Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная
лингвистика
и
лингводидактика
–
Foreign
Linguistics and Linguodidactics
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics
Linguistic expression of collectivism and individualism in
Uzbek and English proverbs: on the example of
“Birlashgan o‘zar birlashmagan to‘zar” va “The early bird
gets the worm” proverbs
Kunduzkhon PANAEVA
1
National University of Uzbekistan named after Mirzo Ulugbek
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received April 2025
Received in revised form
10 April 2025
Accepted 2 May 2025
Available online
25 June 2025
This article is dedicated to a comparative linguistic analysis
of the Uzbek proverb “Birlashgan o‘zar birlashmagan to‘zar”
and the English proverb “The early bird gets the worm”. The
main objective of the research is to identify the semantic and
pragmatic features of both proverbs, as well as to highlight their
similarities and differences from a linguistic point of view.
Philosophical perspectives on the success of society and the
individual, expressed in proverbs, and how they are reflected
through linguistic means, are examined. In particular, figurative
expressions such as metaphor and metonymy, their
grammatical structure, and their use in a cultural-pragmatic
context are analyzed. The research results uncover the deep
semantic layers of the proverbs and demonstrate their
significance for representatives of various cultures, thereby
creating new opportunities for the study of comparative
linguistics and intercultural communication.
2181-3701
/©
2025 in Science LLC.
https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol3-iss6
This is an open-access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru
Keywords:
proverbs,
linguistic analysis,
collectivism,
individualism,
cultural differences.
1
Trainee Teacher, National University of Uzbekistan named after Mirzo Ulugbek. E-mail: qunduzxon99@gmail.com
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
6 (2025) / ISSN 2181-3701
12
O‘zbek va ingliz maqollarida jamoaviylik hamda
individuallikning lingvistik ifodasi: “Birlashgan o‘zar
birlashmagan to‘zar” va “The early bird gets the worm”
misolida
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar
:
maqollar,
lingvistik tahlil,
jamoatchilik,
individuallik,
madaniy farqlar.
Ushbu maqola “Birlashgan o‘zar birlashmagan to‘zar” o‘zbek
maqoli va “The early bird gets the worm” ingliz maqolining
qiyosiy lingvistik tahliliga bag‘ishlangan. Tadqiqotning asosiy
maqsadi
–
tahlillar orqali o‘zbek maqollarida jamoatchilik, ingliz
maqollarida esa individuallik falsafasining ustunligini ochib
berishdan iborat. Har ikki maqolning semantik va pragmatik
xususiyatlari, ulardagi obrazli ifodalar, grammatik tuzilishi va
madaniy-
pragmatik
kontekstdagi
qo‘llanilishi
atroflicha
o‘rganiladi. Maqola b
u maqollarning jamiyat va shaxs hayotidagi
muvaffaqiyatga oid qarashlarni qanday lingvistik vositalar
orqali ifodalashini ko
‘
rsatadi. Tadqiqot natijalari turlicha
madaniy qadriyatlarning til orqali aks etishini ko'rsatib, qiyosiy
tilshunoslik va
madaniyatlararo aloqalarni chuqurroq o‘rganish
uchun zamin yaratadi.
Лингвистическое
выражение
коллективизма
и
индивидуализма
в
узбекских
и
английских
пословицах: на примере пословиц “Birlashgan o‘zar
birlashmagan to‘zar” и “The early bird gets the worm”
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
пословицы,
лингвистический анализ,
коллективизм,
индивидуализм,
культурные различия.
Данная
статья
посвящена
сравнительному
лингвистическому анализу узбекской пословицы “Birlashgan
o‘zar birlashmagan to‘zar” и английской пословицы “The early
bird gets the worm”. Основная цель исследования –
выявить
через анализ доминирование философии коллективизма в
узбекских пословицах и индивидуализма в английских.
