Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная
лингвистика
и
лингводидактика
–
Foreign
Linguistics and Linguodidactics
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics
Linguocultural analysis of phraseological units in the
works of Sadriddin Ayni
Guzal SAYFIDDINOVA
1
Alisher Nav
o‘
i Tashkent State University of Uzbek Language and Literature
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received April 2025
Received in revised form
10 April 2025
Accepted 2 May 2025
Available online
25 June 2025
This article presents a linguocultural analysis of
phraseological units in the works of Sadriddin Ayni. The
cultural elements reflected in these phraseological units were
analyzed in comparison with other phrases. Special attention
was given to the significance of the phraseological units, their
function in the literary works, and the contextual meaning of
linguocultural elements in the text. Additionally, the current
state of research in linguoculturology was briefly discussed.
From the phraseological units in Ayni
’
s works, only expressions
containing cultural elements were selected and compared with
other expressions featuring the same cultural unit.
2181-3701
/©
2025 in Science LLC.
https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol3-iss6
This is an open-access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (
https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru
Keywords:
linguoculturology,
cultural elements,
phraseological unit,
linguistics,
literary text,
historical words,
archaic words,
semantics,
seme,
lexeme,
phraseology.
Sadriddin
Ayniyning
asarlaridagi
frazemalarining
lingvokulturologik tahlili
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar
:
lingvokulturologiya,
madaniy birliklar,
frazema, tilshunoslik,
badiiy matn,
tarixiy s
o‘
zlar,
eskirgan s
o‘
zlar,
semantika,
sema,
leksema,
frazeologiya.
Maqolada Sadriddin Ayniyning asarlaridagi frazemalarning
lingvokulturologik tahlili berildi. Frazemalarda aks etgan madaniy
birliklar boshqa frazemalar bilan taqqoslangan holatda tahlil
qilindi. Frazemalarning ahamiyati va ularning asarda qanday
vazifa bajarganligi, lingvokulturogik birliklarning matnda qaysi
ma
’
noda ishlatilganiga alohida e
’
tibor qaratildi. Shuningdek,
lingvokulturologiyaning bugungi kunda
o‘
rganilish tadqiqiga ham
t
o‘
xtalib
o‘
tildi. Asarlaridagi frazemalardan faqatgina madaniy
birliklar qatnashgan iboralar tanlab olingan va boshqa xuddi
o‘
sha
birlik qatnashgan boshqa iboralar bilan solishtirilgan.
1
Student, Alisher Navo’i Tashkent State University of Uzbek Language and Literature
.
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
6 (2025) / ISSN 2181-3701
18
Лингвокультурологический анализ фразеологизмов
в произведениях Садриддина Айни
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
лингвокультурология
,
культурные единицы
,
фразеологизм
,
лингвистика
,
художественный текст
,
историзмы
,
устаревшие слова
,
семантика
,
сема
,
лексема
,
фразеология
.
В статье представлен лингвокультурологический анализ
фразеологизмов в произведениях Садриддина Айни
.
Культурные единицы
,
отражённые во фразеологизмах
,
были проанализированы в сравнении с другими
аналогичными выражениями
.
Особое внимание уделено
значению фразеологизмов
,
их функции в произведении
,
а
также смыслу лингвокультурологических единиц в тексте
.
Кроме того
,
затронут вопрос современного изучения
лингвокультурологии
.
Для анализа были отобраны только
те фразеологизмы
,
в которых присутствуют культурные
компоненты
,
и они были сопоставлены с другими
выражениями
,
содержащими те же элементы
.
KIRISH
Bugungi kunda lingvokulturologiya alohida ahamiyat berib o
‘
rganilayotgan soha
sanaladi va u tilshunoslikdagi eng muhim bo
‘
limi hisoblanadi. Lingvokulturologiya
bu til va madaniyat o
‘
rtasidagi o
‘
zaro aloqani o
‘
rganuvchi sohadir. Bu fan orqali
milliy madaniyat, mentalitet, an
’
analar, qarashlar qanday aks etishi
o‘
rganiladi.
Lingvokulturologiya nafaqat tilshunoslik, sotsiologiya va tarix bilan ham chabbarchas
bo
g‘
liqdir
. O‘
zbek tilida lingvokulturologiyaning vazifalari:
1.
