№ 1 (2018)

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Бугунги кунда дунё аҳолисини оқсилли озик-овқат маҳсулотига бўлган талабини тўла қондириш мақсадида соя ўсимлигини етиштиришга катта эътибор қаратилмокда. Озиқ-овкат ва қишлоқ хўжалиги Бюроси (БФАП) маълумотларига кўра соянинг ўртача ҳосилдорлиги гектарига 2,7 тоннага ошган, пировардида 2020 йилда соя ишлаб чиқариш кўрсаткичи 1,62 млн. тоннани ташкил этади1. Дунёда соя ишлаб чикариш ҳар йили 2,2 фоизга ошиши, 2030 йилда 371,3 млн. тоннага эришиш кутилмокда2. Соя ўсимлиги умумий экилаётган майдонга нисбатан Америкада 32 фоиз, Бразилияда 31фоиз ва Аргентинада 18 фоиз майдонга етиштирилмокда. Ер юзи аҳолисининг ўсиб бориши туфайли аҳолини озик-овкат маҳсулоти билан таъминлаш долзарб муаммога айланмокда. Шу нуктаи назардан ҳам озикабоп экинларни етиштиришга алоҳида эътибор қаратилмокда.
Бутун дунёда оқсил такчиллиги ҳукм сураётган бугунги кунда, соя донининг оқсилга бойлиги, оқсили таркибида инсон учун фойдали аминокислоталарнинг барчаси мавжудлиги алоҳида аҳамиятга эга бўлиб, соя донининг овкатлилик аҳамиятини янада оширади. Соянинг афзаллиги лизин, метионин, аргинин, лейцин ва бошка энг зарур аминокислоталарга бойлиги бўйича қатор озиқ-овқат маҳсулотлари билан тенглаша олишини алоҳида таъкидлаш зарур. Соя экиладиган кўп давлатларда ушбу экин ягона оқсил манбаи бўлиб, чорвачиликни ҳам тўйимли озиқа билан таъминлайди ва унинг маҳсулдорлигини оширади. Соя дони таркиби юқори сифатли аминокислоталар билан таъминланганлик жиҳатидан гўшт, сут, тухум каби энг муҳим озик-овқат маҳсулотлари билан тенглаша оладиган 28-52 фоиз оқсил, 18-27 фоиз экологик тоза ўсимлик мойи, кўплаб минерал тузларни, дармондориларни сақлаши билан алоҳида аҳамият касб этади.
Республикамизда соянинг ижобий биологик хусусиятидан келиб чиқиб, соя ўсимлигини такрорий экин сифатида етиштириш технологиясини яратиш ва такомиллаштиришда экиш усули, меъёри, минерал ўғитлар меъёрларига алоҳида эътибор қаратилмокда. Сояни такрорий етиштиришда сув ва ер ресурсларидан тежамкорлик билан фойдаланиб қўшимча ҳосил олиш бўйича илмий тадкиқотлар олиб бориш талаб этилмокда. Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича 2017-2021 йилларга мўлжалланган Ҳаракатлар стратегиясида «...кишлок хўжалиги ишлаб чиқаришини изчил ривожлантириш, мамлакат озик-овкат хавфсизлигини янада мустахкамлаш, ресурсларни тежайдиган замонавий агротехнологияларни жорий этиш...» га алохида эътибор берилган.
Узбекистан Республикаси Президентининг 2017 йил 14 мартдаги «2017-2021 йилларда республикада соя экини экишни ва соя дони етиштиришни кўпайтириш чора тадбирлари тўғрисида»ги ПҚ-2832-сон, 2017 йил 15 сентябрдаги «2018 йил ҳосили учун кишлок хўжалик экинларини окилона жойлаштириш чора-тадбирлари ва кишлок хўжалик махсулотларини ишлаб чиқариш ҳажмлари тўғрисида» ги ПҚ-3281-сонли қарорлари ҳамда бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишда мазкур диссертация иши тадқиқоти муайян даражада хизмат қилади.чиқариш ҳажмлари тўғрисида» ги ПҚ-3281-сонли қарорлари ҳамда бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишда мазкур диссертация иши тадқиқоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади. Тошкент вилоятининг типик бўз тупроқлари шароитида соя навларини анғизга экишда фаол ўсиши, ривожланиши, юкори ва сифатли дон ҳосилини, арзон ва юқори рентабелликни таъминлайдиган экиш усули, озиқланиш майдони ва фосфорли, калийли ўғитларни мақбул қўллаш меъёрларини аниқлашдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
илк бор суғориладиган типик бўз тупроклари шароитида соя навларини анғизга экишда дон ҳосилдорлиги ва сифатини оширадиган, ҳосилни нобуд қилмасдан йиғиб олишни таъминлайдиган экиш усуллари ишлаб чиқилган;
соя навларини анғизга тор каторлаб экишда соя навларининг фаол ўсиши, ривожланиши, юқори ва сифатли дон етиштиришни таъминлайдиган мақбул экиш меъёрлари аниқланган;
анғизда етиштиришда соя навларининг биологиясига мос келадиган, юқори ва сифатли дон ҳосилини таъминлайдиган фосфорли ва калийли ўғитларни қўлланишнинг мақбул меъёрлари аникланган;
соя навларини анғизда етиштиришда экиш усули, озиқланиш майдони ва маъдан ўғитларнинг мақбул меъёрларининг самарадорлиги аниқланган.
Хулосалар
1. Соя навлари анғизга экилганда экиш усуллари экиш меъёрлари билан ўсимликнинг ўсишига таъсир кўрсатиб, экиш меъёри ошган сари поя баландлиги дуккакланиш даврида 82,6 дан 93,8 см гача ошган. Кенг каторлаб экилганда поя баландлиги дуккакланиш даврида 1,9-8,1 см.га паст бўлган.
2. Барг сатхини шаклланиши экиш усули ва озикланиш майдонига боғлиқ холда кенг каторлаб экилганда вариантлар бўйича барг сатҳи 29,6-52,1 минг. м2/га тенг бўлган. Бир туп ўсимликнинг барг юзаси кенг каторлаб гектарига 550 - 450 минг дона уруг экилганда юкори бўлган. Гектар ҳисобида энг юқори барг сатҳи ёппасига каторлаб, гектарга 650-750 минг дона/га уруг экилганда олинган.
3. Экиш усуллари ва экиш меъёринг соя навларида илдиз масасини шаклланишига таъсир кўрсатган. Тор каторлаб, катор орасини-15 см экилганда экиш меъёри ошган сари илдиз массаси «Орзу» навида 26,8 ц/га дан 38,7 ц/га гача ошган. «Нафис» навида бу кўрсаткич 30,0-38,9 ц/га ни ташкил килган. Соя навлари кенг каторлаб, катор орасини 70 см, экилганда илдиз массаси «Орзу» навида 16,5-23,2 ц/га ни ташкил килган ва «Нафис» навида 22,6-30,2 ц/га тенг бўлгани аниқланган.
4. Экиш усуллари ва экиш меъёрлари соя навларининг ҳосилдорлигига сезиларли таъсир кўрсатган. Энг юқори хосил тор каторлаб, катор орасини 15 см, гектарига 750 минг. дона/га уруг экилганда «Орзу» навида 25,0 ц/га, «Нафис» навида гектарига 650 минг дона /га экилганда ўртача 26,7 ц/га хосил олинган.
5. Экиш усуллари ва экиш меъёрлари дон сифатига таъсир кўрсатган, яъни тор каторлаб, катор орасини -15 см экилганда «Орзу» навида оксил микдори экиш меъёрлари бўйича 38,3-39,8 фоизни, кенг каторлаб, катор орасини 70 см экилганда 37,5-38,9 фоизни; «Нафис» навида тегишлича 37,5-39,5 ва 37,5-38,9 фоизни ташкил килганлиги; соя навларининг мойдорлиги вариантлар бўйича «Орзу» навида 21,7-23,6 фоиз гача, «Нафис» навида 23,7-25,4 фоизни ташкил килган.
6. Фосфорли ва калийли ўғитлар соя навларининг ўсиши ва шохланишини жадаллаштирган. Фосфорли-калийли ўғитлар қўлланилганда «Генетик-1» навининг пояси 3-7 см га, «Орзу» навининг пояси 6-15 см га кўшимча шохлаганлиги аниқланган.
7. Фосфорли ва калийли ўғитларни қўллаш соя навларининг фотосинтетик фаолиятини фаоллаштирди. Минерал ўғитларнинг мақбул меъёрлари барг сонини (0,9- 2,9 дона), барг сатхини (1,4-18,3 минг м2/га) ва фотосинтез махсулдорилигини (0,1-0.9 г/м2) оширган.
8. Минерал ўғитлар таъсирида соя навларининг хосилдорлиги ошиб, калий ўғитининг мақбул меъёрида (150 кг/га, 50 кг азот ва фосфор негизида) «Орзу» навидан 26,6 ц/га, «Генетик-1» навидан 24,2 ц/га, фосфорнинг мақбул (100 кг азот ва калий негизида) меъёрида «Орзу» навидан 25,1 ц/га, «Генетик-1» навидан 23,6 ц/га хосил олинган.
9. Соя навларининг хосилдорлиги ошгансари ҳосил билан озиқа элементларини олиб чиқилиши ҳам ошган. Калийнинг макбул 150 кг/га меъёрида кўлланилганда хосил билан азот 171,6 кг фосфор 154,9 кг, калий 451,8 кг олиб чикилган. Фосфорнинг мақбул 100 кг/га вариантида хосил билан азот 166,9 кг, фосфор 187,9 кг ва калий 443,9 кг/га олиб чикиши аниқланган.
10. Соя навларини анғизда ҳар хил экиш усули ва мақбул озиқланиш майдонидан минерал ўғитларнинг мақбул меъёрларини кўллаш иктисодий самарага эга. Соянинг «Орзу» навини ёппасига каторлаб, катор орасини 15 см, 750 минг. дона/га меъёрида билан экилганда рентабеллик даражаси 53,1 фоизни, «Нафис» нави тор каторлаб, катор орасини 15 см, гектарига 650 минг дона уруг экилганда 63,9 фоизни ташкил этган. Калийнинг макбул меъёрида рентабеллик даражаси 65,9 фоиз га, фосфорнинг макбул меъёри 58,5 фоиз га тенг бўлган. “Орзу” нави тор каторлаб, экиш меъёри 750 минг. дона/га, кенг каторлаб, экиш меъёри 550 минг. дона/га бўлганда энг юкори соф даромад 1733-1470 минг сўм/га ни ва рентабелиик даражаси 53,1 фоизни таъминлаган.
11. Соя навлари такрорий экилганда кузги йигим теримдан донли экинларни тор каторлаб, катор орасини 15 см, экиш меъёрини эртапишар нав учун 750 минг дона/га, ўртапишар нав учун 650 минг дона/га ёки кенг каторлаб, катор орасини 70 см, гектарига 550 минг дона эртапишар ва 450 минг дона ўртапишар навлар учун экиш. Эртапишар соя навлари («Орзу» «Генетик-1») ангизда етиштириш учун минерал ўғитлардан фойдаланиш ва меъёрларини 50 кг азот, 100 кг фосфор ва 150 кг калий килиб белгилаш тавсия этилади.

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Бугунги кунда дунё миқёсида саноат узумчилигини ривожлантириш ва шароб маҳсулотлари хамда кишмиш ишлаб чикариш ҳажмини кенгайтиришга алоҳида эътибор қаратилмокда. Ялпи узум етиштириш ҳажми бўйича сўнгги йилларда Хитой (14842,680 минг тонна), Италия (8241,914 минг тонна), АҚШ (7097,723 минг тонна) ва Франция (6247,034 минг тонна) етакчилик килмокда. Ушбу давлатларда етиштирилаётган узумнинг қарийб 65-70% қисми шаробчилик саноати учун хом ашё сифатида етказиб берилади. Ҳар Йили Хитой давлатида 18,9 млн. гектолитр, Италияда 48,9 млн. гектолитр, АҚШда 22,1 млн. гектолитр ва Францияда 47,4 млн. гектолитргача шароб ишлаб чиқарилади1. Бундай ҳажмда махсулот ишлаб чиқарувчи саноат корхоналарини хом ашё билан таъминловчи саноат токзорларининг маҳсулдорлигини кўтариш ва экспорт салохиятини ошириш учун узумчилик сохасига илгор инновацион технологияларни жорий этиш ва мавжуд токзорларнинг фитосанитар холатини тубдан яхшилаш тақозо этилади.
Бугунги кунда дунёнинг ялпи узум ишлаб чикариш бўйича етакчи ўринларини эгаллаб келаётган Хитой, Италия, АҚШ ва Франция каби давлатларда саноат токзорлари барпо килиш учун вируслардан коли соғломлаштирилган, юкори максулдор, филлоксерага бардошли сертификатланган кўчатларини етказиб бериш долзарб вазифа ҳисобланади. Қатор давлатларда бундай кўчатлар ҳанузгача саноат токзорларидан олинган қаламчалардан етиштирилган сифатсиз кўчатлар ҳисобига қондирилмоқда. Бундай кўчатлар билан барпо қилинган токзорлар ҳамма вақт кам юкори ва баркарор косил олиш имконини беравермайди. Шу боне, согломлаштирилган ток кўчатлари етиштириш имоконини берувчи соғлом она токзорлар барпо этиш, бирламчи экиш материали - каламчалар тайёрланадиган она токзорларнинг фитосанитар колатини якшилаш, биотекнологик усулда in vitro шароитида кўчат олиш, шунингдек ноёб ва кимматли ток навларини кўпайтиришнинг интенсив текнологияларини ишлаб чиқишга алокида эътибор берилмокда.
Мамлакатимиз кишлок кўжалиги тизимида узумчиликни ривожлантириш ва унинг юқори сифатли кўчат берувчи плантацияларини барпо этиш ва кенгайтириш бўйича катор чора-тадбирлар амалга оширилмокда. Бунинг натижасида мавжуд саноат токзорлари майдонларидан окилона фойдаланиш, кишмишбоп, кўраки ва текник ток новларининг экин майдонларини кенгайтириш ва экспортни кўзда тутувчи жакон стандартларига мос максулотлар етиштиришга эришилмокда. Ўзбекистон Республикасининг 2017-2021 йилларга мўлжалланган Ҳаракатлар стратегиясида «... қишлоқ кўжалигида экин майдонлари ва экинлар таркибини оптималлаштириш, илгор агротекнологияларни жорий этиш камда косилдорликни ошириш, мева-сабзавот ва узум етиштиришни кўпайтириш» муким стратегик вазифалардан бири сифатида алоҳида белгилаб қўйилган. Бу борада ток ўсимликларини морфо-биологик ва хўжалик хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда, сертификатланган кўчатлар етиштиришни таъминловчи технологияларни ишлаб чикиш ва жорий этиш илмий-тадқиқот ишлар кўламини кенгайтириш муҳим ахамиятга эгадир. Фитосанитар ҳолати яхшиланган она токзорларни барпо этиш асосида соғлом каламчалар тайёрлаш, ноёб ва кимматли ток навларини пархишлаш ва яшил қаламчалаш усулларида кўпайтиришнинг интенсив технологияларини ишлаб чиқиш, шунингдек биотехнологик усулда in vitro шароитида сертификатланган кўчат етиштириш кишлок хўжалиги учун долзарб вазифа хисобланади.
Узбекистан Республикаси Президентининг 2013 йил 13 мартдаги «Республикада узумчиликни янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида» ПҚ-1937-сон қарори, 2018 йил 29 мартдаги ПФ-5388-сон «Узбекистан Республикасида мева-сабзавотчиликни жадал ривожлантиришга дойр қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида»ги Фармони ва 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сон «Узбекистан Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги Фармонининг 3.3. Қишлоқ хўжалигини модернизация қилиш ва жадал ривожлантириш банди хамда мазкур фаолиятга тегишли меъёрий-ҳукуқий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишда ушбу диссертация иши тадқиқотлари муайян даражада хизмат килади.
Тадқиқотнинг мақсади токнинг янги, фитосанитар ҳолати яхшиланган таянч она токзорларини яратиш ва соғломлаштирилган, юкори сифатли, сертификатланган кўчатларни жадал кўпайтириш усулларини ишлаб чиқишдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
илк бор Ўзбекистонда фитосанитар ҳолати яхшиланган она токзорлар барпо этиш зарурлиги аниқланган;
юқори сифатли сертификатланган кўчатчиликка мўлжалланган она токзорлар яратиш технологияси ишлаб чиқилган;
ҳимояланган ва очиқ ер шароитларида ток кўчатларини вертикал ва горизонтал пархишлаш йўли билан кўпайтиришнинг самарали усули ишлаб чиқилган;
ёғочлашган каламчаларда илдиз олиш жараёнлари жадаллигининг қўшимча озуқа (биогумус) беришга боғлиқлиги аникланган;
ток яшил каламчаларида илдиз тизими регенерациясининг каламчаларни тайёрлаш муддатига (r=0,87) ва сунъий субстратларга экиш схемасига (r=0,85) ўзаро боғлиқлик даражаси (корреляция) исботланган;
соғломлаштирилган ток кўчатларини биотехнологик усулда in vitro шароитида ўстириш учун эксплантларни олиш тартиби, муддати ва озуқа муҳитларидан фойдаланиш самарадорлиги аниқланган.
Хулосалар
1. Ток кўчатларини етиштириш учун қаламча тайёрланадиган она туплар ва саноат токзорларида фитосанитар апробация ва тест ўтказиш уларнинг навга хослигини, соғломлиги ва маҳсулдорлигини таъминловчи зарурий тадбир ҳисобланиб, бундай она ўсимликлардан олинган қаламчалардан вирусли касалликлардан ҳоли бўлган 80% дан ортиқ кўчат олиш имконини беради.
2. Ток каламчалари тайёрланадиган она кўчатзорлар барпо этиш учун ҳимояланган ерлардан фойдаланиш юқори самара беради. Бундай она кўчатзорлар учинчи йилдан бошлаб гектарига 42-56 минг дона яшил ва 76-98 минг донагача ёғочлашган каламча олиш имконини беради.
3. Токнинг сертификатланган кўчатларини жадал етиштириш учун химояланган ва очик ер шароитларида барпо этилган она токзорларни вертикал ва горизонтал пархишлаш мақсадга мувофикдир. Бунда, химояланган ер шароитларида вертикал пархишлаш усулида етиштирилганда гектаридан 133,8 минг, горизонтал пархишланганда эса 169,9 минг донагача, очик ерда эса мос холда 115,0 минг ва 123,1 минг донагача сертификатланган кўчат олиш имконияти юзага келади.
4. Кўчатзор қатор оралиғининг ҳар бир метр узунлигига озуқа субстрата сифатида 3 кг микдорида биогумус қўллаш ток навига боғлиқ равишда 62,8 мингдан 64,0 минг донагача стандарт кўчат етиштириш имконини беради. Бу эса ўғитланмаган вариантларга (43,9-48,2 минг) нисбатан 15,8-18,8 минг донагача кўпроқ кўчат демакдир.
5. Токнинг ёғочлашган қаламчалари тупроққа ўтқазилганда илдиз тизимининг ривожланиши қаламча таркибидаги озуқа моддалар хисобига кечади. Қаламчаларда 30 кун ўтгач илдиз тизимининг шаклланиши кузатилади. Вегетация бошлангандан сўнг 120 кун ўтгач баргларда 5,12% азот, 0,64% фосфор, 3,91% калий тўпланади ва ўсимликлар автотроф озиқланишга тўлиқ ўтади.
6. Микроиклими бошқариладиган махсус иншоотда ток каламчалари ризогенези очик ерда етиштириладиган каламчалардан фарқланади. Ўстиришнинг бу турида ток каламчалари бошлангич даврдан бошлаб кулай тупрок ва хаво тартибида ривожланади ва уч ойлик вегетация даврида кўчатлар 696 дан 892,8 °C гача фаол ҳароратнинг ўртача микдорига эга бўлади, бу вақтда очик ерда бу кўрсаткич 432-741 °C ни ташкил этади.
7. Ток кўчатларини яшил қаламчаларидан етиштиришда озуқа моддалари нисбати мўътадил бўлган қум+чиринди аралашмасидан фойдаланиш максадга мувофикдир. Ушбу субстрат аралашмасида яшил каламчаларнинг илдиз олувчанлиги кишмишбоп навларда (Кишмиш Черный) 99%, хўраки (Тайфи Розовый) ва техник навларида (Саперави) эса 91% гача етади.
8. Ток кўчатларини яшил қаламчаларидан етиштиришда уларни май ойининг охирги ўн кунлигида - новдалар фаол ўсаётган даврда олиш мақсадга мувофикдир. Ушбу муддатда тайёрланган яшил каламчалар ўрганилган нав гурухларида энг юкори регенерацион хусусиятларни (илдиз тизими ва ер устки қисмининг ривожланиши) намоён этади, улар орасидаги ўзаро боғлиқлик (корреляция) г=0,87 га тенг.
9. Ток кўчатларини яшил каламчаларидан етиштиришда хўраки ва кишмишбоп навларни 15x10 см, техник навлар каламчаларини эса 15x5 см схемада экиш максадга мувофик бўлиб, илдиз олувчанликнинг унта богликлик даражаси (корреляция) г=0,85 га тенг. Яшил қаламчаларни тавсия этилган схемаларда экиш иншоотнинг хар бир квадрат метр фойдали майдонидан 66 донагача кўчат олиш имконини беради.
10. Яшил қаламча усулида кўпайтириш кишмишбоп навлар кўчатларининг O’zDSt 1191-2009 талабларига мос келишини таъминлайди. Бунда стандарт кўчатларнинг чиқиши Кишмиш Зерафшан, Кишмиш ВИРа ва Кишмиш Согдиана навларида 72,1-75,2%, Кишмиш Хишрау ва Кишмиш мраморный навида - 68,3 ва 68,8%, Кишмиш розовый, Кишмиш Ботир, Кишмиш Иртишар навларида 58,3-66,7% га етади.
11. Пролиферация жараёнининг интенсив бошланиши (65-90%) ва эксплантларнинг юқори тутувчанлиги, токнинг она туплари юқориги қисмида жойлашган бир йиллик новдаларнинг ўрта қисмидаги куртаклардан фойдаланилганда кузатилади.
12. Узум навларининг микроқаламчалаш усулида кўпайишга энг юқори қодирлиги ювенил ривожланиш даврида бўлган (у ёшли) она туплардан олинган эксплантлар ва Мурасига ва Скуга ҳамда Woody plant Medium (WPM) озуқа муҳитларидан фойдаланилганда ва ушбу озуқа муҳитларига цитокинин 6-бензиламинопуриннинг 0,5 мг/л концентрацияли ва индолилмой кислотасининг 2 мг/л сувли эритмасини қўшилганда юзага келади.
13. Ҳимояланган ва очик ер шароитларида горизонтал ва вертикал пархишлаб кўчат олишга мўлжалланган она токзорлар барпо этиш 123,1 мингдан 169,9 минг донагача юқори сифатли, таннархи 209-254 сўм бўлган кўчат олиш имконини беради.
14. Ток кўчатларини микроиқлими бошкариладиган махсус иншоотда яшил каламчаларидан етиштириш ярим йил давомида таннархи 303,8 сўм бўлган 582803 донагача стандарт кўчат олиш имконини беради. Бу эса республикада умумқабул қилинган услубда кўчат етиштиришга нисбатан 12 марта юкори бўлиб, ишлаб чиқариш рентабеллиги 295% ни ташкил этади.
15.Узумнинг юқори сифатли сертификатланган кўчатларини ишлаб чиқариш учун илмий-тадқикот муассасалари ва кўчатчилик хўжаликларига куйидагилар тавсия этилади:
очиқ ва ҳимояланган ерларда фақатгина экув материали олиш учун фойдаланиладиган махсус она токзорлар барпо этиш ва уларда вертикал хамда горизонтал пархишлаш усулида кўчат етиштиришни ташкил этиш;
умумқабул қилинган усулда ток кўчатларини етиштиришда каламчаларда ризогенез жараёнларини кучайтириш ва яхши ривожланган илдиз тизмига эта кўчатларни олиш учун эгатнинг хар бир погон метрита 3 кг микдорида биогумус кўллаш.
ток кўчатларини жадал етиштириш учун микроиқлими бошқариладиган махсус иншоотларда яшил қаламчаларидан кўпайтириш усули ва бунда субстрат сифтида кум + чириндининг 1:3 нисбатидан фойдаланиш;
яшил қаламчаларни май ойининг охирги ўн кунлигида тайёрлаш ва хўраки ва кишмишбоп навларни 15x10 см, техник навлар каламчаларини эса 15x5 см схемада экиш;
ток кўчатларини in vitro усулида микроқаламчалаш йўли билан кўпайтиришда Woody plant Medium (WPM) озука муҳитидан фойдаланиш ва эксплантларни уч ёшгача бўлган ёш она тупларнинг асосий новдасининг иккинчи куртагидан ажратиб олиш, эксплантлар регенерациясини кучайтириш учун озука муҳитига цитокинин 6-бензиламинопуриннинг 0,5 мг/л ва индолилмой кислотасининг 2 мг/л сувли эритмасини қўшиш лозим.

