushtarak
qorishmasi yotganligi bois dastlab somatik xarakterdagi iboralarni tahlilga tortamiz. Ular
“jonli so‘zlashuv nutqida katta miqdorni tashkil qiladi, kishilarning ruhiy, emotsional
holatlari va xarakterlarini ifoda etishga xizmat qiladi”, xalq dostonlari mat
nida ham keng
uchrab [7, 80], makon, vaqtga doir madaniy kod vazifasini bajaradi.
Yuqoridagi fikrlarni “Nurali va Semurg‘”, “Jorxun maston”, “Kelinoy yoki Norguloy”
hamda “Turkman dahosi yoki Maxtumquli” kabi Qashqadaryo xalq dostonlarida
ishlatilgan ayrim frazeologik birliklar misolida ham ko‘rish mumkin.
“Bosh”
uzvli
frazemalar.
D.
Ashurovning
“Alpomish”
dostonining
lingvokulturologik xususiyatlariga bag‘ishlangan dissertatsiyasida tana a’zolari bilan
bog‘liq frazeologik birliklarda olamni bilishning o‘xshatish, metafora, qiyoslash kabi
usullari namoyon bo‘lishi ta’kidlangan.
“Alpomish” dostoni frazeologizmlarining ta’biri” lug‘atida
boshlari aylanib, boshiga
balo bo‘lmoq, bosh olib ketmoq, boshiga yetmoq, boshiga savdo solmoq, boshi bo‘sh
, boshini
aylantirib, bosh olib ketmoq
singari frazeologik birliklar tasniflangan [9, 40].
Sh.
Ganiyevaning “O‘zbek frazeologizmlarining struktur tadqiqi” deb nomlangan
monografiyasida bosh uzvli frazeologizmlarning “insonning ma’lum ruhiy holati”, “oilavi
y
holati”, “jismoniy holati”, “yo‘nalish”, “biror harakatga aralashish, ergashish, inkor etish”,
“tilak” kabi maqsad uchun ekspressiv ifodaga egaligi qayd etilgan [10, 73
-75].
Bosh qotirmoq
frazemasi “bo‘lar
-
bo‘lmas ish, harakat, gap va sh.k. bilan joniga
tegmoq, bezor qilmoq” yoki “uzoq va jiddiy o‘ylamoq; tashvish chekmoq” [11, 600]
ma’nolarini ifodalashga xizmat qiladi. Biz tahlilga tortgan dostonlar matnida ham
bosh
qotirmoq
frazeologik birligi uchraydi va
“aql bilan ish ko‘rish”, “miyani ishlatish”, “t
afakkur
qilish”
semalarini yuzaga chiqarishga xizmat qilgan.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
6 (2025) / ISSN 2181-3701
101
Mazkur frazemalarning paydo bo‘lishida
bosh
leksemasining tanlanishi bejizga
emas, chunki insonning fikrlash qobiliyati bevosita miya bilan bog‘liq bo‘lib, uning
joylashgan o‘rni esa aynan bosh chanog‘i hisoblanadi.
Masalan,
Nurali: “Bular bilan adi
-
badi aytishib
boshni qotirib o‘tiramanmi
?” –
deb otni bir qimtib qamchi chotdi [3, 40].
Yurakdoshim mullalardan ayrildim, // Madrasadan
–
maktabimdan ayrildim, // Ilm
olgan boshim holda naylayin, // Ta’lim bergan ustozimdan ayrildim, //
Boshim qotib
armon qoldi, xudoyim [5, 71].
“Alpomish” dostonining lingvokulturologik xususiyatlari tadqiqiga bag‘ishlangan
ishda
bosh
leksemasi ibora tarkibida boshqa birliklar bilan
taqdir, ishora, xabar, aql-hush,
qaror, oila, g‘urur, yetakchi, halok qilmoq
kabi semalarni ifodalab kelgan bo‘lsa, biz
o‘rganayotgan
“Nurali va Semurg‘”, “Kelinoy yoki Norguloy”,
“Jorxun maston” hamda
“Turkman dahosi yoki Maxtumquli” dostonlarida
bosh
leksemasi frazeologizmlar
tarkibida boshqa birliklar bilan quyidagi semalarni ifodalashga xizmat qilgan:
1.