Подробно изучаются семантические и прагматические
особенности
обеих пословиц, их образные выражения,
грамматическая структура и использование в культурно
-
прагматическом контексте. Статья показывает, как эти
пословицы выражают взгляды на успех в обществе и жизни
человека через лингвистические средства. Результаты
исследования демонстрируют отражение различных
культурных ценностей через язык, создавая основу для
более глубокого изучения сравнительной лингвистики и
межкультурных связей.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
6 (2025) / ISSN 2181-3701
13
KIRISH
Maqollar insoniyatning ko
‘
p asrlik donoligini, chuqur falsafiy va madaniy
qarashlarini o
‘
zida mujassam etgan til birliklari hisoblanadi. Ular til va madaniyat
o
‘
rtasidagi uzviy bog
‘
liqlikning eng yorqin namunasidir, zero har bir maqol o
‘
zida ma
’
lum
bir jamiyatning qadriyatlari, urf-odatlari, ijtimoiy me
’
yorlari va dunyoqarashini aks
ettiradi. Maqollarni o
‘
rganish, paremiologiya fanining asosiy yo
‘
nalishlaridan biri sifatida
[6, с. 15],
nafaqat til tizimini chuqurroq tushunishga, balki turli madaniyatlarning
mentalitetini qiyosiy jihatdan tahlil qilishga ham imkon beradi. Xususan, globalizatsiya
sharoitida madaniyatlararo muloqotning faollashuvi turli xalqlarning qadriyat
tizimlarini, shu jumladan, ularning tilida aks etgan jamoaviylik va individuallik kabi
fundamental tushunchalarni o
‘
rganishni yanada dolzarb qilib qo
‘
yadi
[10, с. 45].
Adabiyotlar sharhi shuni ko
‘
rsatadiki, maqollarning semantik va pragmatik
xususiyatlari bo
‘
yicha ko
‘
plab tadqiqotlar olib borilgan
[7, с. 23].
Biroq, turli
madaniyatlarda jamoaviylik va individuallik tushunchalarining maqollar orqali lingvistik
ifodalanishini chuqur qiyosiy tahlil qilishga bag
‘
ishlangan ishlar nisbatan kam.
G. Hofstede
[1, с. 54],
H. Triandis
[2, с. 78]
kabi olimlar madaniy dimensiyalar, jumladan,
jamoaviylik va individuallik nazariyalarini ilgari surgan bo
‘
lsalar-da, bu nazariyalarning
maqollar tilidagi aniq aks etishi bo
‘
yicha ilmiy bo
‘
shliqlar mavjud. O
‘
zbek madaniyati,
Sharqqa xos bo
‘
lgan jamoaviylik ruhini o
‘
zida mujassam etsa, G
‘
arb, xususan, ingliz
madaniyati ko
‘
proq individual erkinlik va shaxsiy tashabbuskorlikni qadrlaydi.
Bu madaniy farqlar, shubhasiz, har ikki tilning paremiologik fondida o‘z aksini topgan.
Shu nuqtai nazardan, ushbu tadqiqotning muammosi o‘
zbek va ingliz
madaniyatlaridagi jamoaviylik va individuallikning maqollar tilidagi farqli ifodasini
aniqlash hamda ularning semantik va pragmatik xususiyatlarini ilmiy jihatdan
asoslashdan iborat. Tadqiqot aynan “Birlashgan o‘zar birlashmagan to‘zar” o‘zb
ek maqoli
va “The early bird gets the worm” ingliz maqoli misolida ushbu madaniy qarashlarning
lingvistik kodlanishini tahlil qilishga qaratilgan.
Tadqiqotning asosiy maqsadi tanlangan o‘zbek va ingliz maqollari misolida
jamoaviylik va individuallikning lingvistik ifodasini qiyosiy-lingvistik va madaniy-pragmatik
jihatdan tahlil qilish orqali har ikki madaniyatning o‘ziga xos xususiyatlarini yoritishdir.
METODLAR
Ushbu tadqiqotda qo‘yilgan maqsad va vazifalarga erishish uchun bir qator ilmiy
metodlar va yondashuvlar majmuasi qo'llanildi. Tadqiqotning umumiy dizayni qiyosiy-
tahliliy xarakterga ega bo‘lib, unda ikki xil til va madaniyatga mansub maqollarning
lingvistik xususiyatlari aniqlanadi va solishtiriladi.