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Дунёда сўнгги йилларда эркин иқтисодий зоналарни ташкил этиш тенденциясининг ўсиб бориши, уларда ташқи савдо ва инвестиция муносабатларининг янада ривожланиши, ушбу ҳудудларга тўғридан-тўғри хорижий инвестицияларнинг кириб келиши ҳамда юкори технологияли янги ишлаб чиқариш кувватларининг ташкил этилиши, шунингдек ракобатбардош ва экспортга йўналтирилган махсулотлар ишлаб чиқариш ҳажмининг сезиларли даражада ошиши мазкур тузилмаларда тадбиркорлик фаолиятининг ривожланиши ва уни ҳукуқий тартибга солиш заруриятини вужудга келтирмокда. Ҳозирда дунё миқёсида 4300дан зиёд ўзига хос хусусиятга эга бўлган эркин иқтисодий зоналар фаолият кўрсатиб келмокда1.
Тахлилларга кўра, ривожланган давлатлар (АҚШ, Хитой, Жанубий Корея, Бирлашган Араб Амирликлари ва бошқ.) тажрибасида эркин иқтисодий зоналар фаолиятига инновацияларни жорий этиш кун сайин ортиб бормокда. Шу нуктаи назардан эркин иқтисодий зоналарда иштирокчиларга янада қулай шароитлар яратиш мақсадида маъмурий тартиб-таомил ва рухсат бериш коидаларини янада соддалаштириш, тадбиркорлик фаолиятини ҳукуқий тартибга солишни такомиллаштириш, инвестиция жозибадорлигини ошириш ҳамда инвесторларнинг ҳукуклари ва конуний манфаатларини химоя килиш механизмларини янада такомиллаштириш долзарб аҳамият касб этмокда.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сонли Фармони билан тасдиқланган 2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясида “...мамлакатимизда фаолият кўрсатаётган эркин иктисодий зоналар, технопарклар ва кичик саноат зоналари самарадорлигини ошириш, янгиларини ташкил этиш”2 тенденциясидан келиб чикиб, мамлакатимизда фаолият кўрсатиб келаётган эркин иқтисодий зоналарга инвестицияларни кириб келиши учун янада кенг имкониятлар яратиш, ушбу ҳудудларда ташки савдо ва тадбиркорлик фаолиятини рағбатлантиришга алоҳида эътибор қаратилиши ҳамда мамлакатимизни дунё бозорида муносиб ўрин эгаллашини таъминлаш вазифасини қўймокда.
Энг эътиборлиси, Ўзбекистон Республикаси Президента томонидан 2018 йилни “Фаол тадбиркорлик, инновацион ғоялар ва технологияларни кўллаб-кувватлаш йили” деб эълон қилинганлиги ушбу мавзунинг долзарблигини янада кучайтирди.
Ўзбекистон Республикасининг “Эркин иктисодий зоналар тўғрисида”ги Қонуни (1996), Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Эркин иқтисодий зоналар фаолиятини фаоллаштириш ва кенгайтиришга доир кўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги (2016), “Ургут”, “Ғиждувон”, “Қўқон” ва “Ҳазорасп” эркин иктисодий зоналарини ташкил этиш тўғрисида”ги (2017), “Узбекистан Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги (2017) Фармонлари ва “Узбекистан Республикаси Президентининг “Эркин иктисодий зоналар ва кичик саноат зоналари фаолияти самарадорлигини ошириш борасидаги қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги қарори ҳамда Узбекистан Республикаси Вазирлар Махкамасининг “Эркин иктисодий зоналар фаолиятини ташкил этиш чора-тадбирлари тўғрисида”ги (2017) қарори, “Узбекистан Республикаси Президентининг “Эркин иктисодий зоналар ва кичик саноат зоналари фаолияти самарадорлигини ошириш борасидаги қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги 2017 йил 25 октябрдаги ПҚ-3356-сон карорини амалга ошириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги (2018) карори ва ушбу соҳага тегишли бошқа норматив-ҳукукий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишда мазкур диссертация тадкикоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади. Узбекистан Республикаси эркин иктисодий зоналарида тадбиркорлик фаолиятини ҳуқукий тартибга солишни такомиллаштиришга оид назарий ва амалий аҳамиятга эта бўлган таклиф ва тавсиялар, илмий хулосалар ишлаб чикишдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
Эркин иктисодий зоналар дирекциялари эркин иктисодий зоналарнинг Маъмурий кенгаши қарорлари ва эркин иктисодий зоналарнинг ишлаб чиқилган бош режалари бўйича маъқулланган инвестиция лойиҳаларини жойлаштирилиши ва эркин иктисодий зоналар дирекцияларида «ягона дарча» тамойили бўйича муҳандислик-телекоммуникация инфратузилмаси тармоқларига уланишга барча зарур рухсатномалар берилишини ташкил килиши тўғрисдаги таклифлар асослантирилди.
«Ургут» ЭИЗ, «Ғиждувон» ЭИЗ, «Қўқон» ЭИЗ, «Ҳазорасп» ЭИЗ дирекциялари эркин иктисодий зоналарнинг бутун фаолият кўрсатиш даврида солиқлар ва давлат мақсадли жамгармаларга мажбурий ажратмалар тўлашдан озод қилиш ҳакидаги таклиф асослаб берилди.
Эркин иктисодий зоналар ва кичик саноат зоналар худудида фаолият юритиш учуш инвестиция лойиҳаларини танлаш ва жойлаштириш бўйича қарорлар кабул килиш тугрисидаги таклифлар асослантирилди.
ЭИЗ ва КСЗ худудида белгиланган мезонлар бўйича хўжалик юритувчи субъектларни Маъмурий кенгашга карашли ер ёки бино ва иншоотларни жойлаштириш, шунингдек, уларга ЭИЗ ва КСЗ қатнашчиси мақомини бериш тўғрисдаги қарор кабул қилиш бўйича таклифлар асослаб берилди.
Хулоса
“Узбекистан Республикаси эркин иктисодий зоналарида тадбиркорлик фаолиятини ҳукукий тартибга солишни такомиллаштириш”га ўрганиш ва тахлил килишга бағишланган илмий тадкикот натижасида куйидаги таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқилди:
1. Тадбиркорлик фаолиятини амалга оширишнинг макбул режими сифатида эркин иктисодий зонага куйидаги илмий-доктринал таъриф ишлаб чикилди. Эркин иктисодий зона - давлатнинг иктисодий ва жўғрофий жиҳатдан қулай ҳудудида ташкил этиладиган, мамлакат иқтисодиётини комплекс тарзда ривожлантирадиган ва унинг жаҳон иктисодиётига интеграциялашувини таъминлайдиган, алоҳида имтиёзлар мажмуини ўз ичига олган режимга эга бўлган ҳамда чет эл элемента билан мураккаблашган турли хил ҳукукий муносабатлар амалга ошириладиган махсус ажратилган худуД-
2. Маълумки, эркин иктисодий зоналарда махаллий ва хорижий инвесторлар томонидан ташкил этилган корхоналар эркин иктисодий зоналарнинг иштирокчилари сифатида фаолият юритади. Мазкур иштирокчиларнинг ҳукукий макомини янада аниқлаштириш мақсадида эркин иктисодий зона иштирокчиларининг назарий концепцияси ишлаб чикилди. Мазкур концепцияга кўра Эркин иктисодий зоналарнинг иштирокчилари - эркин иктисодий зона худудида тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш мақсадида рўйхатдан ўтказилган ва дирекция томонидан эркин иктисодий зона иштирокчилари реестрига киритилган тадбиркорлик фаолияти субъекти.
3. Эркин иктисодий зоналарда тадбиркорлик фаолияти - эркин иктисодий зонада тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш учун белгиланган тартибда рўйхатдан ўтказилган ва тадбиркорлик фаолияти субъектлари реестрига киритилган иштирокчилар томонидан эркин иктисодий зоналар худуди доирасида таваккалчилик асосида фойда(даромад) олишга қаратилган хамда инвестициялаш тўғрисидаги битимда назарда тутилган товарлар ва маҳсулотларни ишлаб чиқариш ва кайта ишлаш, шунингдек уларни сотиш бўйича фаолият.
4. Эркин иктисодий зоналарда тадбиркорлик фаолиятининг хукукий режими - муайян жугрофий худудда тадбиркорлик фаолиятини юритиш, мол-мулкларнинг муайян ҳолати ва субъектларнинг мақомига оид қонунчилик доирасида белгиланган алоҳида коидалар, имтиёзлар, ваколатлар, хукук ва мажбуриятларнинг комплекс коидаларидир.
Эркин иктисодий зонанинг соли к режими - эркин иктисодий зоналар худудида тадбиркорлик фаолиятининг самарали амалга оширилиши бўйича алоҳида қоидаларни ўз ичига олган солик имтиёзларидир.
Эркин иктисодий зонанинг божхоиа режими - эркин иктисодий зоналар худудида тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш учун мол-мулкларни олиб кириш ва олиб чиқишда алоҳида коидаларни ўз ичига олган божхона имтиёзларидир.
5. Ўзбекистон Республикасининг “Эркин иктисодий зоналар тўғрисида”ги Қонунга ўзгартиш ва кўшимчалар киритиш тўғрисида”ги қонун лойиҳаси ишлаб чикилди. Лойиҳада Қонуннинг айрим нормаларига ўзгартиш киритиш таклифи илгари сурилди.
Хусусан, Қонунинг 1-моддасини куйидаги мазмунда баён этиш максадга мувофик эканлиги асослаб берилди: Эркин иктисодий зона -минтакани жадал ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш учун мамлакат ва чет эл капиталини, истикболли технология ва бошкарув тажрибасини жалб этиш мақсадида ташкил этиладиган, аник белгиланган маъмурий чегаралари ва алоҳида ҳукукий тартиботи бўлган махсус ажратилган худуддир.
6. Қонуннинг 4-моддасини куйидаги мазмундаги тўртинчи банд билан тўлдириш асослантирилди: Эркин иктисодий зона мақомини муддатидан олдин тугатиш бу инсонларнинг ҳаёти ва соғликни саклаш, атроф муҳитни ва табиий бойликларни муҳофаза қилиш, давлат мудофааси ва миллий хавфсизликни таъминлаш зарурати вужудга келганда, эркин иктисодий зона ташкил этилган кундан бошлаб уч йил давомида эркин иктисодий зона иштирокчиси сифатида бирорта хам юридик шахе ёки якка тартибдаги тадбиркор рўйхатдан ўтказилмаган бўлса, уч йил давомида эркин иктисодий зонанинг иштирокчилари томонидан инвестиция лойихасида таклиф этилган фаолият амалга оширилмаса, Ўзбекистон Республикаси Президентининг карори билан амалга оширилади.
7. “Эркин иктисодий зоналар тўғрисида”ги Қонунда Узбекистан Республикаси эркин иктисодий зоналарида келгусида яратилиши мумкин бўлган эркин итқисодий зоналарнинг барча турлари кўрсатилмагани боне, қонуннинг 5-моддасини куйидаги таҳрирда баён этиш таклифи илгари сурилди:
Узбекистан Республикасида эркин иктисодий зоналар: эркин савдо зоналари; эркин ишлаб чиқариш зоналари; эркин илмий-техникавий зоналар; эркин туристок зоналар, алоҳида соҳага йўналтирилган эркин иктисодий зоналар, комплекс эркин иктисодий зоналар ва бошка зоналар тарзида тузилиши мумкин.
8. Эркин иктисодий зоналарнинг бошқарув органи бўлган Маъмурий кенгашнинг макомини кегайтириб ёритиш заруриятини ҳисобга олиб, Қонуннинг 21-моддасини куйидаги тартибда баён этиш таклифи асослаб берилди:
Эркин иктисодий зонанинг Маъмурий кенгаши - Узбекистан Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан тузиладиган эркин иктисодий зона фаолиятини мувофиқлаштириш ва давлат томонидан бошкариш функциясини амалга оширадиган давлат органи хисобланади.
9. Эркин иктисодий зоналарнинг яна бир бошқарув органи бўлган ЭИЗларнинг Дирекцияси мақомини кенгайтирилган холда ёритиш заруриятини хисобга олиб Қонуннинг 24-моддасини куйидаги тахрирда баён этиш илмий асослаб берилди:
Эркин иктисодий зоналарнинг дирекцияси-(кейинги ўринларда Дирекция деб аталади) - эркин иктисодий зоналар фаолиятини тезкор бошкариш учун ташкил этиладиган давлат унитар корхонаси шаклидаги юридик шахсдир.
10. “Эркин иктисодий зоналр тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Қонунига “Эркин иктисодий зона иштирокчиларининг ҳуқуқий холати” деган бобнинг киритилиши илмий асослаб берилди ва “Эркин иктисодий зона иштирокчиси” деган нормани куйидаги тахрирда киритиш асослаб берилди: Эркин иктисодий зона иштирокчилари - белгиланган тартибда эркин иктисодий зона худудида рўйхатдан ўтказилган ва эркин иктисодий зоналарнинг Дирекциялари томонидан ЭИЗ катнашчилари реестрига киритилган тадбиркорлик фаолияти субъектларидир.
11. Қонунда эркин иктисодий зона иштирокчиларининг хукукий макомини тугатиш шартлари кўрсатилмагани боне, унда “Эркин иктисодий зона иштирокчилари мақомининг тугатилиши» деган моддани киритиш ва уни куйидаги тахрирда баён этиш илмий асослаб берилди:
“Эркин иктисодий зона худудида тадбиркорлик фаолиятини амалга оширатёган юридик ва жисмоний шахслар куйидаги ҳолатларда эркин иктисодий зона иштирокчиси мақомини йўқотади:
эркин иктисодий зона макоми тугатилганда;
эркин иктисодий зона ҳудудида тадбиркорлик фаолиятини амалга ошираётган юридик ёки жисмоний шахенинг фаолияти тугатилганда;
юридик шахе кайта ташкил этилганда (қўшиб юбориш, кўшиб олиш, бўлиш, ажратиб чикариш, ўзгартириш);
эркин иктисодий зона иштирокчисининг ўз аризаси бўйича;
эркин иктисодий зонада фаолият кўрсатиш тўғрисидаги битимда кўзда тутилган шартлар бажарилмаганда ёки лозим даражада бажарилмаганда».
12. Ўзбекистон Республикаси эркин иктисодий зонаси Маъмурий кенгашнинг инвестиция лойиҳаларини кўриб чикиш ваколатини эркин иктисодий зоналар Дирекциясига такдим килиш ваколатини бериш илмий асослаб берилди.
Эркин иктисодий зоналар бошкарувини янада такомиллаштириш максадида Ўзбекистон Республикасида фаолият юритаётган айрим эркин иктисодий зоналар Дирекцияси бошкарувини эркин иктисодий зоналарни бошкариш бўйича катта тажрибага эта бўлган ҳамда хорижий мамлакатларда эркин иктисодий зоналарни такомиллаштиришга сезиларли даражада ҳисса қўшган хорижий компанияларнинг менежерларига бериш илмий жихатдан асослаб берилган.
13. Ҳозирги вақтда Ўзбекистон Республикаси ЭИЗларининг ҳуқуқий режими фақатгина солик ва божхона имтиёзларини бериш билан чегараланади. Бу эса ЭИЗ ҳудудида соғлом инвестиция муҳити яратилишига йўл кўймайди ва инвесторларнинг кизиқиши йўқолишига олиб келади. Шу муносабат билан Англия конунчилигига асосланган «Бир мамлакатда икки хукук тизими» тамойили асосида замонавий бизнеснинг ўзгариб борадиган эҳтиёжларини кондиришга мослашувчан, миллий суд тизими ва ҳуқукни муҳофаза килувчи органлар таъсиридан холи бўлишни таъминлайдиган, шунингдек эркин иктисодий зоналар фаолиятини бевосита бошкариш максадини кўзламайдиган норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар таъсиридан холиликин таъминлайдиган алоҳида хукукий режим яратиш мақсадга мувофиқ. Шу муносабат билан эксперимент тарикасида «Навоий», «Жиззах», «Ангрен» эркин иктисодий зоналарида тажриба асосида алоҳида ҳукукий режимни ўрнатиш мақсадга мувофик эканлиги асослаб берилган.
Эркин иктисодий зоналардаги кулай инвестиция муҳити ривожланган давлатларнинг ушбу худудларга нисбатан кизиқиши уйғонишининг асосий омилларидан бири эканлигини ҳисобга олиб эркин иктисодий зоналарни ташкил этиш ва самарали бошкариш бўйича катта тажрибага эга бўлган Сингапур, Бирлашган Араб Амирликлари, Хитой, Жанубий Корея каби мамлакатларга “Навоий”, “Жиззах”, “Ангрен” эркин иктисодий зоналарини ижара асосида топшириш илмий жихатдан асослаб берилди Шунингдек, эркин иктисодий зоналарга инвестиция киритаёган инвесторларнинг хукуклари ва қонуний манфаатларини химоя килиш, шунингдек уларга тадбиркорлик фаолиятини юритишда янада кенгрок имкониятлар такдим этиш мақсадида солиқ имтиёзларини ҳисоблаш муддатини эркин иктисодий зона иштирокчисини рўйхатдан ўтганлиги тўғрисдаги гувоҳномани олган вақтдан бошлаб эмас, балки тадбиркор ўз фаолиятини бошлаган вақтдан бошлаб ҳисобланиши тўғрисидаги таклиф илмий жиҳатдан асослаб берилди.
15. Инвестиция лойиҳаларини танлаб олиш учун ЭИЗ дирекциясига ҳужжатларни топшириш жараёнида инвесторнинг охирги уч йилдаги молия-хўжалик фаолияти тўғрисида маълумот такдим этиши белгиланган. Агарда инвестиция буюртманомасини топшириш вақтида инвестор:
молия-хўжалик фаолиятини юритмаган ёки бир йилдан кам юритган бўлса, инвестор Дирекцияга инвесторнинг биттадан кам бўлмаган муассисининг молия-хўжалик фаолияти тўғрисидаги маълумотларни такдим этади;
1 йилдан 3 йилгача хўжалик фаолиятини юритаётган бўлса, инвестор Дирекцияга ўзининг ҳақиқатда фаолият юритган даври учун молия-хўжалик фаолияти тўғрисидаги маълумотларни такдим этиш тўғрисидаги талаб ва тартибларини бекор килиш максадга мувофик эканлиги асослаб берилди.
Шунингдек, барна хужжатлар инвестор томонидан Дирекцияга нафакат давлат ёки рус тилидаги белгиланган тартибда тасдиқланган таржимаси балки давлат, рус ёки инглиз тилидаги илова қилинган ҳолда такдим этилиши илмий жиҳатдан асослаб берилди.
16. Иқтисодиёт тармоқларига маъмурий таъсир кўрсатишни янада қискартириш ва бошқарувнинг бозор механизмларини кенгайтириш маъмурий ислоҳотлар концепциясининг асосий устувор йўналишларидан бири эканлигини хисобга олиб, ЭИЗ катнашчиларига ер участкаси ажратиш хукукининг эркин иктисодий зона Дирекциясига берилиши илмий жихатдан асослантириб берилди.
17. Эркин иктисодий зоналар самарали фаолият кўрсатиши учун мазкур ҳудудларда хорижий мамлакатларнинг банклари, сугурта компаниялари хамда консалтинг марказлари фаолиятини ташкил этиш илмий жиҳатдан асослаб берилди.
Шунингдек, эркин иктисодий зоналар атрофида ижтимоий инфрутузилмани тараққий эттириш, яъни эркин иктисодий зона ишчилари истиқомат килиши учун қулай турар жойлар, соғлиқни сақлаш хамда мактабгача таълим муассасалари, савдо иншоотлари, кўнгилочар ва дам олиш жойлари, жисмоний тарбия ва согломлаштириш муассасаларини куриш муҳим эканлиги асослаб берилди.
18. Ҳозирги вақтда Ўзбекистонда фуқаролар билан ишлаш бўйича юридик ва жисмоний шахсларнинг мурожаатлари тизмини тубдан такомиллаштириш, ижтимоий соҳанинг барча тармоқларини ривожлантириш юзасидан халқ билан мулоқот бўйича кўнг кўламли ислоҳотлар ўтказилмокда. Шундан келиб чиқиб, эркин иктисодий зоналар ташкил этиладиган ҳудудлар ахолиси фикрини ўрганиш илмий жихатдан асослаб берилди.
Ундан ташкари, эркин иктисодий зоналар фаолиятини такомиллаштириш бўйича ушбу худудларда фаолият юритаётган инвесторлар фикрларини танқидий ўрганиш максадга мувофик эканлиги асослаб берилди.
19. Ҳозирги вақтга келиб Узбекистан Республикасида ўзига хос хусусиятга эта бўлган “Нукус-фарм”, “Зомин-фарм”, “Косонсой-фарм”, “Сирдарё-фарм”, “Бойсун-фарм”, “Бўстонлиқ-фарм” ва “Паркент-фарм” эркин иктисодий зоналари мамлакатмизда фармацевтика соҳасини тараққий эттириш бўйича муҳим ахамият касб этиб келмокда. Бирок мамлакатимизда енгил саноат, пахта, ипак ва тери (коракўл) хом ашёлари бўйича катта заҳиранинг мавжуд эканлигини инобатга олиб, ушбу хом ашёларни кайта ишлаб экспортбоб енгил санаот маҳсулотлари ишлаб чиқарадиган (текстиль) эркин иктисодий зоналарини яратиш максадга мувофик эканлиги асослаб берилди.
20. Сўнгги йилларда Узбекистонда туризм индустриясини ривожлантириш бўйича кўплаб ислоҳотлар амалга ошириб келинмокда. 
Туризм инфратузилмасини ривожлантириш бўйича қатор норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар қабул қилинди. Узбекистан Республикасининг туризм салоҳияти юкори эканлигидан келиб чикиб мамлакатимизнинг Бухоро, Самарканд ва Хива шаҳарларида эркин туристик зоналарини яратиш, шунингдек Жиззах вилоятида “Зомин” эркин туристик зонасини, Наманган вилоятининг “Чортоқ” эркин туристик зоналарини яратиш максадга мувофик эканлиги асослаб берилди.