Qahr-
g‘azab, nafrat, intiqom:
Chiningni aytmasang boshingni dorga ilaman, go‘
shingni ombur bilan nimtalab
yulaman, bilganimday qilaman,
boshingga qora kunni solaman
[3, 61].
2.
O‘ylov:
Kallasi shishib boradi
, // Ertaroq yetkaz G‘irot deb, // Qimtiydi shoshib boradi [3,
27]. Yoki Yurak toshib boradi, //
Kalla shishib boradi
, // Sevgan
yorni ko‘ray deb, //
Nurxon shoshib boradi [3, 74].
3.
Xursandchilik, kinoya:
O‘n sakkizdan oshar mening yoshlarim, // El
-
ulusga loyiq bo‘ldi ishlarim, //
Otalarcha mehr qildi shoh sulton, // Sal bo‘lmasa
oyga yetdi boshlarim
[6, 45].
4.
Uyat, nomus:
Bu
gapdan so‘ng barcha beklar yerga qarab,
bosh ko‘tarolmay qoldi
[6, 187].
“Ko‘z” uzvli frazemalar.
O‘zbek xalqida ko‘zga so‘z bilan ifodalab bo‘lmaydigan
his-
tuyg‘ular ifodachisi sifatida
qaraladi va sezgi organlarimiz ichida aldanishga eng
moyili ko‘z hisoblanadi, shuning uchun ham mumtoz adabiyotimizda ko‘z ishqning
dastlabki manzili sanalgan.
“Nurali va Semurg‘”, “Kelinoy yoki Norguloy”, “Jorxun maston” hamda “Turkman
dahosi yoki Maxtum
quli” dostonlarida
ko‘z
uzvli frazemalar ko‘plab ishtirok etgan,
quyida ular ifodalagan umumiy semalarni ko‘rib chiqamiz:
Intizorlik bilan kutish, kuchli sog‘inch, emotsional
-ekspressiv holat:
Bobo, eshitgin so‘zimdi, //
To‘rt qilding ikki ko‘zimdi
, // Qo‘ldagi o‘rdak g‘ozimdi,
// Mendan so‘rading bobojon, // Javob bermog‘im lozimdi [3, 32].
Chiqdim tog‘larning beliga, //
Ko‘zim to‘rt torning yo‘liga
, // Har ovuldan chiqqan
qizlar, // Suv quyolmaydi qo‘liga [4, 44].
O‘chmasin
-da bosgan izim, //
Yo‘liga to‘rt bo‘lar ko‘zim
, //Orqa tovim Nurxon
qo‘zim, // Shunga sulton yurar bo‘ldi [5, 101].
Yuqoridagi misollarda keltirilgan
“ko‘zi to‘rt bo‘lmoq”
iborasi tarkibidagi to‘rt
raqamining qo‘llanishi bejizga emas. M.Jo‘rayevning “ “Sehrli” raqamlar siri” kitobida to‘rt
raqami haqida: “Xalq tasavvurida dunyoning to‘rt tomoni, to‘rt farishta, to‘rt kitob yoki
chor kitob, chor yor yoki to‘rt yor, to‘rt mucha, to‘rt fasl kabi to‘rtliklar mavjud” [12, 66
-
71],
–
deb yozilgan. Mazkur iborada
“
intizorlik”, “intiqlik”
semal
ari mavjud bo‘lib,
kutayotgan odamning ruhiy holatini ifodalash uchun ikki ko‘zning kamlik qilishi,
shu bois ham boshqa a’zolarning ham ko‘zga aylanganligini ta’kidlash maqsadida ko‘z
“ikkilantirilgan”.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
6 (2025) / ISSN 2181-3701
102
Dastlabki hukm, to‘satdan ko‘rib qolish:
Qubbonoy ham tushida ko‘rgan yigitga
ko‘z tushib
, yuragi jo‘shib, aqli shoshib,
behol bo‘ldi [3, 73].
Tezlik, jadallik bilan yuz beradigan harakat:
Ayrilgan izlar tirini, // Merganlar ovlar bo‘rini, //
Tashlading ko‘zing qirini
, //
Qalandar, eshit so‘zimni
, // Aytgin qalpoq sirini [3, 132].