O‘
zbek xalqining madaniy merosini tilda qanday ifodalanganini
o‘
rganish.
2. Tilda mavjud milliy tushunchalar, konseptlarni aniqlash va tahlil qilish.
3. Tarbiyaviy va didaktik ahamiyatga ega iboralarni
o‘
rganish.
4. Tillararo madaniy tafovutlarni tushunishga k
o‘
maklashish (masalan, tarjimada
yoki xorijiy til
o‘
qitishda).
Frazemalardagi birliklarni lingvokulturologik jihatdan tahlil qilinar ekan, bevosita
lingvokulturologiya va frazeologiya bir biri bilan chambarchas bo
g‘
liq holda
o‘
rganiladi.
Frazeologiya tilshunoslikning lu
g‘
at tarkibidagi frazemalar haqida ma
’
lumot beradi.
Frazemalar esa k
o‘
chma ma
’
noli tur
g‘
un birikma b
o‘
lib, ular tarkibidagi leksemalar lisonda
yaxlitligicha saqlanadi. Shunday ekan, biz frazemalardagii leksemalarni lingvokulturoligik
jihatdan tadqiq qilishimiz mumkin. Nima uchun aynan ibora va shu kabi frazeologik
birliklarga e
’
tibor qaratildi? Sababi ular millatning mentaliteti va madaniyati haqidagi
ma
’
lumotlarning qimmatli manbaidir. Til va madaniyatning bo
g‘
liqligi, madaniyatning tilda
aks etish muammosi bilan bo
g‘
liq masalalarning metodologik asosi yaqin yillardagina
boshlandi. Ularning asosi sifatida V.V. Voroboyev, V.M. Shakleyin, V.N. Teliyaning ishlari
xizmat qiladi [1, 2017:3]. Rus tilshunosi B.A. Larin:
“Tongda yorug‘
lik shudring
tomchilarida qanday aks etsa, iboralar xalq dunyo qarashi, ijtimoiy tuzum,
o‘
z davri
mafkurasini shunday aks ettiradi”, –
degan edi.
MAVZUGA OID ADABIYOTLARNING TAHLILI
Lingvokulturologiya V.N. Teliya rahbarligida Moskvada paydo b
o‘
lgan. XXI asrning
ilk yillarida
o‘
zbek tilshunosligida ham bu y
o‘
nalish taraqqiy etishni boshladi.
S.M. M
o‘
minov, Sh. Safarov, M.X. Hakimov, Z.I. Saliyeva, R.S. Ibragimovalaning ishlari,
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
6 (2025) / ISSN 2181-3701
19
nomzodlik dissertatsiyalri bunga yaqqol misol b
o‘
la oladi. Lingvokulturologiya deganda,
avvalo, madaniyat tushunchasi nima ekanligini bilib olish lozim. Y.M.
Lotman: “Madaniyat
bu murakkab semiotik tizim, uning vazifasi
̶
xotira, farqlovchi belgisi
–
jamlash”
–
deb
ta
’
rif bergan. Nemis faylasufi O. Shpengler
o‘
zining madaniyat borasidagi konsepsiyasini
1918-yilda
nashr etilgan “Ovrupo inqirozi”
kitobida shunday bayon etadi: “Har bir
madaniyatning
o‘
z sivilizatsiyasi b
o‘
ladi, u esa, aslida,
madaniyatning tugashi hamdir”
[1, 2017:45]. B.A. Maslova ushbu soxaning rivojini 3 bosqichga ajratadi :
1) Fan shakllanishiga turtki b
o‘
lgan dastlabki tadqiqotlarning yaratilishi
2) Lingvokulturologiyaning alohida soxa sifatida ajratilishi
3) Lingvokulturologiyaning rivojlaniosh bosqichi
Lingvokulturologiya tili va madaniyati
o‘
zaro chambarchas bo
g‘
liq b
o‘
lgan xalqning
ruhiy dunyosini
o‘
rganadi. Bu y
o‘
nalishda til birliklarining madaniy konnotatsiyasi va
semantik boyligi alohida e
’
tibor markazida turadi
. O‘
zbek tilshunosligida
lingvokulturologik tadqiqotlar, ayniqsa, frazeologizmlar, metaforalar va milliy-madaniy
birliklar orqali olib borilmoqda. Lingvokulturologik tahlil orqali xalq tafakkuri, urf-
odatlari va qadriyatlari til orqali qanday namoyon b
o‘
lishi ochib beriladi. Milliy
madaniyat va tarixiy an
’
analar tilda mustahkam aks etgani bois, lingvokulturologiya
ularni ilmiy jihatdan
o‘
rganish imkonini beradi. Bugungi kunda lingvokulturologik
yondashuv til
o‘
rgatishda ham muhim metodik asos sifatida qaralayapti
. O‘
zbek tili
materiallari asosida olib borilgan lingvokulturologik izlanishlar xorijiy tillarni
o‘
rgatishda
ham q
o‘
llanilmoqda. Soha vakillari turli madaniy kodlar va ularning til vositasida qanday
ifodalanishini tahlil qilishga alohida e
’
tibor qaratmoqdalar. Lingvokulturologiyaning
rivojlanishi natijasida k
o‘
p tilli va k
o‘
p madaniyatli jamiyatlarda kommunikativ
kompetensiyani oshirish mumkin. Kelajakda bu y
o‘
nalish til va madaniyat
o‘
rtasidagi
bo
g‘
liqlikni yanada chuqurroq
o‘
rganishga xizmat qilishi shubhasiz.