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Сўнгги пайтда халкаро иктисодий ва технологик ҳамкорликнинг глобаллашуви, тадбиркорлик субъектлари орасида ракобат кучайиши ва бунинг оқибатида тижорат жосуслигининг янада ортиши жараёнида конфиденциал тижорат ахборотини ҳукукий тартибга солишнинг ахамияти ортмокда. Хусусан, дунёда 2017 йилда ОАВ томонидан 934 та корхоналарнинг конфиденциал ахбороти чикиб кетиши ҳолатлари кайд этилиб ва эълон килинган бўлиб, бу ҳолатлардан келиб чиққан яққол зарар 37,8 миллиард долларни ташкил этиб, бу кўрсаткич 2016 йилга нисбатан 16 % га ошган1. Шу муносабат билан, ривожланган бозор иктисодиётига эга бўлган давлатларда конфиденциал тижорат ахбороти муомаласи билан боглик хукукий муносабатларни хукукий тартибга солиш сохасида норматив-хукукий хужжатлар кабул килинмокда, хусусан БМТнинг Халкаро савдо ҳуқуқи бўйича комиссияси - ЮНСИТРАЛ томонидан «Электрон савдо тўғрисида»ги Намунавий конун ишлаб чикилган, халкаро савдо ривожланиши йўлида тўсикларни камайтириш ва интеллектуал мулк ҳукукларини муҳофаза килишга кўмаклашиш максадида Халкаро савдо ташкилоти томонидан (ХСТ) интеллектуал мулк ҳукуқларининг савдо жиҳатлари бўйича Келишув имзоланган (ТРИПС).

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Дунёда мехнат миграцияси ва уни хукукий тартибга солиш муаммоси тобора глобал ва долзарб ахамият касб этиб бормокда. Хусусан, БМТнинг 2016 йил 21 декабрдаги Халкаро миграция ва тараққиёт номли 71/237-сонли резолюциясида ушбу масала миллий, минтакавий ва халқаро миқёсда шахе, жамият ва давлат хаётининг энг долзарб муаммоларидан бири эканлиги кайд этилган. Шу муносабат билан халқаро ҳамжамият томонидан барча давлатларда меҳнат миграция сохасида халкаро хамкорликни янада кенгайтириш, меҳнаткаш мигрантларни ҳукуқлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилишга каратилган ҳуқуқий ислоҳотларни ўтказиш давр талаб эканлиги таъкидланмокда. 2016 йилда жаҳон микёсида 150 млн.га яқин мехнат мигрантларини мавжудлиги, 2017 йилда ушбу кўрсаткич 2000 йилга нисбатан 41 фоизга ошганлиги1, сўнги йилларда ривожланган давлатлар, айникса Европа давлатлари миграция муаммосини хал килиш учун иқтисодий ва сиёсий чора-тадбирлар кўраётганлиги хақидаги далиллар меҳнат миграцияси сохасини ислох килиш, мехнаткаш мигрантларни хукукларини химоя килишга каратилган янада самарали механизмларни ишлаб чиқиш, миллий ва халкаро хукукий нормаларни унификация килишга алохида эътибор каратиш зарурати мавжудлигидан далолат беради.
Жаҳонда халкаро меҳнат муносабатларини ҳукукий тартибга солишни ўзига хос йўналишларини аниқлаш асосида мазкур соҳани такомиллаштириш ва меҳнат ресурсларидан самарали фойдаланиш бўйича давлатлараро ҳамкорликни кучайтиришга алоҳида аҳамият берилмокда. Жумладан, меҳнат миграциясини оқилона ташкил қилиш, ушбу сохага «аклли тартибга солиш» моделларини жорий қилиш ва мехнат шартномаларини коллизион-ҳуқуқий тартибга солишни самаралироқ механизмларини ишлаб чиқиш ҳамда халқаро стандартларни миллий қонунчиликка имплементациясини кучайтириш билан боғлик масалаларни хукукий тартибга солиш муҳим аҳамият касб этмокда. Бундан ташкари, бугунги кунда халкаро хусусий хукукда меҳнат муносабатларини коллизион-ҳуқуқий тартибга солишни йўналиш ва истиқболларини тадкик этиш долзарблик касб этмокда.
Республикамизда меҳнат муносабатлари, ходимларни манфаатларини ҳар томонлама хукукий химоя килиш ва уни халкаро стандартларга мослаштиришга алоҳида эътибор берилиб, қатор мақсадли чора-тадбирлар амалга оширилмокда, мазкур соҳа муайян даражада ривожлантирилди, хусусан, меҳнат муносабатлари ва бандликни давлат сиёсатидаги роли хамда аҳамиятини ошириш, меҳнат муносабатларини халкаро хусусий тартибга солувчи икки томонлама ва кўп томонлама шартномаларни тузиш, халкаро конвенцияларни ратификация килиш, ходимларни ҳуқуқларини хукукий химоя килиш мақсадида кенг кўламли тизимли ишлар амалга оширилмоқда.
«Ҳозирда халқаро меҳнат миграцияси соҳасидаги давлат сиёсатининг асосий йўналишлари, ривожланган давлатлар билан ҳамкорликда меҳнат миграцияси географиясини кенгайтириш, фуқароларни чет элларда ишга жойлаштиришнинг механизм ва шакллари, меҳнат мигрантлари билан ишлаш соҳасидаги дипломатик ваколатхоналарининг асосий фаолият йўналишлари, чет элда Ўзбекистон фукароларининг шахсий хавфсизлигини таъминлаш ва уларнинг ижтимоий химояси бўйича чора-тадбирларни амалга ошириш»2 ижтимоий соҳани ривожлантиришнинг устувор йўналишларидан бири сифатида белгиланиб, бу соҳани тадқиқ этиш муҳим аҳамият касб этмокда.
Ўзбекистон Республикаси Конституцияси (1992), Меҳнат кодекси (1995), Фуқаролик кодекси (1996), «Аҳолини иш билан таъминлаш тўғрисида»ги (1998), «Меҳнатни муҳофаза қилиш тўғрисида»ги (2016), «Чет эл инвестициялари тўғрисида»ги (1998) қонунлари, Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Ўзбекистон Республикасининг инвестиция иқлими ва ишбилармонлик муҳитини янада такомиллаштиришга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида»ги (2014) ва «Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги фармонлари, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг «Ўзбекистон Республикаси фукароларининг чет элдаги ҳамда хорижий фукароларнинг республикадаги мехнат фаолияти тўғрисида»ги (1995) карори ва мавзуга оид бошка қонун хужжатларида белгиланган вазифаларни амалга оширишда ушбу диссертация тадқикоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади Узбекистан Республикасида чет эл элемента билан мураккаблашган меҳнат муносабатларини коллизион-ҳуқуқий тартибга солишни такомиллаштириш ва уни қўллаш амалиёти самарадорлигини оширишга каратилган таклиф ҳамда тавсиялар ишлаб чикишдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодекси ва «Меҳнат муҳофазаси тўғрисида»ги қонуннинг чет эл фукаролари ва фуқаролиги бўлмаган шахсларнинг меҳнат муносабатларига нисбатан татбиқ қилиниши мумкинлиги асосланган;
меҳнатни тартибга солишга оид конун ҳужжатлари агар халқаро шартномаларда бошкача ҳолат назарда тутилмаган такдирда, Ўзбекистон ҳудудидаги чет эл фукаролари саналган иш берувчиларга нисбатан ҳам қўлланилиши лозимлиги асослаб берилган;
халқаро хусусий меҳнат муносабатларида меҳнат шароитларини аниклаш, ноқулай ишлаб чикариш омиллари ва уларни ўрнатишга оид миллий ҳамда халкаро хукукий ҳужжатлар нормаларини унификациялаш ҳақидаги таклифлар асосланган;
фуқаролик-ҳукуқий шартномалар бўйича ишлар бажарувчи (хизматлар кўрсатувчи) шахсларга нисбатан Ўзбекистон Республикаси меҳнат тўғрисидаги қонун ҳужжатлари талаблари татбиқ қилиниши шартлиги асослаб берилган.
Хулоса
«Ўзбекистонда мехнат муносабатларини коллизион-ҳукуқий тартибга солишни такомиллаштириш» мавзусидаги диссертация бўйича олиб борилган тадқиқотлар натижасида қуйидаги назарий ва илмий-амалий аҳамиятга эга бўлган хулосаларга келинди:
1. Узбекистан Республикаси Фуқаролик кодексининг «Халкаро хусусий ҳуқук нормаларини фукаролик-ҳукуқий муносабатларга нисбатан татбик килиш» деб номланган VI бўлимида назарда тутилган коллизион нормаларни меҳнатга оид муносабатларни тартибга солишда тўғридан-тўғри татбик этилмаслиги асосланган.
2. Халкаро хусусий меҳнат муносабатлари халкаро хусусий ҳуқукнинг бир тармоғи эканлиги куйидагиларга асосан аниқланди:
халқаро меҳнат муносабатларининг субъекта, объекта ва мазмунининг чет эл элемента билан мураккаблашганлиги;
халкаро мехнат муносабатларини шартномавий асосда вужудга келиши ва тараф ўртасидаги муносабатларни ихтиёрийлик, эркинлик, хукукий тенглик ва бошқа принципларига асосланиши;
хорижий давлатларнинг меҳнат конунчилигини турли-туманлиги;
халкаро мехнат муносабатларини тартибга солишга каратилган универсал ва минтакавий хукукий ҳужжатларни ишлаб чиқилганлиги.
3. «Халкаро хусусий мехнат муносабатлари» ва «чет эл элементи билан мураккаблашган мехнат муносабатлари» тушунчалари айни бир маънода қўлланилиши ва ушбу тушунчалар «халкаро мехнат муносабатлари» тушунчаси билан ўзаро фаркли жихатларга эга эканлиги асослантирилди.
4. Мехнат миграцияси соҳасида 2018-2021 йилларга мўлжалланган комплекс чора-тадбирлар дастурини ишлаб чиқиш ва унда қуйидагиларни назарда тутиш таклиф қилинган:
ривожланган давлатлар меҳнат бозорини мониторинг қилиш асосида барқарор иш ўринлари бўйича маълумотлар базасини яратиш ва юритиш;
меҳнат мигрантларига талаб мавжуд бўлган давлатлар билан узок ва ўрта муддатли тегишли битимлар тузиш;
тегишли тартиб-таомилларни қисқартириш ва соддалаштириш;
Ташқи мехнат миграцияси масалалари агентлигининг фаолиятини тубдан кайта кўриб чиқиш;
Ўзбекистон Республикасининг хорижий давлатлардаги элчихоналари ва консуллик хизматларининг хорижда ишлаётган фуқароларимиз билан доимий алокада бўлишининг замонавий шаклларини жорий этиш ва бошқалар.
5. Узбекистан Республикаси Мехнат кодексига эрк мухторияти {«lex voluntatis») тамойилини чекланган тарзда, яъни агар мехнат шартномасида тарафлар томонидан бирор-бир давлатнинг хукуқи кўрсатилмаган ҳолатларда давлатнинг императив нормалари билан ўрнатилиши мумкин бўлган ходимнинг меҳнат хукуқларини чекламаган ёки ёмонлаштирмаган такдирда қўлланилади, деган шарт билан татбик қилиш мақсадга мувофиклиги исботланди.
6. Узбекистан Республикаси Меҳнат кодексининг 10-12-моддалари мазмун-моҳиятан чет эл элемента билан мураккаблашган меҳнат муносабатларини тартибга солишга каратилган коллизион нормаларни назарда тутмаганлиги асослантирилиб, ушбу нормалар ҳудудийлик ва миллий режим қоидаларини белгилаб бериш билангина чекланганлиги исботланди.
7. Узбекистан Республикасининг Меҳнат кодексини такомиллаштириш бўйича таклифлар:
1) 11-модданинг матнини қуйидаги тахрирда баён этиш:
«Мехнат тўғрисидаги конун хужжатлари иш берувчи билан тузилган меҳнат шартномасига асосан Узбекистан Республикаси ҳудудида мехнат қилаётган чет эл фукаролари ҳамда фуқаролиги бўлмаган шахсларга, чет эл фуқаролари, фуқаролиги бўлмаган шахслари иштирокида ёки бевосита улар томонидан ташкил килинган ташкилотларга, шунингдек халкаро ташкилотларга ва чет эл юридик шахсларига, трансмиллий корпорациялар ва уларнинг филиаллари, ваколатхоналари, ташкилий тузилмалари, шўъба корхоналарига хам татбиқ этилади, агар мазкур Кодекс хамда Узбекистан Республикасининг халкаро шартномаларида бошқача холатлар назарда тутилган бўлмаса»;
2) Халкаро хусусий ҳуқуқий меҳнат муносабатлари ўз мазмунига кўра тарафларнинг келишувига асосланган шартномавий муносабат эканлиги, унда тарафларнинг тенглиги белгиланиши мухимлиги асослантирилиб, Узбекистан Республикаси Меҳнат кодексининг «Меҳнат шартномасининг тушунчаси ва тарафлари» деб номланган 72-моддаси, 1-қисмини куйидаги тахрирда баён килиш:
«Мехнат шартномаси ходим билан иш берувчи ўртасида муайян мутахассислик, малака, лавозим бўйича ишни ички мехнат тартибига бўйсунган ҳолда тенглик асосида вужудга келадиган тарафлар келишуви, шунингдек меҳнат тўғрисидаги қонунлар ва бошқа норматив хужжатлар билан белгиланган шартлар асосида ҳақ эвазига бажариш ҳақидаги келишувдир»;
3) Узбекистан Республикасининг Меҳнат кодексида чет эл элемента билан мураккаблашган мехнат муносабатларига нисбатан татбик килинадиган коллизион нормаларнинг мавжуд эмаслиги исботланди ва уни иловата мувофик «Халкаро хусусий ҳукук нормаларини мехнат муносабатларга нисбатан татбик килиш» деб номланган XVI'-боб билан тўлдириш;
4) Меҳнат шартномасига нисбатан эрк мухторияти тамойили («1ех voluntatis »)т татбиқ килиш максадида Меҳнат кодексига «Чет эл элементы билан мураккаблашган меунат шартномаси тарафларининг келишувига кура ууқуқни танлаш» деб номланган 294'-моддани куйидаги тахрирда кабул килиш:
«Чет эл элемементи билан мураккаблашган меҳнат шартномасига нисбатан кўлланиладиган ҳуқуқ тарафлар томонидан мехнат шартномаси тузиш вақтида ёки шартнома тузилганидан кейин хам ушбу шартномага нисбатан татбик қилинадиган ҳукук ҳақида келишиб олишлари мумкин. Тарафлар, шунингдек исталган вақтда мехнат шартномасига нисбатан қўлланиладиган ҳукукни ўзгартириш тўғрисида келишиб олишлари мумкин.
Мехнат шартномасини ҳукукни танлаш тўғрисидаги коидаларини белгилаш ёки ўзгартиш ёзма шаклга риоя килинган ҳолда амалга оширилади. Тарафлар томонидан танланган татбик килинадиган ҳукук деганда бирор бир давлатнинг моддий ҳуқуқи тушунилади.
Тарафларнинг ҳуқуқни танлаш (ёки ўзгартиш) борасидаги ёзма шаклга риоя қилмасликлари, мехнат шартномасига нисбатан қўлланиладиган ҳуқуқни тарафлар томонидан белгиланмаганлигини англатади.
Мехнат шартномасининг кисмларига нисбатан икки ёки ундан ортик давлатларнинг ҳукуклари қўлланилиши мумкин.
Тарафлар томонидан татбик килинадиган хукукни белгиланиши ходимнинг шахсий конуни билан ёки у мехнат килаётган давлатнинг императив нормалари билан ўрнатилган мехнат муҳофазаси ва бошка хукукий кафолатлардан махрум килмаслиги лозим
Агар иш холатлари мехнат шартномасини бир давлат билан узвий боғланганлигини кўрсатса, тарафлар томонидан танланган давлатнинг ҳукуқи шартнома энг узвий богланган мазкур давлатнинг императив нормаларини харакатланишини чекламаслиги лозим.
Агар тарафлар томонидан мехнат шартномасига нисбатан татбик килинадиган ҳукук танланмаган такдирда мехнат шартномасига нисбатан татбик килинадиган ҳукуқ ушбу кодекснинг 2943-моддасига асосан аникланади»;
5) Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодексига меҳнат фаолиятини олиб бориш жойи қонуни («lex loci laboris») тамойилини мустаҳкамлашни назарда тутувчи «Тарафларнинг келишуви бўлмаган тақдирда меҳнат муносабатларига нисбатан татбик, килинадиган ууқуқни аниқлаш» деб номланган 2943-модда билан куйидаги таҳрирОа тўлдириш:
«Тарафлар томонидан мехнат шартномасига нисбатан қўлланиладиган ҳуқуқ белгиланмаган бўлса, мехнат шартномасига нисбатан меҳнат фаолияти (тўлиқ ёки кўпчилик қисми) амалга оширилаётган давлатнинг ҳуқуқи қўлланилади.
Сув ва ҳаво транспортида меҳнат қиладиган ходимнинг меҳнат муносабатлари, ушбу транспорт воситаси кайси давлатнинг байроғи остида ҳаракатланаётган бўлса, ўша давлатнинг ҳукукига бўйсунади.
Темир ва автомобил йўл транспорта ходимларининг меҳнат шартномаси иш берувчи асосий иш фаолиятини амалга оширувчи давлатнинг ҳуқуқига бўйсунади.
Агар мехнат фаолияти бошқа давлатнинг тегишли ташкилотлари томонидан хизмат сафарига юборилган шахе томонидан амалга оширилаётган бўлса, ушбу мехнат муносабатларига хизмат сафарига юборган ташкилот жойлашган давлатнинг ҳуқуқи қўлланилади.
Агар мехнат шартномасига нисбатан қўлланиладиган ҳуқуқ мазкур модданинг нормаларига асосан аниклашнинг имконияти бўлмаган такдирда, меҳнат шартномага нисбатан энг узвий боғланган мамлакатнинг ҳуқуқи қўлланилади».
6) Ўзбекистон Республикаси Мехнат кодексида чет эл элемента билан мураккаблашган мехнат муносабатларини коллизион хукукий тартибга солувчи конунчиликдаги бўшликлар мавжудлиги амалий мисоллар билан асосланган ҳолда, уларни бартараф килиш мақсадида Узбекистан Республикаси Меҳнат кодексига «Чет эл фуқаролари ва фуцаролиги бўлмаган шахслар иштирокидаги меҳнат муносабатларини тартибга солиш» деб номланган параграф билан тўлдириш;
7) Узбекистан Республикасининг хорижий давлатларда жойлашган дипломатик муассасалари ва ваколатхоналарига юборилган ходимларнинг меҳнат муносабатларини тартибга солишга каратилган ҳукукий нормалар мавжуд эмаслиги асосланган холда Узбекистан Республикаси Мехнат кодексига «Ўзбекистон Республикасининг хорижий давлатларда жойлашган дипломатик муассасалари ва ваколатхоналарига ишга юборилган ходимларнинг меунат фаолиятини тартибга солиш» деб номланган янги параграфни киритиш таклиф этилди.
15. Мехнат миграцияси сохасидаги давлат сиёсатининг асосий йўналишлари, фукароларни чет элларда ишга жойлаштиришнинг механизм ва шакллари, мехнат мигрантлари билан ишлаш соҳасидаги дипломатик ваколатхоналарининг асосий функциялари, чет элдаги Узбекистан фукароларининг хукукий ҳимояси бўйича чора-тадбирларни ўзида ифодаловчи «Ўзбекистон Республикасининг Меунат миграцияси тўгрисида»ги қонун лойиҳаси иловага мувофиқ ишлаб чиқилиб, уни кабул килиш зарурлиги исботланган.
16. Юридик шахсларга Ўзбекистон Республикаси Бандлик ва мехнат муносабатлари вазирлигидан махсус рухсатнома (лицензия) олиш оркали Ўзбекистон Республикаси фукароларининг чет элларда ишга жойлаштириш билан мустақил шуғулланиш ҳукуқини такдим этишни тартибга солувчи Ўзбекистон Республикасининг «Рекрутинг фаолияти тугрисидаяги қонунини кабул килиш зарурияти асослантирилган.
17. Ўзбекистон Республикасининг «Мехнатни мухофаза килиш тўғрисида»ги Қонунинг 3-моддасини куйидаги тахрирдаги учинчи кием билан тўлдириш мақсадга мувофиқлиги асослантирилди:
«Узбекистан Республикасининг хорижий давлатларда меҳнат қилаётган фукрроларига нисбатан иш берувчи жойлашган давлатнинг меҳнат муҳофазасига оид крнунчилиги татбик, ҳилинади. Ўзбекистон Республикаси ҳудудида жойлашган барча корхоналарга, шунингдек чет эллик юридик ва жисмоний шахсларга тўлиқ ёки қис.иан тегишли бўлган ва Ўзбекистон Республикаси худудида жойлашган корхоналарда меҳнат цилаётган чет эл фуқаролари ва фукрролиги бўлмаган шахсларга нисбатан Ўзбекистон Республикасининг меҳнатни муҳофаза кулиш уақидаги крнунчилик нормалари татбик, кулинади».
18. Ўзбекистон Республикасининг «Чет эл инвестициялари тўғрисида»ги Қонунига куйидаги ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш таклифи асослантирилди:
1) «Чет эллик инвесторларнинг хўжалик фаолияти» деб номланган 12-моддасининг 9-қисмини куйидаги таҳрирда баён қилиш ва IO-қисм билан тўлдириш:
«Чет эл инвестициялари иштирокидаги корхоналар ходимларининг меҳнат муносабатлари Ўзбекистон Республикаси конун хужжатлари билан тартибга солинади, агар Ўзбекистон Республикасининг халкаро шартномаларида ва тарафлар ўртасида тузилган мехнат шартномасида бошқача холат назарда тутилмаган бўлса.
Чет эл инвестициялари иштирокидаги корхонанинг чет эллик ходимларини ижтимоий сугурта килиш ва ижтимоий таъминлаш Ўзбекистон Республикасининг халкаро шартномаларига мувофик ёки тарафлар ўртасида тузилган мехнат шартномасида назарда тутилган тартибда амалга оширилади»;
2) «Чет эллик ходимларни жалб этиш» деб номланган 14-моддасини 3-кисмини куйидаги тахрирда баён килиш:
18. Ўзбекистон Республикасининг «Чет эл инвестициялари тўғрисида»ги Қонунига куйидаги ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш таклифи асослантирилди:
1) «Чет эллик инвесторларнинг хўжалик фаолияти» деб номланган 12-моддасининг 9-қисмини куйидаги тахрирда баён қилиш ва IO-қисм билан тўлдириш:
«Чет эл инвестициялари иштирокидаги корхоналар ходимларининг меҳнат муносабатлари Ўзбекистон Республикаси конун хужжатлари билан тартибга солинади, агар Ўзбекистон Республикасининг халкаро шартномаларида ва тарафлар ўртасида тузилган мехнат шартномасида бошқача холат назарда тутилмаган бўлса.
Чет эл инвестициялари иштирокидаги корхонанинг чет эллик ходимларини ижтимоий сугурта килиш ва ижтимоий таъминлаш Ўзбекистон Республикасининг халкаро шартномаларига мувофик ёки тарафлар ўртасида тузилган мехнат шартномасида назарда тутилган тартибда амалга оширилади»;
2) «Чет эллик ходимларни жалб этиш» деб номланган 14-моддасини 3-қисмини куйидаги таҳрирда баён крлииг.
«Чет эллик ходимлар меҳнатига ҳақ тўлаш, уларга таътиллар бериш, уларни пенсия билан таъминлаш масалалари уларнинг хар бири билан тузилган меҳнат шартномаларида хал этилиши лозим. Чет эллик ходимнинг мехнат муносабатларини тартибга солувчи давлат ҳуқуқини тарафлар томонидан танлаш факат ёзма шаклда амалга оширилиб, бунда танланган хукук мехнат шартномаси билан узвий боғланган бўлиши ва Узбекистан Республикаси мехнат қонунчилиги билан ходимларга такдим этилган шарт-шароитлардан кам бўлмаслиги лозим. Чет эллик ходимлар иш ҳақи ва қонуний йўл билан олган ўзга даромадларини бошқа давлатларга, конунда белгиланган солиқлар ва мажбурий тўловлар тўланганидан кейин, бирон-бир чекловсиз ўтказишлари мумкин».
21. Ташқи ишлар вазирлиги фаолиятини янада соддалаштириш ва чет эл фуқароларини Узбекистонга кириб келишини кулайлаштириш максадида вазирликнинг www.evisa.mfa.uz веб-сайтини халкаро стандартларга мослаштириш ва унда онлайн саволларга жавоб бериш блогини очиш максадга мувофиклиги асослантирилди.
22. Узбекистан ҳудудида чет эл фукаролари томонидан мехнат фаолиятини амалга оширишга рухсат бериладиган соҳалар ёки мутахассисликлар рўйхатини ишлаб чик,иш таклифи асослантирилди, шунингдек мехнат фаолияти ҳуқуқи тасдикномаси ва хорижий ишчи кучини жалб килишга рухсатномалари бериш хизмати Туман (шахар) давлат хизматлари марказлари томонидан кўрсатилиши зарурати асослантирилди.
23. Чет эллик инвесторлар ва тадбиркорлар томонидан юқори малакали хорижий мутахассисларни жалб килиш бўйича тартиб-таомилларни янада соддалаштириш максадида Ўзбекистонга кўп инвестицияларни киритаётган давлатларни аниқлаб, уларни инвесторларига соддалаштирилган тартибда чет эл фуқароларини ишга кабул килишга рухсат бериш максадга мувофиқлиги асослантирилди.