Xiyonat, sotqinlik:
Sipohida, og‘a, do‘stlik ko‘p bo‘lar, // Poylab
-poylab
ikki ko‘zga cho‘p sug‘ar
, //
Sipohi bo‘lolmas, bo‘lmasa zargar, // Chertib
-
chertib do‘st bo‘lsang
-
chi, bek og‘a [5,48].
“Quloq”
uzvli
frazemalar.
D.Ashurovning
“Alpomish”
dostonining
lingvokulturologik tadqiqiga bag‘ishlangan dissertatsiyasida
“quloq”
uzvli frazemalarning
“ishonmoq”, “ergashmoq”, “amal qilmoq”
kabi semalarni ifodalashi haqida fikr bildirilgan.
Biz o‘rganayotgan Qashqadaryo xalq dos
tonlari matnida esa
“quloq”
uzvli frazemalar
ko‘proq quloqning eshitish funksiyasi bilan bog‘liq semalarni yuzaga chiqargan.
Bulbul kelib quchar bog‘ning gulini, // Shu tomonga solgandayda yo‘lini, //
Zehn berib
quloq solgin
, begijon, // Ko‘char ko‘rning
bugun aytgan tilini [3, 39].
Bu parchada
quloq solmoq
frazemasi
“tinglamoq”
semasini ifodalagan.
Yuz ming askar bayrog‘ini pirillatib, churragini churullatib, yer
-
u ko‘kni zirillatib,
karnayini varillatib, shahardan chiqib Nuralining izidan ketabersin, tinglovchilar Nuraliga
nima bo‘lganini bilmoqchi bo‘lsa, baxshiga
quloq tutabersin
[3, 148]. Bu parchada
qo‘llangan
quloq tutmoq
frazemasi,
quloq solmoq, quloq osmoq, quloq bermoq
frazemalari
bilan ma’nodosh bo‘lib,
“eshitmoq”, “tinglamoq”
semalarini ifodalagan.
Qonlar selday bo‘b oqdi, // Nechovlardi ob ketdi, // O‘ldimlashgan tovushga, //
Quloqlar bitib ketdi
[5, 113]. Ushbu parchada quloqning eshitish funksiyasini yo‘qotishi
aks ettirilgan bo‘lib,
“eshitmaslik”, “eshitish qobiliyatini yo‘qotmoq”
semalari ifodalangan.
“Til” uzvli frazemalar.
Til, ya’ni nutq so‘zlash odobining shakllanishi juda qadimga
borib taqaladi, chunki til insonlar o‘rtasidagi aloqa almashish quroli hisoblanadi.
Tili gapga kelmay qoldi
frazemasi
“g‘azablanganidan o‘zini yo‘qotib qo‘ymoq”, “ruhiy
tushkunlikka tushib qolmoq”, “noqulay vaziyatga tushib qolmoq”
semalarini ifodalash bilan
bilan birgalikda vaqt va o‘rin
-joyga oid madaniy kodni ham yuzaga chiqarishga xizmat
qiladi. Go‘ro‘g‘li Ahmadning nomini eshitgan zamon tepa sochi tikka bo‘ldi, sergaklandi
hakka bo‘ldi, u yoq
-
bu yoqqa ag‘darilib olchi
-
chikka bo‘ldi. Muriti qimirlab ketdi, badani
jimirlab ketdi, birov tayoq bilan tuyganday bo‘ldi, qabog‘ini uyganday bo‘ldi,
tili gapga
kelmay qoldi
[3,17].
Bu poyonsiz cho‘lda ko‘ringan qora bir o‘tinchi chol edi, yuzi sepkilli xol edi,
tili
shirin
, juda bol edi, o‘tin ko‘taraverib alif qomati dol edi, qo‘lidagi tayog‘i xaridan ham
yo‘g‘on tol edi, bir marta uxlab yotganida ko‘rbidim kallasi kal edi, ko‘targan o‘tini mo‘l edi,
mo‘lligi mayli ho‘l edi, o‘zi o‘lasi go‘l edi, yurar yeri yo‘l edi, ko‘rgan kuni shul edi [3, 29].