TAHLIL, NATIJALAR VA METODLAR
Sadriddin Ayniyning asarlarida bir qancha frazemalar q
o‘
llangan, ammo
hammasida ham madaniy birliklar q
o‘
llangan deya olmaymiz. Nega deganda, hamma
leksema ham madaniy birlik b
o‘
la olmaydi. Leksemalarning lingvokulturologik
komponent b
o‘
lishi uchun
o‘
zining bir nechta talabi bor. Masalan quyidagilar:
1) Madaniy ma
’
lumot yoki qadriyatni ifodalashi kerak
. Til birligi xalqning
mentaliteti, dunyoqarashi, urf-odatlari, milliy qadriyatlar bilan bo
g‘
liq b
o‘
lishi lozim.
Masalan,
“
t
o‘y”
,
“osh”
,
“choy
” leksemalari o‘
zbek xalqining qadriyati, urfi bilan bo
g‘
liq.
2) Milliy xususiyatga ega b
o‘
lishi kerak
. Leksema yoki frazema umuminsoniy
emas, balki ma
’
lum bir millatga xos b
o‘
lishi kerak. Masalan,
“sunnat to‘yi”
,
“to‘yona”
kabi
s
o‘
zlar faqat
o‘
zbek xalqiga xoslikni bildiradi.
3) Madaniy yoki tarixiy kontekstda ishlatilgan b
o‘
lishi kerak
. S
o‘
z yoki ibora
muayyan tarixiy yoki madaniy kontekstdan joy olgan b
o‘
lishi lozim. Masalan,
“
yostiq
t
o‘shamoq”
iborasi
o‘
zbeklarda kelinni kutib olish urf-odatiga oid.
4) Lingvosemantik chuqurlikka ega b
o‘
lishi kerak
. Leksema oddiy semadangina
iborat b
o‘
lmasligi, balki k
o‘
p qavatli (chuqur), ramziy, obrazli ma
’
noga ega b
o‘
lishi kerak.
Masalan
,
“yuzim yorug‘
b
o‘lsin”
,
“nomus”
kabi frazema va s
o‘
zlarda ijtimoiy bosim,
madaniy me
’
yorlar mujassam.
5) Barqaror ishlatilish, ya
’
ni uzviylik.
Leksema xalq orasida barqaror, avloddan
avlodga
o‘
tgan, madaniy kodeks sifatida tan olingan b
o‘
lishi lozim. Masalan,
“qozon”
leksemasi
o‘
zbek xalqida ancha yillardan beri q
o‘
llanilib, hatto ramziylashtirish
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
6 (2025) / ISSN 2181-3701
20
darajasigacha brogan
.
“Qozonga yaqinlash qorasi yuqadi”
,
“qozoni qaynamoq”
,
“bir
qozonda qaynamoq”
,
“qozoni to‘kilmoq”
kabi frazemalar bunga yaqqol isbot desak
adashmaymiz.
Dastlab “Eski maktab” asaridagi frazemalarni
tahlilga solamiz.
1.