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти маълумотларига кура, «сурункали кабзият мактабгача ёшдагиларнинг 3% и, мактаб ёшдагиларнинг 1 -2% ида учрайди, умуман болаларда сурункали колостазнинг (СК) учраши 5-10% га етади1 ва бу вазият ушбу патологияни ижтимоий аҳамиятли муаммолар каторига қўшади. «Россия Федерациясида сурункали кабзият барча текширилган болаларда 30% ва гастроэнтерологик патология билан беморлар ичида 49% учрайди»2. «Болаларнинг 90-95% ида кабзият идиопатик ва 5-10% холларда эса органик сабабаларга боғлиқ»3. Шу сабабли, ушбу гуруҳдаги беморларни олиб боришга анъанавий ёндашишларни кайта кўриб чиқиш ва СК нинг профилактикаси ва хирургик даволашдаги асосий масалалар бўйича илмий тадқикотларни давом эттириш зарурати янада кескин хис килинмокда.
Болаларда сурункали колостазнинг диагностикаси, даволаш ва профилактикасини такомиллаштириш максадида дунёда бир катор мақсадли илмий тадқиқотлар олиб борилмокда, шу жумладан, турли бу патологиянинг ривожланиши хавф омиллари ва клиник кечиш хусусиятларини аниклаш билан бирга кўрсатилаётган хирургик хизмат самарадорлигини яхшилаш. Ҳозирги вактда болаларда колостазни хирургик даволаш концепциясини ишлаб чиқиш ва бу касаллик ривожланишининг патогенетик жихатларини, ичак биоценозининг индивидуал хусусиятларини ва болаларда иммун тизимни ўрганишга борган сайин катта эътибор берилмокда, бу эса уларнинг қониқарли ҳаёт сифатини ва касаллик рецидивларининг узок муддатли профилактикасини таъминлаш имконини беради. Юқорида таъкидлаб ўтилганлардан келиб чиқиб, ушбу илмий-тадкикот иши сурункали колостаз билан болаларда йўғон ичакнинг анатом-физиологик ҳолати ва оптимал даволаш тактикасини танлашни ҳисобга олган ҳолда диагностик верификацияни оптималлаштириш йўли билан комплекс даволаш натижаларини яхшилашга багишланган.
Ҳозирги кунда аҳолига кўрсатилаётган юкори технологияли ихтисослаштирилган тиббий хизмат сифатини тубдан яхшилаш ва кўламини сезиларли кенгайтиришга каратилган кенг камровли мақсадли чора-тадбирлар олиб бориш давлатимиз соғлиқни саклаш тизимининг устувор йўналишларидан бири бўлиб ҳисобланади. Бу муаммонинг ҳал килиниши «аҳоли ўртасида касалланиш даражаси ва ўлим кўрсаткичини камайтириш»га қаратилган 2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналишлари билан чамбарчас боғлиқ4. Бу вазифаларни амалга ошириш, шу жумладан, болаларга тиббий-ижтимоий ёрдам системасини ривожлантириш ва такомиллаштириш бўйича, болаларда сурункали колостаз диагностикаси ва хирургик амалиёт усулларини такомиллаштириш йўли билан даволаш натижаларини яхшилаш долзарб йўналишлардан бири бўлиб хисобланади.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2014 йил 19 февралдаги ПҚ-2133-сон ««Соглом бола Йили» Давлат дастур тўғрисида»ги ва 2017 йил 20 июндаги ПҚ-3071-сон «Ўзбекистон Республикаси ахолисига 2017-2021 йилларда ихтисослаштирилган тиббий ёрдам кўрсатишни янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги карорлари, 2015 йил 10 декабрдаги № P-4577-сон «Соглом она ва бола Йили» Давлат дастури хамда ушбу соҳада қабул килинган бошқа меъёрий-хуқуқий хужжатларда белгиланган вазифаларни бажаришга мазкур диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади сурункали колостаз билан болаларда йўғон ичакнинг анатом-физиологик ҳолатини ҳисобга олган ҳолда диагностик верификацияни оптималлаштириш ва оптимал даволаш тактикасини танлаш йўли билан комплекс даволаш натижаларини яхшилашдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
болаларда колостазнинг клиник кечиш прогнози мезонлари унификация қилинган ва соғлиқни саклаш амалиёти учун аҳвол оғирлигини аниклаш интеграл дастурлари ва оператив амалиётга кўрсатмалар ишлаб чиқилган;
сурункали колостаз барча босқичларида болаларнинг йўғон ичагида облигат флоранинг бузилиши ва колонизацией резистентлиги кузатилиб, Escherichia coli нинг ичак биоценозига хос бўлмаган гемолитик шакллари аниқланган;
сурункали колостаз билан болаларнинг 39,5% ида ичак микробиоценози ва мотор фаолиятининг бузилиши Clostridium difficile ва Ш даражали дисбактериоз билан ассоциацияланиб, касаллик огир рецидивланувчи кечиши исботланган;
сурункали колостаз билан болаларда иммунитетнинг Т-хужайрали звеносининг иммунорегулятор субпопуляциялари CD 4 - Т-хелпер-индукторлар ва супрессор/цитотоксик CD8 - Т-лимфоцитлари дефицита махаллий иммунитет системасининг етилмаганлиги (ривожланмаганлиги) фонида тимусда етилиш ва апоптозга сезгирликнинг адекват эмаслиги билан боғлиқлиги аникланган;
патогенезга асосланган ҳолда, фармакологик ва зарур бўлса, хирургик усулларнинг энг яхши томонларини оптимал равишда жамлаган комплекс даволаш дастури ишлаб чиқилган.
Хулоса
1. Омиллар таҳлили шуни кўрсатдики, оғирлашган ижтимоий-руҳий анамнез ва касалликнинг бир йилдан ортик давом этиши аникланганда болаларда СКнинг зўрайиши ва самарасиз даво хавфи 2,0-2,1 мартага, шунингдек декомпенсацияланган клиник кўринишлар ривожланиши билан кеч мурожаат қилинганда 1,6 мартага ортади, бу эса касаллик патогенезининг барча бўғинларига йўналтирилган поликомпонент даво-профилактик чора-тадбирларни ўтказиш зарурлигини такозо этади.
2. СКда болалар ёшидан қатъий назар Т-хужайравий иммунитетнинг иммун бошқарув субпопуляциялари CD 4-Т-хелперлар/индукторлар ва супрессор/ цитотоксик CD8 - Т-лимфоцитлари бўғимида танкислик мавжудлиги аникланди(Р<0,05), бу махаллий иммунитет тизимининг норосолиги фонида тимик етилиш ва апоптозга сезгирликнинг мос келмаслиги билан боғликдир.
3. Т-лимфоцитларг хелпер/индукторларнинг якқол ифодаланган танқислиги негизида CD25 рецепторлари экспрессиясининг пасайиши кузатилади, бу хужайралар ИЛ-2 ишлаб чиқарувчи асосий хужайралар хисобланади ва уларнинг танкислиги болаларда СК да адаптив иммун жавобнинг пасайишига олиб келади.
4. Болаларда СКнинг барча босқичларида ичакнинг колонизацион резистентлигида муҳим роль ўйновчи облигат флора(лактобактериялар ва бифидобактериялар) бузилишлари ҳамда нормацитоз учун хос бўлмаган гемолитик ичак таёқчаларининг аниқланиши ичакнинг нормал микробиоценозидаги устунлик қилувчи четга огишлардан хисобланади
5. Болаларда СК фонида микробиоциноз бузилиши 39,5% холатда Clostridium difficile сабабли юзага келади, ушбу асоратнинг комплекс давоси 53,5% ҳолатда самарасиз бўлди, шундан 73,9% холат клостридиал инфекция персистенциясининг специфик давоси мавжуд эмаслиги билан боғлиқ бўлди.
6. Органик генезли сурункали кабзиятлар билан огирган болалар учун ишлаб чикилган текшириш дастурлари ва диагностик алгоритмлар диагностика сифатини яхшилаш ва умумий верификацион аҳамиятни 78,3% дан 93,1%га (шу жумладан: ташхис қўйишда 84,7% дан 95,8%га, этиологик сабабини аниқлашда 81,9% дан 93,8%га ва касаллик боскичларини аниқлашда - 68,1% дан 89,6%га) оширишга ёрдам берди.
7. СК билан оғриган болалар учун ишлаб чиқилган даволаш-ташхислаш тактикаси консерватив даво сифатини яхшилаш ва ижобий натижалар частотасини 86,1% дан 93,4%га ошириш , касалликнинг асосий кўринишларини(қабзият, оғриқ, интоксикация) бартараф этиш муддати ва беморларнинг касалхонада бўлиш давомийлигини 20,3±0,31 кундан 9,2±0,18 кунга сезиларли қисқартириш (Р<0,001) имконини берди.
8. СК билан оғриган болаларда даво-профилактик чора- тадбирларга дойр ишлаб чикилган комплекс дастур кузатувнинг биринчи ойида “саломатликнинг жисмоний компонента” бўйича хаёт сифатини 50,2±1,3 дан 76,5±1,4 баллгача (Р<0,001) ва “саломатликнинг рухий компонента” бўйича 52,1 ± 1,1 баллдан 75,2± 1,1 баллгача (Р<0,001) оширишга ёрдам берди.