Qizlarning
tili chuchukdi
, // Ko‘ngli bahorday ochiqdi, // Ta’zim bilan uzatdi, //
Baxmaldan bo‘lgan so
chiqdi [ 3, 77].
Yuqoridagi misollarda o‘zaro ma’nodoshlik hosil qiladigan frazemalar qatnashgan
bo‘lib, xalqimizning nutq so‘zlash odobi, har qanday vaziyatda ham inson qalbiga ozor
bermaydigan tarzda so‘zlashi, umuman olganda, nutq madaniyati haqida axbo
rot
tashishga xizmat qilgan.
“Ko‘ngil”
uzvli frazemalar.
Bunday frazemalar Qashqadaryo xalq dostonlari
matnida ko‘p miqdorda uchraydi. Fozil Yo‘ldosh o‘g‘lining “Malika ayyor” dostoni
leksikasiga bag‘ishlangan ishida
ko‘ngil (ko‘ngli)
leksemasi frazeologik birliklar tarkibida
turli ma’nolarda kelganligi haqida so‘z boradi [13].
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
6 (2025) / ISSN 2181-3701
103
G.Jumanazarova dostonlar matnida
“ko‘ngil”
uzvli iboralar
sevish hissi, fe’l
-atvor,
xarakter, xulq,
shuningdek,
xohish-istakka mos tushadigan ish
yoki harakat bilan o‘ziga
moyil qilishlik
kabi semantik ma’nolarni ifodalashga xizmat qilishini aytadi [7, 81].
“Alpomish”
dostonining
lingvokulturologik
xususiyatlarini
o‘rganishga
bag‘ishlangan dissertatsiyada [1, 119
-121]
“ko‘ngil”
uzvli frazemalarning
xursand qilmoq,
xursand bo‘lmoq, xafa bo‘lmoq, o‘ylamoq, g‘am yemoq, qoniqmoq, orzu, niyat, fe’l
-atvor,
zerikish, hafsalasi bo‘lmaslik, hol
-
ahvol so‘ramoq, xotirjamlik
kabi ma’nolarni ifodalashga
xizmat qilishi qayd etilgan bo‘lsa, tadqiqot obyekti hisoblangan Qashqadaryo xalq
dostonlarida
“ko‘ngil”
uzvli frazemalar quyidagi ma’nolarni ifodalagan:
1.
Sevmoq, oshiq bo‘lmoq:
Saharlab bugun turdim-
da, // Ko‘chani bo‘ylab yurdim
-
da, // Sayil bog‘larga
bordim-
da, // Hamma qizlarni ko‘rdim
-da, // Qizlarga
ko‘ngil berdim
-da
[3, 15].
Hamma cho‘ponlar kulishib: “Ha bachchag‘ar, bobomizning ham
ko‘ngli bor ekan
-
a
? Suluv xolani tashlab ketasizmi Norguloy ko‘nsa”, –
deb edi [4, 55].
2.
Xabardor qilmoq, aytmoq:
Surishtirdingiz zotini, //
Ochayin ko‘ngil xitini
, // Yozayin yurak qatini, // Silayin
qushning patina, // Guloyim deydi otimni [3, 17].
3.
Anglolmaslik, tushunmaslik:
Qushlar quvolmas otingni, //
Bilmadim ko‘ngil xitingni,
// Kim deydi sening
otingni, // Yakkalab uchgan qaldirg‘och, // Bayon aylagin otingni [3, 30].
4.
Xotirjam bo‘lmoq, o‘ziga ishonmoq:
Nurali o‘rtadan nasiyasi naq bo‘lib, dumog‘i juda choq bo‘lib, o‘ziga
ko‘ngli to‘q
bo‘lib
, sevinganidan o‘zida yo‘q bo‘lib, u
ylariga kelib shu kecha uxlamay yotdi, ertalab
tong otdi, onasidan oldin turib kiyinib uydan chiqib ketdi, ana-mana deguncha, ikki
kampir bir shaftolini yeguncha, Xannozning tozisiday jalonglab sayil bog‘ning yo‘liga
yetdi [3, 7].
