Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная
лингвистика
и
лингводидактика
–
Foreign
Linguistics and Linguodidactics
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics
Phonemic systems: phonemic structure in various
languages
Shakhzodabonu RAKHIMBERDIEVA
1
Urgench State University named after Abu Rayhan Biruni
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received April 2025
Received in revised form
10 April 2025
Accepted 2 May 2025
Available online
25 June 2025
The phonemic system of a language constitutes its sound
system. Each language possesses a unique phonemic structure,
and there are significant differences among these systems. This
article presents a comparative analysis of the phoneme systems
in Uzbek, English, Korean, Spanish, and Russian. It highlights the
number, types, positional characteristics in pronunciation, and
phonological roles of phonemes in these languages.
2181-3701
/©
2025 in Science LLC.
https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol3-iss6
This is an open-access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru
Keywords:
phonemic system,
vowel phonemes,
consonant phonemes,
phonology,
linguistics,
sound structure,
phonemic differences.
Fonemal tizimlar: turli tillarda fonemal struktura
АННОТАЦИЯ
Kalit so‘zlar
:
fonemal tizim,
unli fonemalar,
undosh fonemalar,
fonologiya,
tilshunoslik,
tovush tizimi,
fonemal tafovut.
Tilning fonemal tizimi uning tovush tizimini tashkil qiladi. Har
bir tilga xos
fonemal struktura mavjud bo‘lib, bu tizimlar orasida
sezilarli farqlar mavjud. Ushbu maqolada o‘zbek, ingliz, koreys,
ispan va rus tillarining fonemal tizimlari qiyosiy tahlil qilinadi.
Fonemalarning soni, turi, talaffuzdagi pozitsion xususiyatlari va
fonologik roli yoritiladi..
Фонемные системы: фонемная структура в различных
языках
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
фонемная система,
гласные фонемы,
Фонемная система языка составляет его звуковую
систему. Каждому языку присуща своя специфическая
1
Student, Urgench State University named after Abu Rayhan Biruni.
E-mail: rahimberdiyevashahzoda7@gmail.com
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
6 (2025) / ISSN 2181-3701
74
согласные фонемы,
фонология,
лингвистика,
звуковая структура,
различия фонем
.
фонемная структура, и между этими системами существуют
значительные различия. В данной статье проводится
сравнительный анализ фонемных систем узбекского,
английского, корейского, испанского и русского языков.
Рассматриваются
количество,
типы,
позиционные
особенности произношения и фонологическая роль фонем
.
KIRISH
Fonema tildagi eng kichik ma’no farqlovchi birlik hisoblanadi. Har bir til o‘zining
fonemal tizimiga ega bo‘lib, bu tizim til fonologiyasining asosiy qismini tashkil qiladi.
Fonemal tizimlarning o‘ziga xosliklari turli tillarning talaffuz, morfologiya va sintaksisiga
ta’sir qiladi. Ushbu maqola fonemal tizimlarning nazariy asoslarini va a
maliy misollar
orqali ularning farqlarini ko‘rsatishga qaratilgan. Masalan, ingliz tilida /θ/ (thing) va /ð/
(this) fonemalari mavjud bo‘lsa, o‘zbek tilida bunday farqlash yo‘q. Shu bois, fonemal
tizimlarni taqqoslash tilshunoslikda muhim metod hisoblanadi.
Fonologiya fani ilk bor 19-asr oxirlarida shakllanib, XX asrda Trubetskoy, Jakobson,
Bloomfield va Boduen de Kurtene kabi olimlar tomonidan chuqur o‘rganilgan[2]. Fonemal
tizimning o‘zgarishi tildagi morfologik va sintaktik tuzilmalarga ham bevosita ta’sir qiladi.
METODOLOGIYA
Fonemal tizimlar har bir tilning fonologik “genetika”sidir. Ular nafaqat fonetik
jihatdan, balki madaniy, ijtimoiy va tarixiy omillar bilan ham shakllanadi. Masalan, koreys
tilidagi unli va undoshlarning kuchli kontras
ti bu tildagi urg‘u va ohang tizimini ham
shakllantiradi. Ingliz tilidagi fonemalar esa, so‘zlarning talaffuzi va yozuv o‘rtasida sezilarli
farq tug‘diradi, bu esa fonologik tizimning murakkabligini ko‘rsatadi [4].