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Жахон соғлиқни саклаш ташкилоти маълумотларига кўра, «туғма ривожланиш нуксонлари таркибида аноректал мальформациялар (АРМ) 7% атрофида учрайди ва барча нуқсонлар ичида 9-ўринни эгаллайди»1. АРМ спектри жуда хилма-хил бўлиб, фақатгина якка аномалиялар холида эмас, балки комбинациялашган анатомик вариантлар холида учрайди ва улар диагностика ва хирургик коррекция масаласида мураккаб хисобланади. «Умумий популяция таркибида АРМ учраши анча баланд хисобланиб, янги туғилган чақалоқлар ичида 1:2000 - 1:5000 орасида бўлиб, ҳозирги вақтда камайишга мойил эмас»2. «АРМ турли клиник-анатомик вариантлари билан болаларнинг таркибида киз болалар улушига 32,6% дан 55,6% гача тўғри келади»3. Кўпчилик ҳолларда бу патологиянинг клиник диагностикаси кийинчилик тугдирмайди, хирургик тактика ва оператив коррекциянинг конкрет усулларини танлаш эса ҳозирги кунгача баҳсли бўлиб қолмокда. Даволашнинг узок муддатли натижаларини бахолашда катта фарқланишлар мавжуд бўлиб, коникарсиз функционал натижалар 10-60% ҳолларда учрайди. Натижаларни интерпретация килишда турлича фикрлар шу билан боғлиқки, бахолаш усуллари кўп жиҳатдан объектив эмас ва субъектив характерга эга бўлиб, бу кўрсаткичларнинг ишончлилигини камайтириб юборади. Шу сабабли, аноректал нуксонларнинг диагностика ва даволаш усуллари, хирургик коррекция муддатлари ва беморларнинг тиббий реабилитациясига дифференциал ёндашишни ишлаб чикишга бўлган эҳтиёж янада кескин ҳис килинмокда.
Дунё тажрибасида бир қатор мақсадли илмий тадкикотлар олиб борилмокда, шу жумладан, АРМ ва анатомик-функционал бузилишлар оғирлигини аниқлаш ҳамда бошқа аъзо ва системалар ривожланиш нуқсонларининг унга таъсирини баҳолаш. Кўрсатилаётган хизмат сифатини яхшилаш мақсадида ҳозирги кунда амалиётларнинг тактикаси, муддати ва хажмини дифференциал танлаш ва анъанавий усуллардан ишончлилиги анчагина баланд бўлган замонавий фаол ривожланиб бораётган усулларни татбиқ этиш каби йўналишлар фаол ривожланиб бормокда. Оператив коррекцияни танлашда асосланмаган тактикасини танлашга сабаб бўлиши мумкин бўлган нуқсоннинг шакли ва турини бахолашда йўлга қўйилган ҳатолик сабаблари таҳлилининг ахамияти шубхасиздир. Юқорида таъкидланганлардан келиб чикиб, ушбу тадқиқот қиз болаларда аноректал нуқсоннинг асосий клиник турларининг хусусиятлари ва хирургик амалиёт усулини танлашга асосланган ҳолда нуксонларнинг ташхисоти ва давоси усулларини оптималлаштиришга бағишланган.
Ҳозирги кунда давлатимиз соғлиқни сақлаш тизимини ислоҳотлаштириш шароитида кўрсатилаётган тиббий хизматнинг юқори сифатини таъминлаш устувор йўналишлардан бири бўлиб ҳисобланади. Бу муаммонинг ҳал қилиниши «аҳоли ўртасида касалланиш даражаси ва ўлим кўрсаткичини камайтириш»га каратилган 2017-2021 йилларда Узбекистан Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналишлари билан чамбарчас боғлиқ4. Бу вазифаларни амалга ошириш, шу жумладан, қиз болаларда аноректал мальформациялар асосий клиник турларининг диагностикаси, хирургик амалиёт тактикаси ва усулини танлашни оптималлаштириш асосида комплекс текшириш ва хирургик коррекция натижаларини яхшилаш долзарб йўналишлардан бири бўлиб ҳисобланади.
Узбекистан Республикаси Президентининг 2014 йил 16 мартдаги ПФ-4985-сон «Шошилинч тиббий ёрдамни янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги Фармони, 2017 йил 20 июндаги ПҚ-3071-сон «"Узбекистан Республикаси аҳолисига 2017-2021 йилларда ихтисослаштирилган тиббий ёрдам кўрсатишни янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги қарори ҳамда ушбу соҳада қабул қилинган бошқа меъёрий-хукуқий хужжатларда белгиланган вазифаларни бажаришга мазкур диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади қиз болаларда аноректал мальформациялар асосий клиник турларининг диагностикаси, хирургик амалиёт тактикаси ва усулини танлашни оптималлаштириш асосида хирургик коррекция натижаларини яхшилашдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
болаларда аноректал аномалияларнинг оралиқ ва пастки окмали турларининг хирургик коррекция усули ишлаб чиқилган;
қиз болаларда аноректал мальформациялар асосий клиник турларнинг клиник хусусиятлари ва диагностикаси ёрдамчи усулларининг маълумотлари системалаштирилган;
қўшилиб келган аномалиялар 94% ҳолларда боланинг холатига салбий таъсир этмаслиги, бирок амалиётдан кейинги функционал ва резидуал бузилишлар ёмонлашишига ундовчи омил бўлиши исботланган;
амалга оширилган даволаш тактикаси ва оператив амалиёт турли усулларининг қиёсий характеристикаси асосланган.
Хулоса
1. АРМ билан оғриган болалар ўртасида асосий клиник вариантлар (76,2%) ва камдан кам кузатиладиган минтақавий шакллари (23,8%) таркибида нозологик вариантлар хилма хиллиги ва окма шаклларининг устунлиги (78,6%) бўйича қиз болалар 48,6%ни ташкил этади. Якуний ташхис қўйиш учун операциядан олдин максадли комплекс текширувлар ҳамда аномалиялар тури ва анатомик вариантларининг интраоперацион верификациясини ўтказиш зарур.
2. Хирургик тактика ва жаррохлик аралашувининг усулини танлаш АРМнинг анатомик шакли, локализацияси, оқма йўли, умумий клоакал канал ёки урогенитал синуснинг узунлиги ва диаметрига боғлик бўлади. Муддати чўзилган максимал радикал аралашув принципига мувофик -неонатал даврда боскичли давонинг бошланиши, эрта кўкрак ёшида коррекцияловчи операциянинг ўтказилиши-шубхасиз афзалликларга эта.
3. АРМнинг шакли ва анатомик хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда дифференциацияланган ёндошиш қиз болаларда колостома қўйишни камайтириш (12,7%) имконини берди; бунга кўрсатмалар: аномалиянинг мураккаб варинатлари (50,0%), боладаги соматик фоннинг нохушлиги (30,0%), такрорий хирургик операцияларни талаб этувчи асоратлар (15,0%), шунингдек операция пайтида ёки операциядан кейинги илк даврда юзага келган асоратлар (5%) ҳисобланади.
4. Даволанишдан кейинги якин (13,3%) ва узок (22,7%) даврларда асоратлар частотаси ва тури АРМ шакли, операция усули, бошка аъзолардаги бирга кечувчи органик (30,6%) ёки функционал бузилишлар (69,4%), оралиқ косметик бузилишларидан қатъий назар нажасни тута олмаслик (14,3%) ёки сурункали колостаз (21,4%) кўринишларида намоён бўлади.
5. Асосий гурухда операциядан кейинги илк асоратларнинг 10,1%дан 3,2%гача ва ўлим ҳолатининг 5,1%дан 0%гача камайиши, яхши натижаларнинг 2,5 баробар кўпайиши, коникарсиз натижаларнинг уч баробар камайиши, ишлаб чиқилган диагностик ва оператив тактиканинг самарадорлигидан далолат беради.

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Оғиз бўшлиғи шиллиқ қаватининг (ОБШҚ) қизил ясси темраткиси (ҚЯТ) стоматология амалиётидаги энг кўп тарқалган ва манифест касалликлардан бири ҳисобланади. «Бошка дерматозлар орасида унинг умумий улуши 0,5-5% ни ташкил қилса, оғиз бўшлиғидаги ҚЯТнинг популяция сони эса 0,5-2,2%, ОБШҚдаги касалликлар орасидаги учраши эса 30%-35% гачани ташкил этади»1. Ҳозирги кунда ҚЯТни клиник кечишининг ўзига хос хусусиятига касалликни ёшлар ўртасида учраш даражасини, дебют холатининг ортишини (25-28 ёш), шунингдек болалардаги оғиз бўшлиғи шиллиқ каватининг тез-тез зарарланиши, касалликнинг гипертрофик, атипик ва оғир шаклларини қиёсий нисбатини ортиши, кечиш холатини узлуксиз-асоратли тури билан оғриган беморлар улушини ортишини келтириш мумкин. Жаҳон соғликни сақлаш ташкилотининг таснифига биноан ОБШҚ ҚЯТси онкологик касалликлар қаторига киритилишига башоратлаш мезонларини (клиник ва гистологик жиҳатдан) мавжудлиги, касалликни хавфли транформацион хусусиятларини инобатга олиб, адекват ва ўз вақтида даволаш зарурлиги муаммонинг долзарблигидан далолат беради.
Жаҳонда ОБШҚдаги ҚЯТни клиник-патогенетик даволаш ва олдини олишга каратилган тадбирларни юқори самарадорлигига эришиш мақсадида қатор илмий тадқиқотлар амалга оширилмокда. Бу борада, ОБШҚ ҚЯТни ривожланишининг эндоген ва эзоген омилларни, шунингдек ташки муҳит омилларининг таъсир механизмини; касалликнинг турли клиник шакллари билан оғриган беморларни руҳий ва эмоционал ўзига хослигини; антиоксидант ҳимоя жараёнларининг фаоллиги ва липидларнинг перексли оксидланиш жараёнларига клиник-биокимиёвий тавсиф бериш тартибини асослашдан иборат. Оғиз бўшлиғи касалликларига каратилган даволаш-профилактик чора-тадбирлар ва уларни умумий клиник даволаш тизими асоратларини камайтириш ва самарадорлигини ошириш жараёнини татбиқ қилиш муҳим аҳамият касб этади.
Мамлакатимизда аҳоли орасида турли касалликларини эрта тахислаш ва асоратларини камайтиришга каратилган кенг қамровли дастурий тадбирлар амалга оширилмокда. 2017-2021 йилларда Узбекистан Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегияси3да мамлакатимизда «....соғлом турмуш тарзини шакллантириш, аҳоли ўртасида касалланиш кўрсаткичлари пасайишини ва умр узайишини таъминлаш, тиббий хизмат кўрсатиш қулайлиги ҳамда сифатини ошириш, ихтисослаштирилган ва юкори технологияларга асосланган тиббий ёрдам кўрсатиш...» белгилаб берилган. Шундан келиб чиқкан холда, олиб борилган тадқикот ОБШҚ ҚЯТ билан касалланган беморларни ўз вақтида ташхаслаш, даволаш ва олдини олишга, стоматологии ёрдам кўрсатишни яхшилашга каратилган.
Узбекистан Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февральдаги ПФ-4947-сон «Узбекистан Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги Фармони, 2017 йил 20 июндаги ПҚ-3071-сон «Узбекистан Республикаси ахолисига ихтисослаштирилган тиббий ёрдам кўрсатишни янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги қарорларида ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий-ҳукуқий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишда мазкур диссертация тадкиқоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади оғиз бўшлиғи шиллиқ каватидаги кизил ясси темратикини ташхислаш сифатини ошириш ва этиопатогенетик даволаш комплексный такомиллаштиришдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги куйидагилардан иборат:
илк бор оғиз бўшлиғи шиллик қаватидаги кизил ясси темираткили беморлар орасида касалликнинг оғир клиник шаклларини тарқалишини ўсиб бориши билан соматик патология частотасини ортиши ва сурункали инфекция ўчоқлари ўртасида ўзаро боғланиш исботланган;
оғиз бўшлиғи шиллиқ қаватидаги кизил ясси темираткини клиник шаклларини жадаллашиши беморларда руҳий эмоционал ҳолатини ёмонлашишига, реактив ва шахсий хавотирлик кўрсаткичларини ортишига сабаб бўлиши аниқланган;
оғиз бўшлиғи шиллиқ қаватидаги кизил ясси темираткини ривожланишида эндоген интоксикацияни патогенетик роли илк бор кўрсатилиб, бу оғиз суюклиги ва кондаги МЎМни йиғилиши, альбуминни боғлаш ва транспорт вазифасини пасайиши, яллиғланиш ва яллиғланишга қарши цитокинлар нисбатининг силжиши касалликнинг оғирлик даражаси билан корреляцияланиши аниқланган;
оғиз бўшлиғи шиллиқ қаватидаги кизил ясси темираткининг оғир клиник кўринишларида беморларнинг оғиз суюқлиги, ичак ва қон зардобида микрофлора метаболитларининг микдор таркиби ва сифатини ўзгаришидаги патогенетик роли исботланган;
касалликнинг полиэтиологик табиатини инобатга олган холда, касалликнинг оғирлик шаккларига боғлиқ, махаллий ва систем патогенетик механизмларга таъсир этувчи тизимли умумий ва махаллий даволаш комплекси ишлаб чикилган.
Хулоса
«Оғиз бўшлиғи шиллик каватидаги қизил ясси темираткини клиник-патогенетик даволаш» мавзусидаги тиббиёт фанлари бўйича фан доктори (DSc) диссертацияси бўйича олиб борилган тадқиқотлар натижасида қуйидаги хулосалар такдим этилди:
1. Клиник маълумотлар таҳлили касалликни оғир шакллари юқори частотада эканлигидан гувоҳлик беради; типик шакл частотаси 25,90±3,72%; экссудатив-гиперемик шакл-24,46±3,65%; эрозив-ярали 30,22±3,89%; ва буллез шакли - 19,42±3,38%. Беморларнинг соматик статуей ташхисланганда умумсоматик патологияларни тасдикланиши билан характерланади, бу айниқса меъда ичак тизимида кўпроқ кузатилади ва сурункали инфекция ўчокларининг мавжудлиги қайд килинди: касалликни типик шакли билан оғриган беморларда унинг частотаси - 3,83±0,22; экссудатив-гиперемик шаклда-4,25±0,44; эрозив-ярали -4,02±0,35 ва буллёз шаклда - 4,72±0,52, уларга қарши холатда 1,32±0,05 назорат гуруҳида акс этди.
2. ОБШҚдаги ҚЯТли беморларда психоэмоционал статусни ортиши қайд килинди ва уларда стресс вазиятларни ривожланишига мойилликни ортиши кузатилди. Бу РХ ва ШХ кўрсаткичларини ишончли ортиши билан намоён бўлди. ОБШҚда жараёнларни ортиши билан РХ ва ШХ кўрсаткич-ларини ортиши беморлардаги психоэмоционал ўзгаришлар ва касалликни оғирлик даражаси ўртасида чамбарчас алоқа борлигини исботлади.
3. ОБШҚдаги ҚЯТни ривожланиши ЛПО жараёнларини фаоллашуви ва АОТ ферментлар фаоллигини асинхронлиги билан кузатилади: типик ва экссудатив-гиперемик шаклларда адаптацион фаолликнинг ортиши, эрозив-ярали ва буллез шаклларида пасайиши билан кузатилади. ЛПО-АОТ жараёнлар ўртасидаги мувозанатни бузилишида бевосита таъсирга эта антиоксидантларни (КТ, СОД, ГП) ва ҳужайраларнинг энергия таъминот ферментлари (СуДГ) камайиши билан кузатилди.
4. ОБШҚҚЯТли беморларда МЎМ спекторини тадкик килиш ЭИ оғирлигини динамик ортишини клиник кечиши билан бир хилда бўлишини кўрсатди. Аникланган ўзгаришлар куйидагилар билан характерланади: Е 230 нм нуклеин фракцияларининг ортиши; Е 254нм захарли фракцияларини ортиши; НПИни ортиши; АИ пасайиши; қон зардоби ва оғиз суюклигида Е280 нм ароматик фракциянинг физиологик микдор фонида бўлиши касалликнинг патогенезида ЭИ ни ўрни ҳақида гувоҳлик беради.
5. ОБШҚҚЯТ беморларида альбуминнинг сорбцион хусусияти кўрсаткичларини (АСК, АСХ) пасайиши ва захарланиш индексини ортиши кузатилади, бу ЭИни прогрессив ортиши ва ОБШҚда оғирлик жараёнларини ортишида юз берадиган детоксикация натижасида организм заҳирасини пасайишида акс этади.
6. Цитокинлар фаолиятининг бузилишини намоён бўлиш даражаси касалликни клиник шаклларида хужайралараро муносабатлар билан аникланди: касалликни типик шаклларида иммунокомпетент хужайра кўрсаткичлариаро балансни сақланиши ва яллиғланишга карши медиаторларни пасайиш фонида яллиғланиш хусусиятли цитокинларни динамик жихатдан микдорий ортиши экссудатив-гиперемик, эрозив-ярали ва буллез шаклларда кузатилади.
7. ОБШҚҚЯТ патогенезида оғиз суюқлиги, ичаклар ва кон зардобидаги ҚЗЁкларнинг сифат ва микдор таркибини ўзгариши иштирок этади. Оғиз бўшлиғида бу ўзгаришлар аэроб микрофлора устунлигидаги микробиоценоз бузилишлдари билан акс этса, йўғон ичакда аутостабилизация механизмларини пасайиши, анаэроблар/аэроблар нисбати инфраструк-турасини бузилиши ва микроорганизмларнинг ички муҳитига таъсири билан намоён бўлади; кон зардобида протеолитик ва гемолитик метаболитларни пайдо бўлиши - детоксикацион функциясини бузилишидан далолат беради.
8. ОБШҚ патологик жараёнлар огирлигини ошиб бориши билан кон зардоби ва оғиз суюқлигида бир турдаги кўрсаткичлар ўртасидаги корреляцион алоқанинг ошиб бориши хам кузатилади. Бу холат ОБШҚдаги ҚЯТ патогенезида тизимли ва локал иммунометаболик жараёнларни ўзаро боғлиқлигидан ва уларни патогенетик бирлигидан гувохлик беради.
9. Касалликни полиэтиологик табиатини ҳисобга олган холда даволаш схемаси ишлаб чиқилган бўлиб, у касаллик оғирлигига мослашиб, махаллий хамда тизимли патогенетик механизмларга таъсир кўрсатди: махаллий даволашда антиоксидант дори воситаси Сукцинасол ва иммунстимулловчи бактериал лизат асосидаги ИРС-19 воситаси қўлланилди; тизимли даволаш антиоксидант терапияда - Сукцинасол, иммуномодулирловчи терапияда-иммуномодулятор - Галавит, седатив терапияда анксиолитик восита -Адаптол, ичаклар микробиоценозини меъёрлаштиришда махаллий дори воситаси Бифилакс иммуно ва дезинтоксикацион терапияда-Полисорб МПдан фойдаланилди.
10. ОБШҚдаги ҚЯТнинг турли шакллари учун ишлаб чиқилган даволаш схемаси юкори самарали бўлиб, касалликни клиник кечишида ижобий силжишлар кайд килинди ва беморларнинг психоэмоционал статуей меъёрлашди. Даволашнинг клиник самарадорлигини ўртача йиғиндиси, назорат гуруҳи билан таққослаганда касалликнинг типик шаклида 19,84%; экссудатив-гиперемик шаклида - 31,63%; эрозив-ярали шаклида 32,92% ва буллёз шаклида 26,35%; ни ташкил этди. Психоэмоционал статусни меъёрлашни унга мос холда 61,31%; 52,26%; 28,32%; ва 50,71% ни ташкил этди.
Н.ОБШҚдаги ҚЯТни ривожланишини асосий патогенетик механизмига таъсир этувчи воситаларни комплекс кўллаш фонида дезинтоксикацион ва иммунометоболик жихатдан ижобий силжишлар кайд килинди. Асосий гурух самарадорлигини ўртача йиғиндиси таққослаш гуруҳига нисбатан юқори бўлиб, типик шаклда оғиз суюқлигида >41,30%;экссудатив-гиперемик шаклда >36,46%; эрозив-ярали шаклда >37,13%; ва буллёз шаклда >31,99% ни ташкил этди; унта мое бўлган кондаги ортиш даражаси >34,36%; >33,45%; >43,45%; ва >48,13ни ташкил этди.