TADQIQOT DIZAYNI
Tadqiqotning dizayni asosan sifat tahliliga asoslanadi [9,
с
. 112]. Tanlangan
maqollarning chuqur lingvistik va madaniy tahlilini amalga oshirish orqali jamoaviylik va
individuallikning tildagi ifodalari o'rganiladi. Bunda har bir maqolning o‘ziga xos
kontekstual va pragmatik qo‘llanilishi ham hisobga olindi. Ma‘lumotlar tahlili induktiv
yondashuvga asoslangan bo'lib, konkret misollardan umumiy qonuniyatlarni chiqarishga
qaratilgan.
MATERIALLAR
Tadqiqotning asosiy materiallari sifatida ikkita reprezentativ maqol tanlab olindi:
1.
“Birlashgan o‘zar birlashmagan to‘zar” –
o‘zbek tiliga mansub bo‘lib, o‘zbek
xalqining jamoaviy qadriyatlarini aks ettiradi.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
6 (2025) / ISSN 2181-3701
14
2.
“The early bird gets the worm” –
ingliz tiliga mansub bo‘lib, ingliz (G‘arb)
madaniyatining individual tashabbuskorlikka urg‘u beri
shini ifodalaydi.
Ushbu maqollarning mazmun va qo‘llanilish xususiyatlarini aniqlash maqsadida,
ularning turli manbalarda, jumladan, paremiologik lug‘atlarda, adabiy asarlarda,
publitsistikada va ommaviy axborot vositalarida (korpus lingvistikasining kichik hajmda
qo‘llanilishi) uchraydigan kontekstual misollari ko‘rib chiqildi. Materiallar tanlab olishda
maqollarning keng tarqalganligi va ularning ma’naviy
-madaniy ahamiyati inobatga olindi.
TAHLIL USULLARI
Maqolalar tahlilida quyidagi lingvistik usullar ma
jmuasi qo‘llanildi:
•
Semantik tahlil:
Har bir maqolning denotativ (lug’aviy) va konnotativ
(qo‘shimcha, hissiy
-
baholovchi) ma’nolari chuqur o‘rganildi [7, с
. 65]. Maqollarning
leksik tarkibidagi asosiy so‘zlar (“birlashgan”, “to‘zar”, “early”, “bird”, “worm” kabi) va
ularning ma’no maydoni tahlil qilindi. Shuningdek, maqollarda ifodalangan metafora [3, с
.
40] va metonimiya kabi ko‘chma ma’noli ifodalarning yashirin semantik qatlamlari ochib
berildi. Bu usul
maqollarning “nima?” degan savoliga javob berishga qaratilgan.
•
Pragmatik tahlil:
Maqollarning nutqiy harakatlar nazariyasi doirasida
bajaradigan funksiyalari (masalan, maslahat berish, ogohlantirish, motivatsiya,
tasdiqlash) tahlil qilindi [4, с. 80].
Maqollarning qanday nutqiy vaziyatlarda, kim
tomonidan va qanday maqsadlarda qo llanilishi o‘rganildi. Aytuvchining maqsadi va
tinglovchining maqolni idrok etishi kabi pragmatik jihatlarga e’tibor qaratildi. Bu usul
maqollarning qanday? va nima uchun? degan savollariga javob berishga qaratilgan.
•
Madaniy-lingvistik tahlil:
Maqollarning o‘ziga xos madaniy kontekstdagi
ildizlari va rivojlanishi tahlil qilindi [10,
с. 95]. O‘zbek madaniyatining jamoaviy
qadriyatlari (hashar, mahalla, oqsoqollarga hurmat) va ingliz madaniyatining individual
qadriyatlari (shaxsiy erkinlik, mustaqillik, tashabbuskorlik) maqollarning mazmuni va
qo‘llanilishiga qanday ta’sir ko‘rsatgani o‘rganildi.