Otning terini qotirib, be
lini qayta tortib, xo‘rjin
-
to‘rvasini ortib, aslahalarini sozlab,
ko‘nglini to‘q qilib
, beliga minib, tulporini o‘ynatib, Sunduz tovdan tashlab ketdi [3, 23].
5.
Xafa bo‘lmoq:
Go‘ro‘g‘li Nuralining gapiga miyig‘ida kulib, bir qiz yuragidan urganin bilib,
kuchingiz yetmasa degan gapni
ko‘ngliga qattiq olib
: “Qani Nuralibek, bizning kuchimiz
yetmaydigan qiz kimning qizi ekan bilaylik, shunga qarab ish qilaylik”, –
dedi. Nurali:
“Aytgan qizingni hamisha olib beraman deb so‘z bersangiz, aytaman, bo‘lmasa, bu
shartimdan qaytaman”, –
dedi [3, 16].
6.
Xursand bo‘lmoq:
Mardning ishiga qoyildi, // Qizlar kutadi sayildi, // Nurxonning
ko‘ngli yoyildi
, //
Otning beliga tashladi, // Yetti qulochli ayildi [3, 20].
Nurxon
ko‘ngli xush bo‘ldi
, // Qilgan ishi pesh bo‘ldi, // Kun yoyilib chiqmasdan, //
Darvozaga dush bo‘ldi [3, 74].
7.
Ko‘rolmaslik, hasadgo‘ylik:
Qayga borsang senga bo‘lsin omonlik, //
Ko‘ngli qora
yursa yo‘li tumanlik,
// Bir
jonzotga aga
r qilsang yaxshilik, // Bu jahonda ko‘rmagaysan yomonlik, // Borgin, bolam,
Mustafoga topshirdim [3, 22].
8.
Qasd qilmoq, jazm qilmoq, maqsad qilmoq:
Kampir qabog‘ini uydi,
ko‘ngliga bir gapni tuydi
[3, 45].
9.
O‘zicha o‘ylamoq:
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
6 (2025) / ISSN 2181-3701
104
Vazir: “Olampanoh, mening
ko‘ngli
mga bir gap keldi
. Agar o‘z maxzabi, dinidan
kechib bizning maxzabimizga kirsa, butun bir mamlakatni qo‘riydigan simmati bor ekan,
qo‘shin boshlig‘i qilib qo‘ysangiz”, –
dedi [3, 61].
10.
Tozalik, ezgulik, yomonliklardan forig‘ bo‘lmoq:
Jong‘ilning nasiya puli naqd bo‘lib, dumog‘i haddan ziyod choq bo‘lib, ko‘ngli to‘q
bo‘lib, g‘azabi tamom yo‘q bo‘lib, sevinganidan
ko‘ngli oq bo‘lib
: “Senda ota
-
ona yo‘q
bo‘lsa, menda farzand bo‘lmasa, ikki yorti bir butun bo‘lib ona
-
bola bo‘lsak, lekin b
itta
shart bor. Shart shuki, haftaning har yakshanba kuni hech kimga ko‘rinmay bekinib
yotasan, chunki Qubbonoy har yakshanba bog‘ga kelib sayil qilib ketadi”, –
dedi [3, 72].
11.
Amalga oshmaslik:
Jorxun mastonning
ko‘nglidagi bo‘lmadi
[5, 61].
12.
Tushkunlik:
…bachcha emasmi, ko‘zidan yoshi tizilib,
ko‘ngli buzilib
, yurak-
bag‘ri ezilib, o‘z
holiga o‘zi yig‘lab turdi [5,70].
Yaldillaydi yashinday, // Qilich ko‘rinib ketdi. // Avaz
shunqor ko‘rindi, //
Ko‘nglim buzilib ketdi
[5, 87].
13.
Xavotirlanmoq:
Nima bo‘lsa ham, G‘ir bilan Nuraliga bir balo bo‘ldi,
ko‘nglim xijil bo‘lib turibdi
[5, 75].
14.
Yig‘lash darajasiga yetmoq:
Go‘ro‘g‘li buni ko‘rib Shashti qaytib, qilichini tushirib, Soqi qochib ketmas deb
Gulinorni ko‘rib
ko‘ngli bo‘shashdi
[5, 94].