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Дунёда юз-жағ тизимини ривожланишининг тез-тез учровчи, структур ва функционал бузилишлар билан бирга кечечадиган патологик холатдан бири болаларда юқори лаб, альвеоляр ўсиқ ва танглайнинг туғма кемтиклари (ЮЛТТК) ҳисобланади. ЖССТ маълумотларига кўра юз-жағ соҳасидаги аномалиялар АҚШда 65%, Европа давлатларида 59,4%, Россиянинг турли худуларида 86% гача ҳолатларда учраши аникланган (Дьякова С.В.,2006, Топольницкий О.З., 2006). Болаларда юкори лаб ва танглайнинг тугма кемтик билан тугилиш сони дунёда ўртача 1:600 ни ташкил этади1. Хейлопластиканинг замонавий, такомиллаштирилган усулларининг яратилиши ва кўлланишига карамай, ЮЛТТК бўлган беморларнинг 60%-90%да юкори лаб ва бурунда иккиламчи деформацияларининг шаклланиши кузатилади2. Ушбу муаммони хал этишнинг мураккаблиги аввалам бор ривожланишдан оркада колиши хисобига юкори лаб, бурун ва юкори жағ тўкималарининг танқислиги билан боғликдир. Бирламчи хейлопластика ўтказилгандан сўнг эришилган эрта ижобий натижаларга қарамасдан, жаррохлик амалиётидан кейин лаб ва бурунда иккиламчи деформацияларнинг ривожланишини башорат қилиш ўта мухим ва долзарб муаммолардан бири ҳисобланади.
Жаҳонда юз-жағ сохаси туғма анамалияларини профилактикаси ва уларни даволаш самарадорлигини оширишга қаратилаган қатор илмий тадқиқотлар амалга оширилмокда. Шу жумладан, юқори лаб ва танглайнинг туғма кемтики бўлган болаларни хирургик даволашдан сўнг шаклланадиган иккиламчи деформацияларнинг ривожланишига таъсир килувчи омилларнинг патогенетик механизмларини ўрганиш ва башорат қилиш йўналишида илмий тадқикотлар олиб борилмокда. Касалликни ташхислашда антропометрик текширув натижаларига асосланган даво усуллари ишлаб чиқилмокда. Юқори лаб ва танглай туғма кемтикларини патогенетик исботланган комплекс даволаш алгоритмлари такомиллаштирилмокда. Юқори лаб кемтигини бартараф этишда иммунологик ва биокимёвий кўрсаткичлар асосида тўқималарнинг регенератив жараёнларини фаоллаштирувчи давонинг таъсир кучлари аниқланмокда. Операциядан кейинги пайдо бўлувчи иккиламчи асоратларнинг олдини олишга қаратилган чора-тадбирларнинг самарадорлигини оширишга йўналтирилган механизмлар, ҳамда жаррохлик амалиётидан кейинги асоратларни камайтириш ва бартараф этишга каратилган илмий -амалий ишлар мухим ахамият касб этмокда.
Мамлакатимизда соғлиқни сақлаш тизимида, хусусан, оналик ва болаликни мухофаза қилиш борасида изчил ислохатлар амалга оширилиб, қатор давлат дастурлари хаётга тадбиқ этилмоқда. 2017-2021 йилларда Узбекистан Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясига мувофик3 «...оналик ва болаликни муҳофаза килиш, оналар ва болаларнинг сифатли тиббий хизматдан фойдаланишни кенгайтириш, уларга ихтисослаштирилган ва юқори технологияларга асосланган тиббий ёрдам кўрсатиш, чакалоқлар ва болалар ўлимини камайтириш бўйича комплекс чора-тадбирларни янада кенгроқ амалга ошириш» ахоли катламлари орасида юқори туғма кемтиги ва иккиламчи деформацияларни эрта ташхислаш ҳамда сифатли тиббий хизмат кўрсатишда инновацион технологияларни қўллаш асосида замонавий даволаш усулларни ишлаб чиқиш ва бажариш мухим хисобланади.
Узбекистан Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сонли Фармони «Узбекистан Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида», 2017 йил 20 июндаги ПҚ-3071-сонли қарори «Узбекистан Республикаси ахолисига ихтисослаштирилган тиббий ёрдам кўрсатишни янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида», Вазирлар Махкамасининг 2016 йил 25 апрелдаги «Соглом она ва бола» йили Давлат дастури ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий-ҳукуқий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишда муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади ЮЛТТК бор болаларда антропометрии ва клиник-биохимик текширувлар асосида юкори лабнинг иккламчи деформацияларни комплекс даволаш самарадорлигини ошириш иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги куйидагилардан иборат:
такомиллаштирилган хейлопериостопластика (хейлоуранопластика) усули ишлаб чиқилди, ушбу усулнинг қўлланилиши бир вақтда юқори лаб юганчасини узайтиришга хамда оғиз-бурун йўлини бирламчи танглай доирасида бартараф этишга имкон берган, бу эса оғиз бўшлиғи дахдизини нормаллаштирган хамда реаблитациянинг жарроҳлик босқичларини камайтирган;
ЮЛИДни шаклланиши бирламчи хейлопластикага индивидуал ёндошмаслик, хамда организмдаги латент патологик жараёнларнинг жаррохлик амалиётидан кейин чандиқларнинг шаклланишига таъсири борлиги аниқланган;
жаррохдик амалиётидан олдинги даврда ҚТЭЎО кўрсаткичини назорат қилиш патологик чандиқлар ривожланишини ўз вактида профилактика қилиш имконини бериши исботланган;
қоннинг клиник-лаборатор ва биокимёвий кўрсаткичларига асосланиб патологик чандиқлар ривожланишини башорат қилувчи математик модел ишлаб чиқилган.
Хулоса
«Хейлопластикадан сўнгги иккиламчи деформацияларни жаррохдик йўли билан даволаниши ва профилактикаси» мавзусидаги фалсафа доктори (PhD) диссертацияси бўйича олиб борилган тадкиқотлар натижасида куйидаги хулосалар такдим этилади:
1. ЮЛТТК бор беморларда хейлопластикадан кейинги эрта ва узок муддатлардаги жаррохдик натижалари илк бор киёсий тахдил килинди, шунингдек юкори лабда иккиламчи деформацияларнинг юзага келиш сабаблари ўрганилди.
2. Юқори лабнинг косметик нуксон кўрсаткичидан фойдаланиш (ЮЛКНК) нафакат коррекция килувчи операцияларни ўтказишга кўрсатмаларни аниклашга ёрдам бериши билан бирга беморларда кузатиладиган ЮЛИДнинг даражасига караб даволашда индивидуал ёндошишга имкон беради.
3. Таклиф этилаётган хейлоуранопластика усулини қўллаш бир пайтнинг ўзида оғиз бўшлиғи дахлизини тўлик шакллантиришга ва огиз-бурун йўлини бартараф этишга имкон беради, бу эса ортодонтик даволашни эрта бошлашга ва ЮЛТТКининг жаррохдик реаблитация боскичларини қисқартиради.
4. Тавсия этилаётган комплекс даволаш усули патологик чандиқлар ривожланишининг олдини олишга ўз вақтида имкон яратади ва қайта коррекцияловчи даволашга кетадиган сарф-харажатларни кескин камайтиради.
5. ЮЛТТКда хейлопластика усулни нотўғри танлаш ёки бажариш билан боглик техник хатоликлар, хамда организмдаги мавжуд латент патологик холатлар келажакда патологик чандикларнинг ривожланиши ва ЮЛИД шаклланишининг асосий сабаблар эканлиги аникланди.
6. ЮЛТТК бор болалар ва ЮЛИД бор беморларнинг оғиз бўшлиғида микробларнинг хаддан зиёд ўсиш синдроми кузатилиши, бунда ЮЛИД бор беморларда Candida туридаги замбуруғлар ва стафилококлар энг кўп штаммлар қаторига кириши аниқланди.
7. ЮЛТТК бор болаларда ва ЮЛИД бор беморларда спецефик ва носпецифик иммунитет кўрсаткичларида сезиларли камайишининг кузатилмаслиги ва шу муносабат билан жаррохдик амалиётидан олдин иммунокоррекцияни ўтказишга хожат йўқлиги аникланди.
8. Олиб борилган тадкиқотлар давомида биринчи бор қўпол чандиқларнинг ривожланишига таъсир этувчи омиллар, келоид конститутциясининг мезонларини аникланди. Бунда ЮЛТТК бор болаларнинг 96%да патологик чандикларнинг шаклланишини юкори ишончли даражада башорат қилинди.
9. ЮЛИДнинг ривожланиши билан ўзаро боғлиқ бўлган клиник лаборатор белгиларнинг кўп сонли регрессион тахдили натижасида, патологик чандикларнинг ривожланишини башорат этувчи, касалхонага ётишдан аввал амбулатор шароитда қўлланилиши мумкин бўлган математик модельни яратиш имконини берди.

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурияти. Бугунги кунда дунёда аҳоли орасида туғма ва хужайра патологиялар, пародонтнинг яллиғланиш-деструктив касалликлари, кариес асоратлари, жарохатлар, ишлаб чиқариш ва экологик омиллар, соматик касалликлар, юрак кон томир касалликлари, меъда ичак тизими, онкологик ва пародонт касалликлари тишларни йўкотишга олиб келиши исботланган1. Пародонт касалликлари билан 35-44 ёшдаги ахолининг 65-98% кисми2, мактаб ёшидаги болаларнинг 60-90%, катталарда 100% тиш кариеси учрайди. Жахонда эса 65-74 ёшдагиларнинг 30% да табиий тишлар буткул бўлмайди3. Шунингдек, ОИТС, бактериал ва вирус касалликлари 40%-50%да оғиз бўшлиғининг адентиясига олиб келиши, тиш-жағ тизим нуқсонларини бартараф килишда турли ортопедик протезлар қўллаш, доимо хам беморларни қониқтирмайди. Стоматологик имплантология ушбу муаммони хал этишда асосий ташкилотчиси бўлиб, у функционал холат, юз эстетикасини яхшилаш, инсонларни ижтимоий реабилитацияси ва ҳаёт сифатини ошириш имконини беради4. Тиш имплантатлар стоматологик амалиётда биологик, тиббий, техник ва технологик муаммолар комплексини ташкил этади. Имплантат юзасига остеоинтеграция хусусиятини оширишда биофаол копламанинг самарадорлиги алоҳида ўрин тутиши, хорижда ишлаб чиқарилган турли моделдаги дентал имплантатларни қўллаш ҳолати мавжуд бўлишига қарамасдан таннархи арзон, биофаол қопламга эга махаллий тиш имплантатларини қўллаш заруриятини юзага келтиради. Бироқ, биофаол копламали махаллий имплантатларни олиш учун тажриба шароитда, кейинчалик эса клиник амалиётда уларни оғиз бўшлиғи аъзо ва тўкималарига таъсирини ўрганиш бугунги кунда ортопедик стоматологиянинг долзарб муаммоларидан биридир.
Жаҳонда тиш имплантата учун биофаол коплама яратиш ва уни самарадорлигига эришиш мақсадида катор илмий тадқиқотлар амалга оширилмокда. Буларга, тиш имплантати учун биофаол коплама яратиш таъсир қилувчи эндоген ва экзоген сабабларнинг келиб чикишига таъсир килувчи патогенетик механизмларини, хавф омиллари ва кечишини функционал ўзига хослигини, клиник кўринишларини, миллий тиш имплантати учун биофаол коплама яратиш, махаллий биофаол коплама синтези учун ионлар электролизи усулини ишлаб чикишдан иборат. Учкальцийфосфат (Саз(РО4)2) ва тут ипак курт пилласи чикиндиларидан махаллий хитозан композитларини синтезлаш ва биофаол каватнинг оптимал ўлчамларини аниқлаш; синтезланган биофаол каватни тиббий-биологик ишончлилигини илмий асослашдан иборат. Касаллик ёки турли травматик ҳолатлар туфайли йўкотилган тишлар, уларни олдини олишга каратилган профилактик тадбирларнинг механизмини яратиш, касалликнинг асоратларини камайтириш ва бартараф этишнинг замонавий усулларини такомиллаштириш муҳим ахамият касб этади.
2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясида5 мамлакатимизда «....фармацевтика саноатини янада ривожлантириш, аҳоли ва тиббиёт муассасаларининг арзон, сифатли дори воситалари ва тиббиёт буюмлари билан таъминланишини яхшилаш бўйича чора-тадбирларни амалга ошириш...» белгилаб берилган. Инновацион технологияларни кўллаш асосида йўқотилган тишларни тиклашда биофаол копламага эта махаллий тиш имплантатларидан фойдаланиб сифатли тиббий хизмат кўрсатишда замонавий даволаш усулларни ишлаб чикиш ва бажариш зарур.
Узбекистан Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги «Узбекистан Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги ПФ-4947-сонли Фармони, 2011 йил 28 ноябрдаги ПФ-1652-сон «Соғлиқни саклаш тизимини ислоҳ қилишни янада чукурлаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги, 2017 йил 20 июндаги ПК-3071-сон «Узбекистан Республикаси ахолисига ихтисослаштирилган тиббий ёрдам кўрсатишни янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги Қарорлари хамда мазкур фаолиятга тегишли бошка меъёрий-ҳуқуқий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишда муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади маҳаллий тиш имплантатлари суяк ички қисми учун биофаол копламани ишлаб чиқиш ва уни кўллашни тажрибада асослашдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
тут ипак қурти пилласи чикиндиларидан хитозан ва учкальцийфосфат армирланган гранулаларидан тиш имплантатлари учун махаллий биофаол бирикма олинган;
махаллий титанли тиш имплантатлари учун биофаол бирикма олиш учун ионлар электролизи усули ишлаб чиқилган;
биофаол копламали «Implant.uz» тиш имплантатини тишлар қаторидаги нуқсонларни тўлдириш учун имплантати тажрибада ва имплантат-суяк чегара остеоинтеграциясини ижобий ўсиши исботланган;
махаллий полимер матрикс титанли имплантатларни тиббий биологик хавфсизлиги тажрибада ва тажриба ости ҳайвонлари организмига уларнинг заҳарли таъсири аниқланган.
Хулоса
«Миллий тиш имплантати учун биофаол коплама яратиш ва уни самарадорлигини баҳолаш» мавзусидаги фалсафа доктори (PhD) диссертацияси бўйича олиб борилган тадқикотлар натижасида куйидаги хулосалар такдим этилди:
1. Тут ипак қурти пилла чиқиндиларидан хитозан ва учкальций фосфатнинг армирланган гранулаларидан тиш имплантатлари учун маҳаллий полимер матрикс олинди.
2. Махаллий титан имплантатлари биофаол бирикмалари ион электролизлари учун усул таклиф этилди.
3. Биофаол копламали махаллий тиш имплантати «Implantant uz»hh экспериментал морфологик тадкикот натижаларига кура шуни айтиш мумкинки, улар тажриба хайвонлари организмида морфологик ўзгаришларни келтириб чиқармайди.
4. Имплантатнинг суяк чегарасида остеоинтеграциянинг ижобий динамикаси экспериментал асосланди, бунда махаллий тиш имплантатини имплантация килишда махаллий хитозан ва уч кальций фосфат асосидаги биофаол матриксдан фойдаланилди.
5. Тут ипак курти пилласи чиқиндиси ва учкальцийфосфат асосида биофаол матрикс синтезланди, у захарли хусусиятларга эта эмас.
6. Полимер матриксли махаллий титан имплантатларининг тиббий биологик хавфсизлиги тажрибада исботланди.

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Жаҳон соғлиқни саклаш ташкилоти маълумотларига кўра, «нефролитиаз билан касалланиш турли мамлакатларда 2 дан 12% гача ташкил этади ва янада кўпайиб боришга мойил»1 ва баъзи прогнозларга биноан якин келажакда бундай беморлар сони 2 баробарга ортади. Касалланиш билан бирга нефролитиаз асоратларидан ўлим кўрсаткичи хам ортиши кузатилган. «Сийдик тош касаллиги ривожланиш частогасининг сўнгги йилларда ортиб бориши ҳаётнинг ижтимоий, маиший ва экологик шартларининг ўзгариши, аҳолининг урбанизациям, гиподинамия, озик-овқат маҳсулотлари сифати ва таркибининг ўзгариши ва бошқа хатар омилларига боглик»2. Шу билан бирга, нефролитиазда мавжуд бўлган эндоскопик жаррохдик услублари қўлланишининг натижалари, айникса, беморда «мураккаб» сийдик тошлари бўлганида, етарли даражада қониқарли эмас, амалиёт вактида ва кейинги асоратлар частотаси юкорилигича қолмокда. Резидуал тошларнинг бўлиши нефролитиазни эндоскопик даволашнинг муҳим муаммоларидан бири бўлиб хисобланади, айниқса, буйракларнинг кораллсимон ва кўп сонли тошларида. Даволашнинг пировард мақсади айнан тошларни тўлиқ олиб ташлаш эканлигини эътиборга олган ҳолда, касалланишни камайтириш ва рецидивларнинг олдини олиш учун бу масалани ечиш имконини берувчи эндоскопик жаррохдикнинг янги услубларини ишлаб чикиш талаб этилади.
Нефролитиаз диагностикаси, даволаш ва профилактикасини такомил-лаштириш мақсадида дунёда бир қатор мақсадли илмий тадқиқотлар олиб борилмокда, жумладан, касаллик ривожланишининг этиологик омилини аниқлаш ҳамда беморларни эрта аниқлаш ва ўз вақтида даволаш-профилактика ёрдамини кўрсатиш учуй скрининг текширувлари ўтказиш. Даволашнинг оптимал тактикасини танлашга ёндашишни такомиллаштириш ва патологиянинг кечиш огирлигига асосланган структуралаштирилган алгоритмларни шакллантириш максадида ҳозирги вактда эндожаррохдик амалиётларининг концепцияси ва янги усулларини ишлаб чиқишга ҳамда нефролитиазнинг мураккаб шакллари, хусусан, буйрак ва сийдик йўлларидаги қўшма тошларда, беморларга бир босқичли амалиётларни бажариш имкониятларини баҳолашга катта эътибор каратилмокда. Муаммонинг кўп йиллик тарихга эга бўлишига қарамай, ҳозирги кунда перкутан нефролитотрипсиядан кейин асоратлар ривожланиш хавфини камайтириш масалалари долзарблигини йўқотмаган. Юқорида таъкидланганлардан келиб чиқиб, ушбу илмий-тадкиқот иши касаллик кечиш огирлигига боглик равишда миниинвазив амалиётларнинг янги усуллари ва даволаш тактикасини танлаш алгоритмларини ишлаб чиқишга асосланган ҳолда нефролитиазнинг эндоскопик жаррохлик усулларини такомиллаштиришга багишланган.
Ҳозирги кунда юртимизда аҳолига кўрсатилаётган тиббий хизмат сифатини тубдан яхшилаш ва кўламини сезиларли кенгайтиришга қаратилган кенг камровли максадли чора-тадбирлар олиб борилмокда. Бу муаммонинг ҳал қилиниши «аҳоли ўртасида касалланиш даражаси ва ўлим кўрсаткичини камайтириш»га каратилган 2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналишлари билан чамбарчас боғлиқ3. Бу вазифаларни амалга ошириш, шу жумладан, нефролитиазни даволаш самарадорлиги ва хавфсизлигини, беморлар хаёт сифатини яхшилашни таъминловчи эндоскопик жаррохдикнинг мавжуд усулларини янада такомиллаштириш ва янги оптимал усулларини ишлаб чиқиш долзарб йўналишлардан бири бўлиб хисобланади.
Узбекистан Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сон «Узбекистан Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида «ги Фармони, 2017 йил 20 июндаги ПҚ-3071-сон «Узбекистан Республикаси ахолисига 2017-2021 йилларда ихтисослаштирилган тиббий ёрдам кўрсатишни янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги қарори ва бошқа меъёрий-ҳуқуқий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадкиқоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади нефролитиазнинг эндоскопик жарроҳлик услубларини такомиллаштириш ва янги оптимал услубларини ишлаб чиқиш йўли билан эндоскопик даволаш натижаларини яхшилашдан иборат.
Тадқиқотининг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
кораллсимон ва кўп сонли нефролитиаз билан беморларни эндоскопик даволаш учун кўп кириш йўлли перкутан нефролитотрипсиянинг игнали усули ишлаб чиқилган;
сийдик тизимининг юқори қисми (буйрак, сийдик йўли) турли сатхдарида жойлашган бир нечта тошларни бир вақтда олиб ташлаш, оператив амалиёт ва анестезиялар сони, даволаниш ва бемор реабилитацияси муддатларини қискартириш имконини берувчи симультан перкутан нефролитотрипсия усули ишлаб чиқилган;
амалиётдан кейинги инфекцион асоратлар частотасини камайтириш ва беморлар ҳаёт сифатини ошириш имконини берувчи дренажсиз перкутан нефролитотрипсия усули ишлаб чиқилган;
амалиёт вақтида асоратларнинг (перфорация, кон кетиш) йўқлиги, тошлардан батамом кутулиш ва юкори сийдик йўлларининг органик обструкциясининг йўқлиги перкутан нефролитотрипсиянинг дренажсиз усулларини қўллаш имконини берувчи мезонлар аниқланган;
жарроҳлик асоратларининг Clavien-Dindo бўйича оптимал мослаштирилган классификацияси ёрдамида нефролитиазни эндоскопик даволашнинг такомиллаштирилган усулларининг (кўп кириш йўлли, симультан ва дренажсиз) амалиётдан кейинги асоратларини объектив баҳолаш асосланган.
Хулоса
1. Буйраклардаги маржонсимон ва кўп сонли тошларда перкутан нефролитотрипсиянинг кўп йўналишли ва игнали кўп йўналишли усулларини қўллаш нефролитиази бўлган беморларни даволашнинг самарадорлигини оширишга имкон беради.
2. Маржонсимон ва кўп сонли нефролитиази бўлган беморларни даволашда кўп йўналишли перкутан нефролитотрипсия самарали ва хавфсиз усулдир, эндоскоп билан ўтиб бўлмайдиган косачалардаги катта ҳажмли тошлар ва/ёки бўлаклари уни бажаришга кўрсатмалар, деб хисобланади.
3. Кўп йўналишли перкутан нефролитотрипсиянинг игнали усули маржонсимон ва кўп сонли нефролитиази бўлган беморларни даволашда самарали ва хавфсиз усулдир. Уни бажаришга кўрсатмалар эндоскоп билан ўтиб бўлмайдиган косачалардаги кичик хажмли тошлар ва/ёки унинг бўлакларидир.
4. Буйраклар ва/ёки сийдик найларида ипсилатерал ва билатерал тошлари бўлган беморларни даволашда симультан эндоскопик операциялар яроқли, ҳаммабоп ва самаралидир, чунки уларни бажаришда аҳамиятли даражадаги интра- ва постоперацион асоратлар кузатилмайди, қайта анестезияга мухтожлик, такрор-такрор муолажалар билан боғлик психологик стресслар мустасно этилади.
5. Симультан эндоскопик операциялар уларнинг бир вактда бажарилиши ҳисобига кўрсатилган хизматлар тўловининг ҳамда постоперацион даврда ишлатилган дори-дармонларга ажратилган харажатларнинг микдорини камайтиришга имкон беради, ва бу унинг иқтисодий жихатдан афзаллигини белгилайди.
6. Нефролитиази бўлган беморларни даволашда самарали ва хавфсиз дренажларсиз эндоскопик операцияларни қўллаш аҳамиятли интра- ва постоперацион асоратларнинг ривожланишига йўл кўймайди, катетер-ассоциацияланган сийдик йўллари инфекциясининг частотасини камайтиришга, беморнинг стационар шароитида даволаниш муддатини ва кўрсатилган тиббий хизмат таннархини кискартиришга имкон беради, бу уларни стандарт ПКНЛТга нисбатан иктисодий жихатдан афзалрок эканлигини белгилайди.