Luqma tashlamoq
Domla agar yanglishib bir bolaning
o‘
rniga ikkinchi bir Bolani chaqirsa, xalfa
yanglishni tuzatar,
“u emas
,
bu” deb domlaga
luqma tashlar edi.
[13, 1982:12]
O‘
zbek tilida
luqma tashlamoq
iborasi mavjud.
Bu yerdagi “luqma” leksemasini biz
madaniy birlik deb olamiz.
“Luqma” so‘
zining ma
’
nosiga t
o‘
xtalamiz.
Luqma s
o‘
zi asli bizga arab tilidan
o‘
zlashgan s
o‘
z b
o‘
lib, bir burda, yutum, biro
sham degan ma
’
nolarni ifodalaydi.
O‘
zining javob berishi lozim b
o‘
lganligini sezgan Usmon polvon o
g‘
zidagi luqmani
tez-tez yutib oladi.
(A. Qodiriy,
“Obid ketmon”)
Shuningdek, umuman oz miqdorda degan semasi ham mavjud:
Elmurod qayoqqa qaramsin, ivqatni k
o‘
rar, hidi dimo
g‘
iga urar, lekin ulardan
o‘
ziga
qachon bir luqma tegishini bilmasdi.
Umuman, luqma s
o‘
zi kengaygan madaniy birlik hisoblanmasada, u
o‘
zbek
xalqining halollikka e
’
tibori kuchli ekanligidan belgi beradi.
Mehnatkash xalq, dunyoda eng azizdir, Luqmayi halol, peshona ter lazizdir.
(Habibiy)
Ammo ayrim
o‘
rinlarda gap orasiga javob, s
o‘
roq, izoh tariqasida boshqa kishi
tomonidan q
o‘
shiladigan gap, s
o‘
z ma
’
nosida ham q
o‘
llaniladi.
“Eski maktab” asarida
aynan shu ma
’
noda q
o‘
llanilgan. Buni Abdulla Qahhor ijodida ham k
o‘
rsak b
o‘
ladi.
–
Sen gapirganda, Sherbek jim
o‘
tirgan edi!
̶
kimdir luqma tashladi.
2. Tuya k
o‘
rdingmi y
o‘
q
–
Bundan s
o‘
ng men hech ham chaqmayman, sizlar ham shunday qilinglar,
“tuya
k
o‘
rdingmi y
o‘q”
,
–
dedi xalfa …
[13, 1982:70]
Bu kontekstda “tuya” leksemasi sirlilik, yashirinlilik ramzida kelyapti.
Bu frazema
hozirgacha ishlatiladi. Bu yerdagi madaniy birlik deb biz
tuya
so‘
zini ola olamiz. Asosan,
tuya arab xalqida ramziylikka ko‘proq ega va shuning uchun ham biz “tuya” deganimizda
arab cho‘llari, arab xalqi esimizga tushadi. Tuya ko‘pincha chidamlilik, chidamlilik va omon
qolish bilan bog‘liq. Suvsiz cho‘llarda uzoq masofani bosib o‘ta olishi bilan mashhur tuya
o‘z
-
o‘zini ta’minlash va qat’iyatni anglatadi. Uning yog‘ to‘playdigan tepalari ichki kuch va
resurslarning rezervuari sifatida ko‘riladi, bu esa tuyaga qiyin va bepusht landshaftlarda
chidashga imkon beradi. Tuya, shuningdek, sabr-toqat va barqarorlikni ifodalaydi, uning
sekin, ammo tinimsiz rivojlanishini aks ettiradi. Tuya klassik afsonalar yoki afsonalarda
muhim o‘ringa ega bo‘lmasa
-da, u turli madaniy hikoyalar va diniy matnlarda muhim rol
o‘ynaydi. Islom an’analarida tuya ko‘pincha sabr va sadoqat ramzi bo‘lgan muqaddas
hayvon sifatida ko‘riladi. Qur’on va hadislarda tilga olingan bo‘lib, uning arab
madaniyatidagi ahamiyatini aks ettiradi. Ba’zi Afrika va Yaqin Sharq folklorlarida tuya
dono va kamtar jonzot sifati
da tasvirlangan, ko‘pincha odamlarga axloqiy yo‘lboshchi yoki
yordamchi bo‘lib xizmat qiladi. Uning noyob jismoniy xususiyatlari va moslashuvchanligi
uni ko‘plab cho‘l madaniyatlarida omon qolish va topqirlik ramziga aylantirdi. O‘zbek
xalqida esa turli fr
azemalar tarkibida har xil ma’noda keladi.