15. Pok, toza, g‘irromni bilmaydigan:
Qizlarning tili chuchukdi, //
Ko‘ngli bahorday ochiqdi,
// Ta’zim bilan uzatdi, //
Baxmaldan b
o‘lgan sochiqdi [ 3, 77].
Xulosa
sifatida
aytish mumkinki, til boyligini o‘zida saqlagan frazemalarni
lingvokulturologik jihatdan tahlil qilish, xalq tili bilan qiyosiy o‘rganish orqali
til
egalarining milliy mentaliteti, rasm-rusumlari, qadriyatlari, tasavvurlari, ijtimoiy,
iqtisodiy, ruhiy holati, tasavvurlari, bir so‘z bilan aytganda, madaniyati haqida qimmatli
ma’lumotlarga ega bo‘lish mumkin. Tahlillar shuni ko‘rsatdiki, Qashqadaryo
xalq
dostonlarida qo‘llangan frazeologik birliklar etimologik, pragmatik, lingvostilistik,
sotsiopragmatik aspektlarda tadqiq qilinmagan, bu esa mavzuning keng qamrovli va o‘z
tadqiqotchilarini kutib turganligiga dalolat beradi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
RO‘YXATI:
1.
Ашуров Д. “Алпомиш” достонининг лингвокультурологик хусусиятлари:
Филол. фан. бўйича фалс. докт. (PhD) ... дисс. –
Наманган, 2021. –
155 б.
2.
Исломов Ғ. Оламнинг фразеологик манзарасида “инсон” концепти // Ўзбек
тили ва адабиёти. –
Тошкент, 2015. –
№ 6. –
Б. 22.
3.
Қора
бахши Умиров. Нурали ва Семурғ. –
Қарши, 2016. –
160 б.
4.
Қодир
бахши Раҳимов. Келиной ёки Норгулой. –
Қарши давлат
университети нашриёти, 2011. –
101 б.
5.
Қодир
бахши Раҳимов. Жорхун мастон // www. Ziyouz. com кутубхонаси. –
112 б.
6.
Қаҳҳор
бахши Рахимов. Туркман даҳоси ёки Махтумқули. Қўлёзма.
7.
Жуманазарова Г.У. Халқ достонлари тилидаги иборалар семантикаси //
Ўзбек тили ва адабиёти. –
Тошкент, 2015. –
№ 6. –
Б. 80.
8.
Жуманазарова Г.У. Фозил Йўлдош ўғли достонлари тилининг
лингвопоэтикаси (лексик
-
семантик, лингвостилистик ва лингвостатистик
таҳлил): Филол. фан. док. (DSc) дис
.
–
Тошкент, 2017. –
214 б.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
6 (2025) / ISSN 2181-3701
105
9.
Ўринбоев Б., Бозорбоев К. “Алпомиш”достони фразеологизмларининг
таъбири. –
Самарқанд: СамДУ, 1998. –
40 б.
10.
Ганиева Ш. Ўзбек фразеологизмларининг структура тадқиқи. –
Тошкент:
Фан, 2013. –
Б. 73
-75.
11.
O‘zbek tilining izohli lug‘ati. 6 jildli. 1
-jild.
–
T.: G‘afur G‘ulom nomidagi
nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2023.
–
964 b.
12.
Жўраев М. “Сеҳрли” рақамлар сири. –
Тошкент: Ўзбекистон, 1990. –
Б. 66
-71.
13.
Умаров И.А. Фозил Йўлдош ўғлининг “Малика аийор” достони лексикаси
(тарихий
-
этимологик, функционал
-
семантик ва стилистик таҳлил): филол. фан.
бўйича фалсафа доктори (PhD) дисс. –
Фарғона, 2020. –
Б. 141.
14.
Худойберганова Д. Лингвокультурология терминларининг қисқача
изоҳли луғати. –
Тошкент: Турон Замин зиё, 2015. –
41 б.
15.
Ҳожиев
Ю. “Алпомиш” достонидаги шахс маънавий сифатларини ифода
этувчи атов бирликларнинг семантик
-
структур, концептуал ва лексикографик
хусусиятлари:
Филол. фан. бўйича фалс. докт. (PhD) ... дисс. автореф. –
Тошкент,
2020.
–
56 б.