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Жаҳон соғлиқни саклаш ташкилоти маълумотларига кура, «сийдик тута олмасликнинг (СТО) популяциялардаги тадқиқотларда тарқалиши 9,9% дан 36,1% гача ташкил қилади, аёлларда эркакларга нисбатан кўп учрайди1. Сийдик тута олмаслик беморларнинг хаёт сифатини тушириб юборади, уларнинг ижтимоий дезадаптациясига сабаб бўлади ва рухий-эмоционал дискомфорт чақиради. Беморлар ўз аҳволини баҳолашида юқори даражадаги субъективлик мавжудлиги касаллик белгиларини балларни жамлаган ҳолда шкала бўйича баҳолаш зарурлигини белгилайди. Адабиётлар таҳлили шуни кўрсатдики, СТО ни даволашда энг кўп қўлланадиган «М-холинолитиклар медикаментоз даволашдаги биринчи қатор препаратлар ҳисобланади, лекин уларни қўллаганда ножўя таъсирлари кўп учрайди ва даволашни тўхтатишга тўғри келади. Бундан ташкари, касалликнинг айрим турларида анъанавий медикаментоз даволаш ёрдам бермайди»2. Стресс туфайли СТО ни хирургик коррекциясининг мавжуд бўлган усулларидан ҳозирги кунда миниинвазив амалиётларга ён босилади, уларнинг мослиги эса коррекция усулининг иқтисодий жиҳатдан тўғри келишига боғлиқ.
Дунё амалиётида СТО дан азият чеккан аёлларга кўрсатилаётган тиббий хизмат сифатини оширишга қаратилган бир қатор тадқиқотлар олиб борилмокда, жумладан, касалликнинг этиологик омилини аниқлаш ҳамда дунёнинг турли давлатлардаги аҳолининг маданий, иқтисодий ва ижтимоий муҳити хусусиятларига боғлиқ равишда касалликнинг таркалиши ва бошка эпидемиологик кўрсаткичларни таҳлил килиш. Аниқланган хавф омиллари фонида СТО белгилари диагностикаси ва ривожланиш профилактикасига эрта ёндашувларни такомиллаштириш максадида ҳозирги кунда касаллик диагностикаси ва белгилари ифодаланганлигини бахолашнинг турли инструментлари адаптацияси ва мақсадга мувофиқлигининг махсус дастурларини ишлаб чиқиш, шунингдек медикаментоз даволашнинг самарали ва хавфсиз тартибларини оптималлаштиришган холда СТО хирургик коррекциясининг камшикаст ва ҳаммабоп усулларини танлашга ёндашишни унификациялаш масалаларига катта эътибор каратилмокда. Юқорида таъкидланганлардан келиб чиқиб, ушбу илмий-тадқиқот иши СТО дан азият чекаётган аёллар диагностикасини оптималлаштириш, консерватив ва хирургик даволаш усулларини такомиллаштириш йўли билан кўрсатилаётган урологик ёрдам сифатини оширишга багишланган.
Ҳозирги кунда юртимизда тиббий хизмат сифатини яхшилаш соғлиқни саклаш тизими ва тиббий хизмат кўрсатишдаги ислохотларнинг асосий звеноларидан бири бўлиб ҳисобланади. Бу муаммонинг хал килиниши «аҳоли ўртасида касалланиш даражаси ва ўлим кўрсаткичини камайтириш»га қаратилган 2017-2021 йилларда Узбекистан Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналишлари билан чамбарчас боғлиқ3. Бу вазифаларни амалга ошириш, шу жумладан, СТО дан азият чекаётган аёллар диагностикасини оптималлаштириш, консерватив ва хирургик даволаш усулларини такомиллаштириш йўли билан кўрсатилаётган урологик ёрдам сифатини ошириш долзарб йўналишлардан бири бўлиб ҳисобланади.
Узбекистан Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сон «Узбекистан Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида «ги Фармони, 2017 йил 20 июндаги ПҚ-3071-сон «Узбекистан Республикаси аҳолисига 2017-2021 йилларда ихтисослаштирилган тиббий ёрдам кўрсатишни янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги қарори ва бошқа меъёрий-ҳуқуқий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадкиқоти муайян даражада хизмат килади.
Тадқиқотнинг мақсади сийдик тута олмасликдан азият чекаётган аёлларда диагностиками оптималлаштириш, консерватив ва хирургик даволашни такомиллаштириш йўли билан кўрсатилаётган урологик ёрдам сифатини яхшилашдан иборат.
Тадқиқотининг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
аллоплантни қўллаган ҳолда трансобтуратор уретропексияни ўзига жамлаган хирургик усул ишлаб чиқилди;
сийдик тута олмасликни аниклаш учун ўзбек тилидаги ICIQ-UI SF сўровномасининг мослаштирилган шакли ишлаб чиқилган ва соғлом инсонлар орасида бу патологияни дифференциаллашда унинг самарадорлиги аниқланган;
илк бор эпидемиологик тадкиқот ўтказилган (10766 нафар респондент) ва Ўзбекистонда 18 ёш ва ундан катта аёлларда сийдик тута олмасликнинг тарқалиши ва структураси аникланган;
Ўзбекистонда аёлларда сийдик тута олмаслик ривожланишининг интеграл хавфини аниқловчи хавф омиллари аникланган ва уларнинг микдорий киёсий тавсифи берилган;
сийдик тута олмасликнинг турлари ичида аралаш тури ҳаёт сифатига энг катта салбий таъсир этиши, сийдик йўқотиш ҳажмига қараганда унинг частотаси бу кўрсаткичга каттароқ таъсир этиши аникланган;
сийдик тута олмасликнинг шошилинч ва аралаш турларида аёллардаги медикаментоз даво турли режимларининг клиник самарадорлиги аникланган ва М-холинолитиклар ва альфа-1 адреноблокаторлар билан комбинацияли даво клиник хотиржамлик даврини сезиларли узайтириш имконини бериши исботланган;
трансобтуратор уретропексия вақтида слинг сифатида таклиф этилган пай аллоплантини қўллашнинг клиник самарадорлиги кимматбаҳо полипропилен тентани қўллаб бажарилган амалиёт билан бир хиллиги исботланган.
Хулоса
1. ICIQ-UI SF сўровнаманинг мослаштирилган ўзбекча версияси сийдик тутолмаслиги билан касалланган беморларни аниклаш учун қулай, ишончли ва валидли восита эканлиги аникланди.
2. Ўзбекистонда 18 ёш ва ундан катта аёлларда СТ тарқалганлиги 25,6% ни ташкил қилди. Касаллик структурасида зўрикишдаги СТ 41,7% билан устунлик килади, 35,6% аёлларда аралаш ва 22,7% да эса ургентли СТ турлари аникланди.
3. Аёлларда СТ кўп омилли касаллик. Бунинг ривожланишда ёмон таъсир кўрсатган омиллар: 5 мартадан кўп туғишлар: имкониятларнинг нисбати (ИН) - 4,04; қайталанувчи цистит -ИН 3,31; анамнездаги энурез -ИН 2,74; 3-5 марта туғишлар - ИН 2,76; менопаузадан кейинги давр - ИН 2,49; кандли диабет - ИН 2,14; сурункали кабзият- ИН 1,97; жисмоний зўриқишлар - ИН 1,78; 1-2 марта туғишлар - ИН1,62; сийдик ажратиш тизими аъзолариннг касалликлари - ИН 1,48; семизлик - ИН 1,44 ва гинекологик касаликларнинг мавжудлиги - ИН 1,13.
4. СТ нинг турлари беморлар ҳаёти сифатига фарқланган ҳолда таъсир қилади. Беморлар ҳаёти сифатига энг салбий таъсир қиладигани бу СТнинг аралаш тури. Сийдик тутолмаслик билан касалланган беморлар ҳаёти сифатига йўқотиладиган сийдик ҳажмидан кура, сийдик тутолмаслик холатларининг частотаси катта таъсир қилиши аникланди.
5. Шаҳарда яшовчи аёлларда СТ жадалроқ кечиши аниқланди. СТнинг кунига 1 марта ва ундан ортиқ частотаси шаҳар аёлларида қишлоқ аёлларига Караганда кўпроқ (мос равишда 30,3% ва 18,8%) кузатилди.
6. СТ ривожланишига ҳаёт тарзи хусусиятлари, меҳнат-шарт-шароитлари ва ижтимоий холат катта таъсир қилади. Шаҳарда яшовчи СТ билан беморлар орасида менопаузадан кейинги даврдаги, қандли диабет ва семизлик бор аёллар кўпрок учради. Қишлок жойларда яшайдиган СТ билан бемор аёллар орасида эса мунтазам оғир меҳнат билан шуғулланувчи, гинекологик касалликларга зга ва анамнезда асоратланган туғриклар ўтказган аёллар кўпрок учради.
7. Шаҳар ва қишлоқларда яшовчи аёлларда сийдик тутолмаслик ривожланиши интеграл хавф омилларда фарклар мавжуд. Бунда фарқлар факат омилларда эмас, балки шу омилларнинг мавжудлигида сийдик тутолмаслик ривожланишининг имкониятлар нисбати микдорий қийматларидан хам иборат.
8. СТ қишлок аёлларига Караганда шахар аёллари хаёт сифатига кўпроқ таъсир кўрсатди: СТни кундалик хаётга ўртача ёки жиддий таъсир килади, деб ҳисоблаган аёллар сони шахарда яшовчи СТ билан касалланган аёлларнинг 30,2%, қишлоқ жойларида эса - 18,7% ни ташкил килди.
9. СТнинг шошилинч ва аралаш турларида М-холинолитиклар ва альфа 1-адреноблокаторлар билан комбинациялаштирилган терапия М-холинолитиклар билан монотерапиядан кура самаралирокдир.
10. Зўрикишда сийдик тутолмаслик билан касалланган аёлларнинг хирургик давоси учун ишлаб чикилган аллоген пайли транплантат ёрдамида трансобтуратор уртеропексия усули самарали ва хавфсизлиги курсатилди. Ушбу усул ёрдамида даволашнинг самарадорлиги (согайиш+яхшиланиш) 3 йиллик кузатиш мобайнида 85,7% ни ташкил килди.

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурияти. Сурункали панкреатит билан касалланиш даражаси йилига хар 100 минг ахолига 4-8 та, Европада таркалаши эса-хар 100 минг ахолига 25 тадан иборат. Германияда сурункали панкератит билан 20 мингдан кўп, Россияда - 60 мингдан кўп аҳоли касалланган. Дунёда ўткир ва сурункали панкреатит билан огриган беморлар сони сўнгги 30 йилда икки баробар ошиб, бу беморларнинг бирламчи ногиронлигининг 15 фоизини ташкил килади. «Сурункали панкреатит билан касалланган беморларда 30 фоиз ҳолатда эрта асоратлар кузатилади, ушбу патологиядан ўлим холатлари эса 5,1 фоизга тенгдир»1. Йигирма йиллик анамнез меъда ости бези саратонини ривожланиш хавфини 5 мартага оширади. Натижада 10 йилда беморларнинг 30%, 20 йилда эса -50% вафот этади. Сурункали панкреатитда меъда ости безининг ташки секретор фаолиятини бузилиши оқибатида патологик жараёнга ички секретер бузилишлар хам қўшилади, инсулинга резистентлик ва кандли диабет ривожланади, улар метаболик синдромнинг 20-40% ни ташкил етади. Дунёнинг барча мамлакатларида метаболик синдром ва унинг компонентлари инсулинга резистентлик, кандли диабет, артераиал гипертония, абдоминал семизликнинг тобора ортиб бораётгани, касалликнинг кайтариб бўлмас оғир асоратлари беморлар хаётига жиддий хавф туғдираётгани, бунинг натижасида ногиронлик ва ўлим кўрсаткичларининг ошиши тиббиётнинг долзарб муаммоларидан бири бўлиб қолмокда.
Жаҳонда метаболик синдромнинг патогенетик жиҳатлари ва метаболик бузилишларни самарали коррекциялашга эришиш мақсадида қатор илмий тадқиқотлар амалга оширилмокда. Бу борада метаболик синдром патогенезида муҳим ўрин тутувчи абдоминал семизлик, инсулинга резистентлик, углевод ва ёглар алмашинуви, адипоцитлар дисбаланси хусусиятлари йўналишида тадқиқотларни амалга ошириш алоҳида аҳамият касб этади.
Бугунги кунда мамлакатимизда аҳоли орасида турли касалликларни эрта ташҳислаш ва асоратларини камайтиришга каратилган кенг камровли дастурий тадбирлар амалга оширилмокда. 2017-2021 йилларда Узбекистан Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясида, жумладан «соғликни саклаш соҳасини, энг аввало, унинг ахолига тиббий ва ижтимоий-тиббий хизмат кўрсатиш кулайлиги хамда сифатини оширишга каратилган дастлабки бўғинини, тез ва шошилинч тиббий ёрдам тизимини янада ислох килиш, аҳоли ўртасида соғлом турмуш тарзини шакллантириш, тиббиёт муассаларининг моддий-техника базасини мустахкамлаш»2 белгилаб берилган. Бундан келиб чиккан холда, жумладан инсулинга резистентлик ривожланишида сурункали панкреатитнинг ўрни ва метаболик бузилишларни коррекцияси йўллари инновацион технологияларни қўллаш асосида замонавий даволаш усулларини такомиллаштириш зарур.
Узбекистан Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги «"Узбекистан Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги ПФ-4947-сонли Фармони, 2017 йил 20 июндаги «"Узбекистан Республикаси ахолисига ихтисослаштирилган тиббий ёрдам кўрсатишни янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги ПҚ-3071-сонли Қарори бўйича хамда мазкур фаолиятга тегишли бошка меъёрий-ҳуқуқий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишда муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади инсулинга резистентлик ривожланишида сурункали панкреатитнинг роли ва метаболик бузилишларни коррекцияси йўлларини такомиллаштиришдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги куйидагилардан иборат:
сурункали панкреатит ва метаболик синдром мавжуд беморларда гиперинсулинемия ривожланиши билан бир каторда дислипидемиянинг кузатилиши, инсулинга резистентлик индексини ошишига олиб келиши исботланган.
абдоминал семизлик билан сурункали панкреатит мавжуд бўлган беморларда касалликнинг патогенезининг ўзига хос конда гиперинсулинемия ва эркин ёг кислоталари микдорининг ортиши, глюконеогенез ҳолатининг фаоллашуви хусусиятлари аникланган хамда айни ушбу беморлар тоифасида лептин, резистин микдорининг ортиши ва адипонектин микдорининг камайиши билан тавсифланувчи адипоцитокинлар дисбаланси исботланган;
метаболик синдром билан кечувчи сурункали панкератитда лептин экспрессияси ва кон томир деворларидаги функционал ўзгаришлар ўртасидаги узвий богликлик конда липидлар алмашинувининг бузилишига ва атерогенез ривожланиш хавфига олиб келиши исботланган;
сурункали панкреатитли беморларни метаболик синдром билан ва метаболик синдромсиз кечувчи турларида, эластаза тести натижалари қиёсий тахлил килинган ва меъда ости бези экзокрин етишмовчилиги метаболик синдром билан кечувчи сурункали панкреатитли беморларда кўпроқ учраши исботланган;
микрокапсулали панкреатин, статинлар ва инсулин сенсетайзерларини перорал кўллаш давонинг самарадорлигига таъсири хамда турли хил гормонал ва метаболик бузилишларни бартараф килиши, касаллик ривожланишининг пасайиши ва ремиссия даврини узайишига олиб келиши исботланган.
Хулоса
1. Метаболик синдром билан кечувчи сурункали панкреатитли беморлар метаболик синдромнинг алоҳида компонентлари бўйича таксимланган. Инсулинга резистентлик ва гиперлипидемия эркакларга нисбатан кўпроқ аёлларда учрайди ва тана вазни индексининг ошиши билан кузатилади.
2. Метаболик синдром билан кечувчи сурункали панкреатит мавжуд беморларда, гормонал-метаболик бузилишлар базал ва стимуляцияланган гиперинсулинемия, гипергликемия, глюкозага толерантликнинг бузилиши, HOMA-IR микдорининг ошиши билан кечади.
3. Метаболик синдром билан кечувчи сурункали панкреатит мавжуд беморларда фақат сурункали панкреатит билан огриганларга нисбатан триглицерид, умумий холестерин ва эркин ёг кислоталари микдорининг юқорилиги, гиперинсулинемиянинг ишонарли тарзда ўсиши ва ЗПЛП микдорини ўртача 1,7 мартага ошиши кузатилади.
4. Олинган натижалар шуни кўрсатадики, сурункали панкреатитли беморларга нисбатан, метаболик синдром билан кечувчи сурункали панкреатитли беморларда адипоцитокинлар дисбаланса айнан лептин микдорининг ошиши, гиперлептинемия ва инсулинга резистентлик билан узвий боғликлиги аниқланди. Бунда адипонектин микдорининг пасайиши ва дислипидемия билан боглик резистин экспрессияси инсулинга резистентликни келтириб чикарувчи сабаблардан бири хисобланади.
5. Ультратовуш текширувларда хар икки гурух беморларида сурункали панкреатитга хос белгилар мавжуд. Бунда меъда ости бези стеатози мавжуд метаболик синдромда паренхиманинг кўпроқ нотекислиги аникланади, майда киста ва кальцификатлар эса факат сурункали панкреатит учун хосдир. Беморларни компьютер томограмма текширувида меъда ости бези стеатози белгилари бўлиб денситометрик кўрсаткичларнинг (<30 ед. Н) камайиши, ёгли тузилмалар билан без парехимасини бўлакчали тузилиши хисобланади.
6. Сурункали панкреатитли беморларни метаболик синдром билан ва метаболик синдромсиз кечувчи кўринишларида, эластаза тести натижаларига кўра, меъда ости бези дисфункцияси қиёсий таҳлил қилинганда, меъда ости бези экзокрин етишмовчилиги метаболик синдром билан кечувчи сурункали панкреатитли беморларда кўпрок учрайди.
7. Қўлланган комплекс терапия, инсулинга резистентлик холатини бартараф килишга, шу билан бирга конда лептин, умумий холестерин, триглицерид, ва зичлиги паст липопротеидлар микдорини пасайишига хамда зичлиги юқори липопротеидлар микдорини ошишига имкон яратади.

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Ревматоид артрит (РА) касаллиги ҳозирги кунда жаҳонда кўп тарқалган аутоиммун яллиғланиш касалликлардан бири ҳисобланиб, барча ревматологик касалликларнинг 10% ни ташкил килади. РА нафақат тиббиётда, балки ижтимоий-иқтисодий муаммо ҳисобланиб, касалликнинг дебюта мехнат ёшидаги шахсларда кўпроқ учрайди. 50% га яқин меҳнат ёшидаги беморлар касалликнинг биринчи беш йилида меҳнат кобилиятини йукотиши ва ногиронликка сабаб бўлиши аникланган1. РА беморларда гематологик бузилишлардан энг кўпи анемия хисобланади ва учраш даражаси 30 - 70% гача, касалликнинг биринчи йилида 25% ни ташкил килади.
Жахонда РА беморларни ташхислаш ва даволашда куйидаги коморбид ҳолатларни ўрганиш алоҳида аҳамиятга эга (анемия, ошқозон-ичак тракта зарарланиши, буйрак дисфункцияси). Бундан ташқари РА кечишига анемиянинг таъсирини ўрганиш олиб бормокда, гемоглобин микдорининг пасайишининг энг кўп тарқалган сабабларининг патогенетик механизмларини ривожланишини ишлаб чиқиш, феррокинетика кўрсаткичларини ўрганиш, даволашда яллигланишга карши базис дори воситаларини ва темир препаратларини қўлланилишининг анемияга таъсирини ўрганиш ва хеликобактер инфекциясининг анемияга патогенетик таъсирини ўрганиш муаммонинг долзарблигини кўрсатади. Темир танқислиги эритроцитлар орқали кислород етказиб бериш жараёнларининг бузилиши, тўқима нафас олишининг бузилиши, ферментатив реакциялар хамда, иммунологик резистентлик сақланишига сабаб бўлувчи салбий омил ҳисобланиб, бу эса бўғимларда ўткир ва сурункали яллигланиш жараёнини чукурлаштиради, РА кечиши ва даволаш натижаларига салбий таъсир кўрсатади. Аҳоли орасида РА беморларда анемиянинг келиб чиқиши ва уни даволаш, беморларнинг хаёт сифатини яхшилашга йуналтирилган тадкиқот ишлари амалга оширилмокда.
Республикамизда соғлиқни саклаш тизимини ислох қилиш бўйича мақсадли ишлар амалга оширилиб, бу борада ахолига сифатли тиббий хизмат кўрсатиш бўйича маълум натижаларга эришилди, жумладан ревматологияда бўғим касалликларини ташхислаш, даволаш ва олдини олиш бўйича янги усуллар ишлаб чиқилди. 2017-2021 йилларда Узбекистан Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясида «аҳоли ўртасида касалланиш кўрсаткичлари пасайишини ва умр узайишини таъминлаш»2 белгиланган. Бундан келиб чиққан холда ахолига тиббий хизмат кўрсатиш даражасини янги боскичга кўтариш билан бир қаторда РА касалликлари ривожланишида анемиянинг ревматоид артрит кечиши ва даволаниш натижаларига салбий таъсири бўйича илмий тадқиқотлар олиб бориш алоҳида аҳамият касб этади.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПҚ-4947-сон Фармони билан тасдиқланган «2017-2021 йилларда Узбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегияси» ва 2017 йил 20 июндаги ПҚ-3071-сон Қарори билан тасдиқланган «Ўзбекистон Республикаси аҳолисига 2017-2021 йилларда ихтисослаштирилган тиббий ёрдам кўрсатишни янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий-ҳукуқий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишда мазкур диссертация тадкиқоти муайян даражада хизмат килади.
Тадқиқотнинг макса ди сурункали интоксикация маркёрлари ва хеликобактер инвазиясини хисобга олган холда анемик синдромли ревматоид артритни даволашга тавсияларни ишлаб чиқишдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги куйидагилардан иборат:
анемия билан кечувчи ревматоид артритли беморларда феррокинетика кўрсаткичлари ва эритроцитларнинг функционал ҳолатининг ўзгариши исботланган;
хеликобактер пилори билан ассоцирланган ва ассоцирланмаган ревматоид артритга чалинган беморларда феррокинетика кўрсаткичлар ўзгариш хусусиятлари очиб берилган;
анемия синдромли ревматоид артритга чалинган беморларда хеликобактер инфекциясининг темир танкислиги кўрсаткичларига таъсир механизми исботланган;
анемия синдромли ревматоид артритда феррокинетик кўрсаткичларни инобатга олган ҳолда ферлатум препарата билан даво самарадорлигини ошириш аникланган.
Хулоса
«Ревматоид артритнинг анемик синдром билан кечиши ва даволашнинг ўзига хослиги» мавзусидаги фалсафа доктори (PhD) диссертацияси бўйича олиб борилган тадқикотлар натижасида куйидаги хулосалар такдим этилди:
1. Ретроспектив таҳлил натижаларига кўра ревматоид артритга чалинган беморларда анемия 58,2% ҳолатларда учрайди. Анемия касалликнинг бўғим шаклига нисбатан бўғим-висцерал шаклида, шунингдек жараён юкори фаолликдаги ва бўғимларда функционал ўзгаришлари бор беморларда кўпроқ кузатилди.
2. Анемия синдроми билан кечувчи ревматоид артритли беморларда анемия синдроми бўлмаган беморларга нисбатан кон плазмасининг умумий прооксидантлари, липидлар гидроперекиси ва малой диальдегиди миқдори сезиларли даражада ошиши кузатилди.
3. Хеликобактер инфекцияси ассоцирланган анемия синдромли ревматоид артритга чалинган беморларда эркин радикалли оксидланиш жараёнлари хеликобактер инфекцияси бўлмаган беморларга нисбатан бирмунча якқолрок намоён бўлиши аниқланди.
4. Анемия синдроми билан кечувчи ревматоид артритли беморларда эритропоэтин микдори референс кўрсаткичлар чегарасида бўлиб, анемияга қарши даво қўлланилганда унинг микдори сезиларли даражада камайиши кузатилди.
5. Анемия синдроми билан кечувчи ревматоид артритли беморларни даволашда Ферлатум препаратини қўлланилиши феррокинетика кўрсаткичлари бузилишларини ва сурункали интоксикация белгиларини бартараф этиш имкониятини яратди.
6. Хеликобактер инфекцияси мавжудлиги анемия синдроми билан кечувчи ревматоид артрит давосида қўлланилган Ферлатум препаратининг терапевтик самарасини пасайишига олиб келиши кузатилди.