Baqiroq tuyaning bori yaxshi deydilar.
(I. Ahnedov,
“Og‘ir operatsiya”)
Bu yerdagi kontekstda tuya rahbar, yoshi ulu
g‘
kishi ma
’
nosida kelgan.
Tuya g
o‘
shti yegan teatr.
(Mushtum)
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
6 (2025) / ISSN 2181-3701
21
Biror narsaning bitishi, amalga oshishi juda sudralishi, ch
o‘
zilishini qayd etuvchi
ibora. Bu yerda tuya sekinlik ma
’
nosida q
o‘
llangan. Aytib
o‘
tish joiz, tuya
o‘
zbek xalqining
emas, balki arablar xalqining madaniy birligi sanaladi
. O‘
zbek tilida esa uning ramziy
ma
’
nolari aks etadi va frazemalarda turlicha q
o‘
llaniladi.
Men tuya emasmanki, hammomni orzu qilsam.
(T. Malik,
“Ajab dunyo”)
Bu suvdan bizga tuyaning dumi yerga yetganida tegadi,
̶
dedi.
(M. Ismoiliy,
“Farg‘ona tong otguncha”)
Endi Sadriddin Ayniyning “Odina” asaridagi fraze
malardagi madaniy birliklarni
tahlil qilamiz.
1. T
o‘
zim xirmonini yel y
o‘
liga q
o‘
ymoq
2. Umid
o‘
cho
g‘
iga suv q
o‘
ymoq
Bu
o‘
ylashlar Oyshabibining t
o‘
zim xirmonini yel y
o‘
liga q
o‘
yar, uning umid
o‘
cho
g‘
iga suv q
o‘
yar edi.
[12, 2019:21]
Bu ikki ibora badiiy ifoda (frazeologik birikma) sifatida ishlatilgan b
o‘
lib, majoziy
ma
’
noga ega. Ular Oyshabibining ruhiy holatini, ichki kechinmalarini obrazli tarzda
ifodalashda xizmat qilgan.
1.
“To‘
zim xirmonini yel y
o‘
liga q
o‘ymoq”
Bu ibora sabr-toqat, chidam degan ma
’noni bildiruvchi “to‘zim xirmoni” obrazidan
foydalangan.
“Yel yo‘
liga q
o‘yish” esa uni shamol uchirib yuborishi
, ya
’
ni y
o‘
q b
o‘
lishi,
barbod b
o‘
lishi ma
’
nosini anglatadi. Sabri-toqati barbod b
o‘
lishi, chiday olmay qolish
holatini bildiradi. Oyshabibining ichki ruhiy ezilish holatini tasvirlashda ishlatilgan.
Bu ibora uni juda o
g‘
ir kechinmalar bosib ketgani, endi sabr qilolmas darajaga kelganini
ifodalaydi. Bu
frazemada “Xirmon” so‘
zi madaniy birlik sifatida ishtirok etgan.
“Xirmon”
deganda
o‘
zbek xalqining mehnati va turmush tarzi k
o‘
z oldimizda namoyon b
o‘
ladi.
“O‘
zbek tilining izohli lu
g‘atida “xirmon” so‘
ziga shunday izoh beriladi:
1. Xirmon
̶
hosilni t
o‘
plash uchun ajratilgan joy.
2. Shunday joyga (xirmonga) yanchish, tozalash yoki quritish uchun keltirilgan
mahsulot
3. K
o‘
pmiqdorda uyib tashlangan narsalar
Umuman olganda, bu leksema ostida
“mehnatkashlik” semasi yotibdi
.
2.
“Umid o‘
cho
g‘
iga suv q
o‘ymoq”
“Umid o‘
cho
g‘i” –
bu inson qalbidagi orzu-umidlar manbai.
“Suv qo‘yish” esa uni
o‘
chirib yuborish, y
o‘
qotish deganidir. Umidning butunlay s
o‘
nishi, y
o‘
q b
o‘
lishi,
tushkunlikka tushish holatini bildiradi. Oyshabibining orzu-umidlari puchga chiqqani,
hayotdan umidini uzganini obrazli tarzda k
o‘
rsatadi.