Madaniy qadriyatlarning lingvistik
ifodalanish mexanizmlari aniqlandi.
•
Qiyosiy tahlil:
Yuqorida qayd etilgan semantik, pragmatik va madaniy-lingvistik
tahlillar asosida ikki maqol o‘rtasidagi o‘xshashliklar va farqlar tizimli ravishda
solishtirildi [9, с. 210]. Ushbu qiyosiy tahlil orqali o‘zbek va ingliz madaniyatlari
o‘rtasidagi asosiy farqlarning maqollar tilida qanday namoyon bo‘lishi aniqlab berildi.
Men avvalgi javoblarimda ushbu matnga sizning adabiyotlar ro
‘
yxatingizdan kelib
chiqqan holda iqtiboslarni joylashtirgan edim. Xuddi shu matnni yana bir bor iqtiboslar
bilan taqdim etaman.
NATIJALAR
Ushbu bo‘limda “Birlashgan o‘zar birlashmagan to‘zar” o‘zbek maqoli va “The early
bird gets the worm” ingliz maqolining semantik, pragmatik va madaniy
-lingvistik
tahlillaridan olingan asosiy natijalar taqdim etiladi. Natijalar har bir maqol bo‘yi
cha
alohida, so‘ngra qiyosiy tarzda bayon qilingan bo‘lib, o‘zbek madaniyatidagi jamoaviylik
va ingliz madaniyatidagi individuallikning til orqali ifodalanishini aniq ko‘rsatib beradi.
“Birlashgan o‘zar birlashmagan to‘zar” maqolining tahlili natijalari:
•
Semantik tahlil:
Maqolning semantik yadrosini “birlashish” va “parchalanish”
tushunchalari tashkil etadi. “Birlashgan” so‘zi hamjihatlik, o‘zaro yordam, jamoaviy
harakatni anglatib, natijada “o‘zar” –
ya’ni rivojlanish, muvaffaqiyat, barqarorlikka
erishish
ma’nosini ifodalaydi. Aksincha, “birlashmagan” –
alohida, tarqoq holda harakat
qilishni bildirib, uning oqibati “to‘zar” –
ya’ni inqiroz, halokat, muvaffaqiyatsizlik
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
6 (2025) / ISSN 2181-3701
15
ekanligini ta’kidlaydi. Maqol o‘zbek tilidagi "”hamkorlik”, “ittifoqlik”, “ahillik” kabi l
eksik
birliklar bilan ma’nodoshlik kasb etadi va ijobiy konnotatsiyalarga ega [8, с
. 34].
•
Pragmatik tahlil:
Ushbu maqol o‘zbek nutqida asosan ogohlantirish, maslahat
berish, motivatsiya berish va jamoaviy harakatga undash funksiyalarini bajaradi. U
shaxsiy
manfaatlardan ko‘ra jamoaning umumiy maqsadlarini ustun qo‘yishga chaqiradi.
Maqol oila, mahalla, ish jamoasi kabi kichik guruhlardan tortib, butun jamiyat miqyosida
hamjihatlikni ta’minlash zaruratini ta’kidlash uchun qo‘llaniladi. Masalan, biror loyihan
i
amalga oshirishda jamoa a’zolarini birlashishga undashda yoki ijtimoiy muammolarni hal
qilishda xalqni birdamlikka chaqirishda faol ishlatiladi.
•
Jamoaviylikning lingvistik ifodasi:
Maqolda jamoaviylik “birlashgan” (birga
harakat qilgan) fe’l sifatdoshi o
rqali bevosita ifodalangan. Sintaktik jihatdan, maqolning
tuzilishi (ikkita qarama-
qarshi holatni ko‘rsatuvchi sodda gaplarning birikishi) jamoaviy
harakatning yagona samarali yo‘l ekanligini ta’kidlaydi. Maqoldagi harakat sub’ekti aniq
bir shaxs emas, bal
ki “birlashgan” deya umumlashtirilgan guruh ekanligi jamoaviy
mentalitetning yorqin ko‘rinishidir.