Turli tillarda bir xil tovushlar turlicha
fonemal statusga ega bo‘lishi mumkin.
Masalan, /q/ va /k/ tovushlari o‘zbek tilida fonemalar bo‘lsa, ingliz tilida ular fonematik
farqni ifodalamaydi. Bu tilshunoslikdagi “fonemik interpretatsiya”ning nisbiyligini
tasdiqlaydi [2].Fonemal tizimlar, shuning
dek, fonotaktik qoidalarni belgilaydi, ya’ni
fonemalarning qanday tartibda kelishi mumkinligini ko‘rsatadi. Masalan, ingliz tilida /ŋ/
fonemasi so‘z boshida kelmaydi, biroq koreys tilida bu mumkin. Maqolada qiyosiy
-
fonologik tahlil metodi qo‘llanildi. Turli tillardagi (o‘zbek, ingliz, ispan, koreys, rus)
fonemal tizimlar taqqoslandi, ular soni, tipi, talaffuz va pozitsion xususiyatlari o‘rganildi.
Asosiy tahliliy manbalar fonetik darsliklar, fonologik nazariyalar va Xalqaro fonetik
assotsiatsiyasi (IPA) materiallaridan foydalanildi.(Ladefoged,2001)[1] Ushbu tadqiqotda
qiyosiy fonologik tahlil usuli qo‘llanildi. Asosiy tahlil obyekti sifatida besh til —
o‘zbek,
ingliz, koreys, ispan va rus tillari tanlandi. Har bir tilning fonemalar soni, unli va undoshlar
ta
rkibi, fonemalar o‘rtasidagi kontrast va fonologik farqlar matn va nazariy manbalar
asosida tahlil qilindi.[3].
Natijalar va tahlil
. Fonemal tizimga umumiy qarash. Fonemal tizim har bir tilda
o‘ziga xos tuzilishga ega:
• o‘zbek tili: 6 unli, 25 undosh —
j
ami 31 fonema². Unlilar: a, e, i , o, u, o‘
-fonologik
vazifaga ega. Undoshlar:portlovchi,sirg‘aluvchi,burun tovushlari mavjud (Sodiqov.A 1992)
[2].
• Ingliz tili: 20 unli, 24 undosh —
jami 44 fonema¹.(jumladan diftonglar) Undoshlar
orasida aspiratsiya va ovozlilik asosiy farqlovchi omil.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
6 (2025) / ISSN 2181-3701
75
• Ispan tili: 5 unli, 19 undosh —
jami 24 fonema. Undosh tizimida ovozlilik asosiy
farqlovchi omil hisoblanadi.
• Koreys tili: 21 unli, 19 undosh —
jami 40 fonema. Murakkab unlilar fonemal
tizimiga o‘ziga xoslik bag‘ishl
aydi.
• Rus tili: taxminan 42 fonema (qattiq/yumshoq farqlari bilan).Undoshlar qattiq va
yumshoq variantlarda ifodalanadi. Fonologik farqlash tizimi boy va murakkab.
Fonemalarning strukturaviy farqlari:
• Ingliz tilida cho‘zilgan va qisqa unlilar fonologik farqni bildiradi (masalan: /iː/ vs
/ɪ/).
• Koreys tilida uch xil undosh kontrasti mavjud: plain, tense, aspirated.
• Ispan tilida fonemal tizim sodda bo‘lib, fonologik tafovutlar kam.
• Rus tilida yumshoq va qattiq undoshlar fonemik kontrastlar yara
tadi.
Fonologik funksiyalar.Fonemalar quyidagi asosiy funksiyalarni bajaradi:
• Maʼno farqlovchi funksiyasi: “bob” vs “bop” (o‘zbek).
• Fonetik tuzilmani aniqlovchi funksiyasi: talaffuzga ta’siri.
• Evolyutsion va dialektologik tahlil imkoniyatlari.