“O‘choq” deganimizda beixtiyor
o‘
zbek xalqi k
o‘
z oldimizga keladi. Bu leksema
o‘
zbek tilida juda ham turli ma
’
nolarda
q
o‘llaniladi va xalq orasida “tirikchilik manbayi” sifatida lisonda muhrlangan
.
Shuningdek, biror narsa paydo b
o‘
ladigan, amalga oshadigan, tarqaladigan joy ma
’
nosida
hamishlatiladi. Bilim
o‘
cho
g‘
i, tarbiya
o‘
cho
g‘
i, madaniyat
o‘
cho
g‘
i kabi birikmalar shunga
misol b
o‘
ladi.
“O‘choq” so‘
zi
o‘
zbek tilida juda boy majoziy va badiiy ma
’
nolarga ega. Bu
s
o‘
z ishtirok etgan k
o‘
plab iboralar mavjud b
o‘
lib, ular k
o‘
pincha oila, baraka, hayot,
vatan, iliqlik, mustahkamlik kabi tushunchalar bilan bo
g‘
liq.
1.
O‘
choq tutatmoq
–
Oila qurmoq, uy-r
o‘
z
g‘
orli b
o‘
lmoq.
“Yigit bo‘
lding, endi
o‘
choq tutadigan payting keldi.
”
2
. O‘
choq boshida
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
6 (2025) / ISSN 2181-3701
22
–
Uyda, oilada, yaqinlar davrasida.
“Bayramni o‘
choq boshida nishonladik.
”
3
. O‘
choq
o‘
chmasin
–
Oila doim bardavom b
o‘
lsin, baraka ketmasin degan duo ma
’
nosida.
“Xonadoningizdan o‘
choq
o‘chmasin!”
4
. O‘
choq k
o‘
chirmoq
–
Boshqa joyga k
o‘
chib
o‘
rnashmoq, yashash joyini
o‘
zgartirmoq.
“Ular qishloqdan shahar tomonga o‘
choq k
o‘
chiribdi.
”
5
. O‘
choqqa suv quyish
–
Umidni
o‘
chirmoq, yashashni, hayotni barbod etmoq.
6
. O‘
choq barakasi
–
Uy-r
o‘
z
g‘
orning tinchligi va farovonligi.
“Ayol kishi –
o‘
choq barakasi.
”
7
. O‘
choqni isitmoq /
O‘
choq yoqmoq
–
Uyda hayot boshlamoq, iliqlik keltirmoq, oila tinchligini ta
’
minlamoq.
“Kelin o‘
choqni yoqdi, xonadon nurga t
o‘
ldi.
”
3. Qozon qaynamoq
Agar bola-
chaqasini ko‘chiruviga ruxsat berilsa, hrch bir faqir qaytib bu yerga kelmas,
hokim, qozi, rais va shularning kosaleslari bo‘lgan arbob, oqsoqol, imom va boshqalarning
cho‘ntaklari bo‘sh, kissalari quruq,
qozonlari qaynamay qolar edi.
(12, 2019: 70]
Lingvokulturologik birlik sifatida “qozon” leksemasini olamiz
. Negaki, bu s
o‘
zda
o‘
zbek xalqining hayoti, turmush tarzi, ijtimoiy madaniyati bilinib turadi. Odatda, uy
hayoti, tiriklik, baraka, faollik semalarida keladi. Shuningdek, bu leksema turli ibora va
maqollar tarkibida ham faol q
o‘
llaniladi.
Qozon
o‘
rtasida qolmoq
–
Murakkab, tang vaziyatda qolish; har ikki tomondan bosim ostida qolish,
“Ikkala
o‘
rto
g‘
i urushib qoldi, u esa qozon
o‘
rtasida qoldi.
”
Qozonning tagi kuygan
–
Ishning asl mohiyati buzilgan, ichki muammo bor, yuzaki qaraganda yaxshi
k
o‘
rinsa ham, ich-ichida muammo yashiringan.
Qozonchi qozon tagida qolar
–
O‘
z mehnatidan foyda k
o‘
ra olmaslik, kasbining mevasidan bebahra qolish.
“U butun umr boshqalarga xizmat qildi
, lekin
o‘
zi qozon tagida qoldi.