“The early bird gets the worm” maqolining tahlili natijalari:
•
Semantik tahlil:
Maqolning semantik markazida “erta turish” (early bird) va
“mukofotga erishish” (gets the worm) tushunchalari yotadi. “Early bird” tashabbuskor,
tezkor, faol shaxsni, “worm” esa shu faollik natijasida erishiladigan imkoniyat, foyda yoki
muvaffaqiyatni anglatadi. Maqol individual mehnatsevarlik, shaxsiy tashabbuskorlik va
raqobatbardoshlik g‘oyalarini ilgari suradi. U “proactivity”, “diligence”, “punctuality” kabi
ingliz tilidagi tushunchalar bilan assotsiatsiyalanadi.
•
Pragmatik tahlil:
Ushbu maqol ingliz nutqida asosan motivatsiya,
rag‘batlantirish va harakatga undash funksiyalarini bajaradi. U shaxsni o‘z maqsadlariga
erishish uchun tezkorlik va faollik ko‘rsatishga chaqiradi. Raqobat muhitida birinchi
bo‘lish, imkoniyatlarni qo‘ldan boy bermaslik, vaqtni
samarali boshqarish kabi holatlarda
qo‘llaniladi. Masalan, ish qidirayotganlarga, musobaqaga tayyorlanayotganlarga yoki
biror yangi loyihani boshlayotganlarga ilhom berish maqsadida ishlatiladi.
•
Individuallikning lingvistik ifodasi:
Maqolda individuallik “the early bird” (erta
turgan qush
–
ya’ni alohida shaxs) obrazi orqali ifodalanadi. Maqolning sintaktik tuzilishi
(“The early bird gets the worm” –
fe'lning birgalikdagi ish-harakatni emas, balki yakka
tartibdagi harakatni ifodalashi) ham individual haraka
tga urg‘u beradi. “Gets” fe’li “oladi”,
“erishadi” ma’nosini berib, shaxsning o‘z kuchi bilan erishgan yutug‘ini ta’kidlaydi. Bu
maqolda jamoa emas, balki faol shaxsning o‘zi mukofotga loyiq ekanligi aks etgan.
Ushbu natijalar shuni ko‘rsatadiki, til nafaq
at fikrlarni ifodalash vositasi, balki
ma’lum bir madaniyatning asosiy qadriyatlari va dunyoqarashini o‘zida saqlovchi va
avloddan avlodga o‘tkazuvchi muhim mexanizm hamdir.
MUHOKAMA
Ushbu tadqiqot natijalari “Birlashgan o‘zar birlashmagan to‘zar” o‘zbek m
aqoli va
“The early bird gets the worm” ingliz maqolining chuqur lingvistik tahlili orqali o‘zbek va
ingliz madaniyatlaridagi jamoaviylik va individuallik qadriyatlarining tildagi yorqin ifodasini
tasdiqladi. Olingan natijalar nafaqat bu ikki tilning paremiologik xususiyatlarini ochib beradi,
balki til va madaniyat o‘rtasidagi o‘zaro ta’sirning murakkab mexanizmlarini ham ko‘rsatadi.
Natijalarning talqini shuni ko‘rsatdiki, “Birlashgan o‘zar birlashmagan to‘zar”
maqolining semantik va pragmatik jihatlari bevosita o‘zbek madaniyatiga xos bo‘lgan
jamoaviy birlik va hamjihatlik g‘oyasiga qaratilgan. Undagi “birlashgan” kabi ishtirokchi
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
6 (2025) / ISSN 2181-3701
16
shakli, faqatgina yakka shaxs ema
s, balki birgalikda harakat qiluvchi guruh sub’ektini
ifodalaydi. Maqolning ogohlantiruvchi va birlashtiruvchi pragmatik funksiyalari ham
jamoaviy qadriyatlarning mustahkamligidan dalolat beradi. Masalan, oilaviy
munosabatlar, mahalla hayoti yoki ijtimoiy tashabbuslarda jamoaning kuchi va
ahamiyatini ta’kidlash uchun bu maqol keng qo'llaniladi. Bu natijalar G. Hofstede
tomonidan ta'kidlangan jamoaviylik dimensiyasining Sharq madaniyatlarida yuqori
ekanligini til materialida tasdiqlaydi [1,
с
. 120].