MUHOKAMA
Fonemal tizimlar har bir tilning fonologik “genetika”sidir. Ular nafaqat fonetik
jihatdan, balki madaniy, ijtimoiy va tarixiy omillar bilan ham shakllanadi. Masalan, koreys
tilidagi unli va undoshlarning kuchli kontrasti bu tildagi urg‘u va ohang ti
zimini ham
shakllantiradi. Ingliz tilidagi fonemalar esa, so‘zlarning talaffuzi va yozuv o‘rtasida sezilarli
farq tug‘diradi, bu esa fonologik tizimning murakkabligini ko‘rsatadi^[4^].
Turli tillarda bir xil tovushlar turlicha fonemal statusga ega bo‘lishi
mumkin.
Masalan, /q/ va /k/ tovushlari o‘zbek tilida fonemalar bo‘lsa, ingliz tilida ular fonematik
farqni ifodalamaydi. Bu tilshunoslikdagi “fonemik interpretatsiya”ning nisbiyligini
tasdiqlaydi^[2^].
Fonemal tizimlar, shuningdek, fonotaktik qoidalarni b
elgilaydi, ya’ni fonemalarning
qanday tartibda kelishi mumkinligini ko‘rsatadi. Masalan, ingliz tilida /ŋ/ fonemasi so‘z
boshida kelmaydi, biroq koreys tilida bu mumkin^[5^].
Til
Jami
fonema soni
Unli
tovushlar
Undosh
tovushlar
Maxsus fonologik
xususiyatlar
O‘zbek
31
6
25
Qattiq/ingichka
unli qarama-qarshiligi
Ingliz
44
20
24
Uzoq/kalta
unlilar, diftonglar,
interdental tovushlar
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
6 (2025) / ISSN 2181-3701
76
Koreys
40
21
19
Aspiratsiyalangan
va kuchli undoshlar,
qo‘sh unlilar
Ispan
24
5
19
Soddalashtirilgan
fonologik tizim, kuchsiz
diftonglar
Rus
42
6
36
Yumshoq/qattiq
undosh juftlari,
fonologik murakkablik
XULOSA
Turli tillarda fonemal tizimlar son jihatdan ham,fonologik xususiyatlar jihatdan ham
sezilarli farqlarga ega. Har bir til
o‘z fonemal tizimiga ega bo‘lib, bu tizim tilning talaffuzi,
morfologiyasi va sintaksisiga ta’sir ko‘rsatadi. Fonemal tizimlarni taqqoslash,
tilshunoslikka fonologik va kognitiv nuqtai nazardan katta hissa qo‘shadi. Ushbu maqolada
tahlil qilingan beshta ti
l fonemal strukturasining o‘ziga xosliklari nafaqat ilmiy balki amaliy
ahamiyatga ham ega. Ingliz va rus tillari murakkab fonologik tizimiga ega bo‘lsa,ispan tili
soda to‘g‘ridan
-
to‘g‘ri fonema
-
grafema munosabatiga ega.Kores tili esa o‘ziga xos
fonotaktik tizim va grafik yozuv asosida fonologik jihatdan unikal tuzilishga ega.Bunday
tadqiqotlar tarjima nazariyasi, til o‘rgatish, nutq terapiyasi va sun’iy intellekt sohalarida
ham qo‘llaniladi. Har bir tilning fonemal tizimi o‘ziga xos fonologik tuzilmaga ega bo‘lib, bu
tizim tildagi maʼnoni, talaffuzni va grammatik strukturalarni aniqlashda muhim rol
o‘ynaydi. Fonemal tizimlarning qiyosiy tahlili lingvistik tadqiqotlarda muhim metod
hisoblanadi. Fonemalar soni, turi va ularning tizimdagi o‘zaro aloqalari tilla
r rivojida
sezilarli ahamiyatga ega.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
:
1. Ladefoged, P. (2001). A Course in Phonetics. USA: Thomson Learning.
2. Pike, K. L. (1947). Phonemics: A Technique for Reducing Languages to Writing.
University of Michigan Press.
3. Sodiqov, A. (1992). O‘zbek tili fonetikasi. Toshkent: O‘qituvchi.
4.
The
International
Phonetic
Association
(IPA).
https://www.internationalphoneticassociation.org
(https://www.internationalphoneticassociation.org/)
5.Sohn,H.M. The Korean Language.Cambridge University Press.(1999)
6.Timberlake,A. A Reference grammar of Russian. Cambridge University Press
(2004)