”
Qozonni birga qaynatmoq
–
Hamkorlikda ishlamoq, birga yashamoq, muammolarni birga yengmoq, hayotni
birga kechirish.
Qozonni a
g‘
darib yubormoq
–
Ishni butkul buzmoq, mojaroli vaziyat yaratmoq, barqarorlikni buzish, tinchlikni
y
o‘
qotish.
Qozonni k
o‘
tarib yubormoq
–
Yashirin gapni fosh qilmoq, sirni ochmoq.
“U bir so‘
z bilan butun qozonni k
o‘
tarib
yubordi.
”
XULOSA
Xulosa qilib aytadigan b
o‘
lsak, Sadriddin Ayniyning asarlarida (maqolada
ikkita asari tahlilga tortilgan) frazemalar faol, ammo ularning ayrimlaridagina
lingvokulturologik birliklardan foydalanilga va
o‘
sha birliklar qatnashgan frazemalargina
Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika
–
Зарубежная лингвистика
и лингводидактика
–
Foreign Linguistics and Linguodidactics
Special Issue
–
6 (2025) / ISSN 2181-3701
23
tahlil qilindi. Maqoladan asl maqsad ham frazemalardagi madaniy birliklarni tahlilga
tortish edi. Shuningdek, Sadriddin Ayniy q
o‘
llagan ayrim iboralar bugungi kunda deyarli
faol emas. Masalan:
1. T
o‘
zim xirmonini yel y
o‘
liga q
o‘
ymoq
2. Umid
o‘
cho
g‘
iga suv q
o‘
ymoq
Bu iboralar hozirgikunda tildakam ishlatiladi, biroq
o‘
zida madaniy birliklarni
saqlagani hamda xalqning hayotini ochib bergani uchun ham asarlarda q
o‘
llaniladi.
Ammo Sadridin Ayniy ishlatgan boshqa frazemalar bugungi kunda ham faol.
Masalan:
1. Tuya k
o‘
rdingmi y
o‘
q
2. Luqma tashlamoq
3. Qozon qaynamoq
Bu frazemalar hozirgi zamonda ham xalq orasida ishlatiladi va asarlarda ham faol.
Shuni aytib
o‘
tishimiz mumkinki, madaniy birlik xalqning hayotini, madaniyatini,
urf-odatini saqlab keladi. Agar u ibora tarkibida kelsa ham
o‘
sha ibora, ham
o‘
sha
q
o‘
llanilgan lingvokulturologik birlik yana-da barqarorlashadi. Sababi, frazemalar ham
huddi madaniy birliklardek millatning hayotini, dunyoqarashini
o‘
zida saqlaydi va
tur
g‘
un holatda keladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR R
O‘
YXATI:
1.
M. Saidova, U. Q
o‘
ziyev. Lingvokulturologiya.
–
Namangan. 2017.
2.
SH. Rahmatullayev. Hozirgi
o‘
zbek adabiy tili.
–
T.
: “UNIVERSITET”
, 2006.
3.
R. Sayfullaeva, B. Mengliyev, G. Boqieva, M. Qurbonova, Z. Yunusova, M.
Abuzalova. Hozirgi
o‘
zbek adabiy tili.
–
T. 2009.
4.
F. Begmatov, A. Hojiyev, T. Mirzayev
. O‘
zbek tilining izohli lu
g‘
ati.
–
T.:
“G‘
afur
G‘ulom”
, 2023.
5.
Hojiyev A
. O‘
zbek tili sinonimlarining izohli lu
g‘
ati.
–
T.:
O‘
qituvchi, 1974.
6.
Rahmatullayev Sh
. O‘
zbek tilining etimologik lu
g‘
ati.
–
T.:Universitet, 2000.
7.
Rahmatullayev Sh
. O‘
zbek tilining izohli lu
g‘
ati.
̶
T. :
O‘
qituvchi, 1978.
8.
https://izoh. uz/word/
9.
https://www.oriens.uz/uz/conference/article/arab-tilida-tuya-sozining-
sinonimlari/
10.
https://uz.wikipedia.org/wiki/Tuya_Hidaa
11.
https://savodxon.uz/izoh?tuya
12.
Sadriddin Ayniy. Odina.
̶
Toshkent. 2019.
13.
Sadriddin Ayniy. Eski Maktab.
̶
Toshkent. 1982.