Aksincha
, “The early bird gets the worm” maqoli ingliz tilining lug‘aviy va sintaktik
vositalari orqali individual tashabbuskorlik, tezkorlik va shaxsiy raqobatning
ustuvorligini aks ettiradi. “Bird” (qush) so‘zining yakkalikda ishlatilishi, shaxsning o‘z
kuchi va
harakati orqali muvaffaqiyatga erishishini ta’kidlaydi. Maqolning motivatsion
pragmatik funksiyasi esa G‘arb madaniyatida shaxsiy yutuqqa intilish va vaqtni samarali
boshqarishning muhimligini aks ettiradi. Ushbu natijalar ingliz tilidagi maqolda
individu
allik dimensiyasining yorqin namoyon bo‘lishini, H. Triandis kabi olimlar
tomonidan ilgari surilgan individualizm g‘oyalari bilan hamohang tarzda ko‘rsatib beradi
[2,
с. 90]. Ikkala maqol ham muvaffaqiyatga erishish yo‘llarini ko‘rsatsa
-da, biri ijtimoiy
u
yg‘unlik, ikkinchisi esa shaxsiy faoliyatga urg‘u beradi.
Nazariy va amaliy ahamiyati:
Ushbu tadqiqotning nazariy ahamiyati shundaki, u
qiyosiy paremiologiya va madaniy lingvistika sohalariga jamoaviylik va individuallikning
tilshunoslik tahlili orqali qan
day aks etishi bo‘yicha yangi ma’lumotlar qo‘shadi [6, с
.
200]. Maqollardagi semantik va pragmatik farqlarni chuqur o‘rganish til va madaniyat
o‘rtasidagi bog‘liqlikni yanada kengaytirishga yordam beradi. Amaliy ahamiyatiga kelsak,
olingan natijalar xoriji
y til o‘qitish metodikasini takomillashtirishda qo‘l kelishi mumkin.
Xusan, talabalarga maqollarni o‘rgatishda ularning nafaqat lug‘aviy ma’nosini, balki ular
aks ettirgan madaniy qadriyatlarni ham tushuntirish, madaniyatlararo kompetentlikni
oshirishga xizmat qiladi [10,
с
. 150]. Bundan tashqari, madaniyatlararo muloqotda
yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan tushunmovchiliklarning oldini olishda ham ushbu
tadqiqot natijalari foydali bo‘lishi mumkin.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
RO‘YXATI:
1.
Hofstede, G.
(2001).
Culture's Consequences: Comparing Values, Behaviors,
Institutions, and Organizations Across Nations.
Sage Publications.
2.
Triandis, H. C.
(1995).
Individualism & Collectivism.
Westview Press.
3.
Lakoff, G., & Johnson, M.
(1980).
Metaphors We Live By.
University of Chicago Press.
4.
Searle, J. R.
(1969).
Speech Acts: An Essay in the Philosophy of Language.
Cambridge University Press.
5.
Langacker, R. W.
(1987).
Foundations of Cognitive Grammar, Vol. I: Theoretical
Prerequisites.
Stanford University Press.
6.
Mieder, W.
(2004).
Proverbs: A Handbook.
Greenwood Press.
7.
Norrick, N. R.
(1985).
How Proverbs Mean: Semantic Studies in English and
German Proverbs.
Mouton Publishers.
8.
Tilavov, V.
(2007).
O‘zbek
maqollarining lingvistik tahlili.
Fan nashriyoti.
9.
Crystal, D.
(2008).
A Dictionary of Linguistics and Phonetics.
Blackwell
Publishing.
10.
Wierzbicka, A.
(1997).
Understanding Cultures Through Their Key Words:
English, Russian, Polish, German, and Japanese.
Oxford University Press.