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Жаҳон соғлиқни саклаш ташкилоти маълумотларига қараганда, таянч-ҳаракат тизими шикастланишларида қўл жароҳатлари етакчи ўринлардан бирини эгаллаб, «умумий синишларнинг 30% дан 50% ини ташкил этади, уларнинг 33%дан 48%гача кисми кафт суяклари синишларига тўғри келади», даволашнинг турли янги тизимлари ва усуллари ишлаб чикилганига карамай «асоратларнинг сони юқорилигича қолмокда ва бу кўрсаткич 11,2-31,9 %ни ташкил этади»1. Қўлнинг кичик найсимон суяклари синишларини даволашда қониқарсиз натижалар, асосан, бирламчи жароҳатнинг оғирлиги, кўлнинг анатом-функционал тузилиши, даволашнинг стандарт тактикаси етарли даражада ишлаб чиқилмаганлиги хамда синишларни консерватив усул билан даволашда катор камчиликларнинг мавжудлиги билан богликдир. Ноокилона даволаш натижасида кўл-кафт функцияси бузилиши беморларнинг нафақат меҳнат кобилияти пасайишига, ҳаттоки ногиронликка хам олиб келади. Дунё миқёсида қўл кафти суяклари синишлари каби мураккаб шикастланишлари бўлган беморларни даволаш натижаларини яхшилаш ва асоратлар сонини қисқартириш учун жароҳатни хирургик даволашнинг такомиллашган усулларини ишлаб чикиш муҳим вазифа бўлиб қолмокда.
Жахонда қўл кафти шикастларини даволаш ва реабилитация килиш бўйича компрессион-дистракцион остеосинтез шароитида даволаш тадбирларининг юкори самарадорлигига эришиш максадида илмий тадкикотлар олиб борилмокда. Бу борада, хирургик амалиётларнинг юкори жарохатлилиги, пластиналарни ўрнатишда суякни катта хажмда очиш, асоратлар частотасининг юкорилиги, ёзувчи ва букувчи контрактуралар, сихлар миграцияси, остеосинтезнинг барқарор эмаслиги ҳамда остеосинтез пластиналари ва винтлари конструкцияларининг хилма-хиллиги ва уларнинг камчиликлари бартараф этилмаган.
Мамлакатимизда бугунги кунда таянч-харакат аппарата шикастланишлари бўлган беморларга тиббий ёрдам кўрсатиш хизматининг юкори сифатини таъминлаш, унинг кўламини кенгайтириш ва сифатини тубдан яхшилаш юзасидан кенг қамровли максадли чора-тадбирлар амалга оширилмокда. 2017-2021 йилларда Узбекистан Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиш бўйича Ҳаракатлар стратегиясида болалар ва аҳолининг заиф гурухдари тўлакон ҳаёт кечиришини таъминлаш мақсадида тиббий-ижтимоий ёрдам тизимини ривожлантириш ва такомиллаштириш вазифалари белгиланган2. Ушбу вазифаларни амалга ошириш, жумладан, қўл кафти суяклари синишлари ва унинг окибатлари бўлган беморларни даволаш натижаларини яхшилаш долзарб йўналишлардан бири саналади.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 16 мартдаги ПФ-4985-сон «Шошилинч тиббий ёрдамни янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги Фармони, 2017 йил 20 июндаги ПҚ-3071-сон «Ўзбекистон Республикаси аҳолисига 2017-2021 йилларда ихтисослашган тиббий ёрдам кўрсатишни янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги Қарори ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишда мазкур диссертация тадкиқоти муайян даражада хизмат килади.
Тадқиқотнинг мақсади даволашнинг аппарат-хирургик усуллари ва реабилитацияни такомиллаштириш йўли билан кўл кафти суяклари синишлари ва унинг окибатлари билан бўлган беморларни даволашнинг анатом-функционал натижаларини яхшилашдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
кафт суяклари синишларини даволашда такомиллаштирилган компрессион-дистракцион остеосинтез қурилмаси орқали жароҳатланган кафт-бармоқ бўғимида лигаментотаксис ўтказиш зарурлиги исботланган;
кафт суяклари синишларини даволашда баркарор функционал фиксациялаш оркали суяк бўлакларининг бирламчи битиши ва кафт-бармок-бармоклараро бўғимларни эрта фаоллаштириш исботланган;
кафт суяклари синишлари, унинг асоратларини даволаш ва контрактураларнинг олдини олишда такомиллаштирилган шина оркали кафт ва бармоқлар функцияларининг тўлиқ тикланиши исботланган;
қўлнинг кафт суяклари синишларида клиник кўриниш, синиш локализацияси ва анатом-функционал хусусиятларини хисобга олиб комплекс даволаш-диагностика тадбирлари ишлаб чиқилган.
Хулоса
1. Кафт суяклари синишлари ва унинг окибатларини даволашда беморларга аввал таклиф килинган усулларнинг қониқарсиз натижа беришига асосий сабаб килиб, даволаш тактикасининг нотўғри танланганлиги, узок муддатли иммобилизация, сихлар билан трансартикуляр фиксация қилиш каби ҳолатларидир, бинобарин бўғим зарарланиши ҳисобига 23% беморда асоратлар кузатилди.
2. Клиникада ишлаб чиқилган дистракцион аппарат ёрдамида суяк бўлаклари стабил-функционал фиксацияланди, лигоментотаксис ҳисобига кафт-бармоқ ва фалангалараро бўғимни эрта тиклашга эришилди. Кафт суякларининг дистал синишида биз ишлаб чиккан дистракцион аппарат ёрдамида 65% ва 32.5% яқин ва 68.4% ва 31.6% узок муддатда мувофик равишда яхши ва қониқарли натижалар олинди (р<0,01).
3. Кафт суяклари дистал учлари синишларида остеосинтез учун ишлаб чиқилган дистракцион аппарат стационар даволаниш муддатини ҳамма кўринишдаги жарохатларда 2 мартага (р<0,01) ва умумий иш қобилиятини йўқотиш даврини 4,5±0,5 кунга қисқартириш имконини беради. 
4. Кафт суяклари проксимал ва диафизар синишларида таклиф қилинган рационал хирургик даволаш усуллари (яссиловчи резекция ва понасимон остеотомия) беморларда якин 54.3% ва 37.2%, узок муддатда 61.5% ва 37.5% мос равишда яхши ва қониқарли натижага эришиш имконини беради (р<0,01).
5. Дистракцион аппаратли остеосинтез қўлланиб, таклиф этилган мослама ёрдамида кафт суяклари синишлари жаррохдик усулида даволангандан сўнг ишлаб чиқилган чоралар реабилитация муддатини мос равишда 5,3±0,13 ва 10,7±0,2 гача кисқартириш (р<0,001) ва беморларнинг мехнат кобилиятини 75%дан 95%гача ошириш имконини беради.
6. Кафт суяклари синишини хирургик даволашда якин ва узок муддатларда беморларда мос равишда 91.7% ва 94.4% яхши ва кониқарли натижа олинди. Кафт суяклари дистал кисмини аппарат билан даволашда эса бу кўрсаткичлар 93.8% ва 100% ни ташкил этади.

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Жаҳон миқёсида таълим муҳитини ахборотлаштириш ва визуал моделлаштириш натижасида интернет тармоғида масофадан он-лайн тарзда таълим олиш (e-lcaming platforms) имкониятлари тобора таракқий этиб бормокда. Жумладан, Копенгаген декларациясида кўзда тутилган аник ва табиий фанлар тенденциясида таълим хизматларини виртуаллаштириш ва истиқболли таълим мега-порталларини яратиш муаммоларига назарий ва амалий ечимлар топишда информатика ва ахборот технологиялари ютукларини кўплаб йўналишларда кенг татбиқ қилиш катта ахамият касб этмокда.
Халқаро хамжамиятда тан олинган ва эътироф этилган энг илгор таълим тизимларида касбий тайёргарликнинг бир катор дидактик хусусиятлари ва омилларига асосий эътибор каратилмокда. Бунда, таълим олувчиларнинг мутахассислик йўналиши доирасидаги қизиқишлари, дунёқараши, ақлий салоҳияти ва ўзига хос индивидуал имкониятлари асосида таълимни ташкил этиш ва ўтказиш муҳим ўрин тутади. Хусусан, касб-ҳунарга тайёрлаш жараёнини самарали ташкил этишда фундаментал, аник ва табиий фанлар қамровида замонавий ахборот технологияларни амалий қўллаш ва улардан фойдаланиш кўникмаларини шакллантиришда интерфаол дидактик ўйинлар кенг имкониятлар яратади. Ижтимоий буюртмачилар замонавий талаблари асосида бўлажак мутахассисларнинг академик мобиллиги, креатив фикрлаши, хотираси, ташаббускорлиги каби касбий тайёргарлик даражалари ва янги ўкув материалларни ўзлаштириш қобилиятларини интерфаол ўйинли технологиялар асосида ривожлантиришга хизмат қилади.
Мамлакатимизда таълим тизимида амалга оширилаётган кенг кўламли ислоҳотлар доирасида узлуксиз таълим тизимида ҳам бир қатор ижобий ўзгаришлар, хусусан, ушбу тизимда рақамли технологиялар ҳамда коммуникацион воситаларидан кенг ва самарали фойдаланиш бўйича амалий ишлар олиб борилмокда. Бу борада, Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегиясида “информатика, математика, физика, химия, биология каби бошқа мухим ва талаб юкори бўлган предметларни чукурлаштирилган тарзда ўрганиш”' устувор вазифа этиб белгиланган. Мазкур вазифанинг ижросини амалга ошириш борасида давлат тилидаги компьютер дастурларининг миқдорий ва мазмуний сифатларини ошириш ва ахборот технологиялари соҳасида рақобатни кучайтириш орқали миллий дастурлаш мактабларини ривожлантириш мухим аҳамият касб этади. Шу нуқтаи назардан, бўлажак мутахассисларда информатика ва ахборот технологиялари фанидан зарур ва етарли билим ҳамда кўникмалар тизимини шакллантириш ва мустахкамлашда янги дидактик усуллар ва ўйинли технологиялар ишлаб чикишни такозо этади.
"Узбекистан Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сонли “Узбекистан Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги, 2017 йил 29 ноябрдаги ПФ-5264-сонли “Узбекистан Республикаси инновацион ривожланиш вазирлигини ташкил этиш тўғрисида”ги, 2018 йил 25 январдаги ПФ-5313-сонли “Умумий ўрта, ўрта махсус ва касб-хунар таълими тизимини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Фармонлари ва 2017 йил 30 июндаги ПҚ-5099-сонли “Республикада ахборот технологиялари соҳасини ривожлантириш учун шарт-шароитларни тубдан яхшилаш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Қарори ҳамда бошка норматив-ҳукуқий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишда мазкур диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади касб-ҳунар коллежларида “Информатика ва ахборот технологиялари” фанини ўқитиш жараёнида дидактик ўйинлардан самарали фойдаланиш методикасини такомиллаштиришдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
касб-ҳунар коллежлари ўқувчиларининг ўқув-билиш фаоллигини ривожлантириш, билимларини тўлақонли шакллантириш ва назорат қилишга қаратилган дидактик ўйинларни амалга ошириш боскичларини мувофиқлаштириш ва сифат кўрсаткичларини оптималлаштириш орқали ўйинли технологиялардан фойдаланиш имкониятлари (вариативлик, мусобақавийлик ва натижавийлик) кенгайтирилган;
ўқувчиларнинг ўз-ўзини намоён килиш, бошқариш ва баҳолаш имкониятларини ривожлантиришга каратилган мусобақали, ролли ва ишбилармонлик каби дидактик ўйинлар тизими билиш фаоллиги даражаларини классификациялаш ва иммитацион моделлаштириш асосида ишлаб чиқилган;
“Информатика ва ахборот технологиялари” фанини бўлажак мутахассисларда индивидуаллик, ташаббускорлик, креативлик ва жамоавийлик каби касбий мобил сифатларни шакллантиришга каратилган дидактик ўйинларни ахборот дастурий воситалардан фойдаланиш асосида ўқитиш оркали ўкув-тарбия жараёнининг интегратив функциялари такомиллаштирилган;
касб-ҳунар коллежларида “Информатика ва ахборот технологиялари” фанини ўқитишда дидактик ўйинлардан боскичма-босқич фойдаланиш ва таълим натижаларини автоматик баҳолаш бўйича ахборот-услубий таъминот (ўкув-қўлланма, методик кўлланма) мазмуни такомиллаштирилган.
Хулоса
Касб-ҳунар коллежларида “Информатика ва ахборот технологиялари” фанини ўқитишда дидактик ўйинлардан фойдаланиш методикасини такомиллаштириш бўйича олиб борилган илмий изланишлар куйидаги хулосаларни килиш имконини берди:
1. “Информатика ва ахборот технологиялари” фанини ўқитишда дидактик ўйинлар ўкувчилар билиш фаолиятининг ривожланишига ижобий таъсир этиши:
•“Информатика ва ахборот технологиялари” фанининг фундаментал асослари ва компьютер билан ишлашни ўрганишга қизиқиш уйғотиш;
•ўқувчиларнинг нутк маданиятини, жумладан, телекоммуникация (коммуникатив функциялар) воситаларидан фойдаланиш орқали ривожлантириш;
•ахборотни кайта ишлаш натижасида юзага келадиган, инсон фаолиятидаги турли кийинчиликларни енгиш;
•ўйин жараёнида ўкувчиларнинг ўзлигини англаш ва мустақил фикрлаш фаолиятини ривожлантириш;
•ўқувчиларнинг шахсий хусусиятларига ижобий ўзгартиришлар киритиш;
• ўқувчиларнинг дўстлари, гурухдошлари ўртасидаги муомала
маданиятини шакллантиришда изохданиши мумкин.
2. Дидактик ўйинлар синфларга ажратилди, уларнинг синфларга ажратилиш мезонлари (дидактик ўйинларнинг мақсадига ва билиш фаолиятига боғликлигига асосан) аниқланди. “Информатика ва ахборот технологиялари” фанидан дидактик ўйинларни танлаш ва уларни тузиш тамойиллари, ўқитувчи ва ўкувчи орасидаги муносабатлар тамойиллари, ўйин методи билан анъанавий методларининг пропорционал мутаносиблиги таъминланди.
3. “Информатика ва ахборот технологиялари” фанини дидактик ўйинлардан фойдаланган ҳолда ўқитиш бўйича методик тавсиялар ишлаб чикилди. Жумладан, дидактик ўйинлар “Информатика ва ахборот технологиялари” фанининг бир нечта ёки тўлиқ мавзуларини ўқитишда таълимнинг асосий таркибини ифодалаши, таълимий ва ўйин мақсадларига эришиш учун ўкувчилар фаолиятига таъсир этиши, таркиби ва ўтказиш шакли бўйича хар хил бўлиши, ўқувчилар орасида мусобақавий элементларини шакллантириш лозимлиги кўрсатилди.
4. Дидактик ўйинларнинг тамойилларига асосланиб, касб-хунар коллежларида ўқитиладиган “Информатика ва ахборот технологиялари” фанининг мавзулари бўйича мусобақали, ролли ва ишбилармонлик дидактик ўйинлари ишлаб чикилди.
5. Педагогик тажриба-синов натижаларини математик статистик методи асосида кайта ишлаш оркали информатика дарсларида ўйинларни қўллаш самарадорлиги анъанавий ўқитишга Караганда 14 фоизга ошиши ва дидактик ўйинлар ўкувчиларнинг билиш фаолиятига ижобий таъсир килиши исботланди.

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Жаҳонда қишлоқ хўжалик экинларини суғориш учун керакли миқдорда сувни етказиб бериш муҳим масалалардан бири ҳисобланади. «Дунё бўйича 4 млрд 886,3 млн. гектар майдонда қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари етиштирилиб, уларнинг 43,2 фоиз қисмидаги экинларни сугориш учун сувни насос станциялари ёрдамида етказиб бериш тизимларидан фойдаланилади»1. Тобора ортиб бораётган экин майдонларига керак бўладиган сувни талаб қилинган миқдорда етказиб бериш учун насос станцияларидан ишончли фойдаланишни таъминлаш алоҳида аҳамият касб этади. Бу борада ривожланган давлатларда, жумладан Америка, Осиё ва Европа давлатларида маълум ютуқларга эришилган бўлиб, уларда насос станцияларининг ишончлилигини ошириш ва сувни узлуксиз ҳамда керакли микдорда етказиб бериш учун сугориш тизими насос станцияларидаги гидромеханик жиҳозларни такомиллаштиришга алоҳида эътибор қаратилмоқда.
Жаҳонда насос станцияларидаги гидромеханик жиҳозларнинг ишлаш шароитларидан келиб чиқиб, уларнинг конструкцияларини такомиллаш-тиришга ва фойдаланиш даврида ишончлилигини таъминлашга қаратилган илмий тадқиқот ишлари олиб борилмоқда. Ушбу йўналишда, жумладан насос станцияси гидромеханик жиҳозларининг бузилиши ва носоз ҳолатига келиши сабабларини аниқлаш, насос агрегатларининг кавитацион режимда ишлашни олдини олиш учун аванкамерадаги сув сатҳини меъёрида бўлишини таъмин-лаш, сувнинг таркибидаги оқизиқларни тутиб қолиш ва тозалаш технологиясини такомиллаштириш муҳим вазифалардан бири ҳисобланади.
Ҳозирги кунда республикамизда қишлоқ хўжалик экинларига талаб қилинган сувни кафолатланган миқдорда етказиб берилишини таъминлаш учун насос станцияларини қайта қуриш ва реконструкция қилиш, гидромеханик жиҳозларни ва технологияларни такомиллаштириш йўли билан ишончли ишлашини таъминлаш йўналиши бўйича кенг қамровли тадбирлар амалга оширилмоқда.
2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасининг янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегиясида, жумладан «..энергия ва ресурслар сарфини камайтириш, ишлаб чиқаришга ресурстежамкор технологияларни кенгжорий этиш»1муаммолари алоҳида таъкидлаб ўтилган. Мазкур вазифани амалга оширишда, жумладан суғориш тизими насос станцияларининг хавфсиз ва ишончли ишлашини таъминлаш, гидромеханик жиҳозларнинг конструкцияларини такомиллаштириш, улардан самарали фойдаланиш механизмларини ишлаб чиқиш бўйича илмий тадқиқот ишларини олиб бориш муҳим аҳамият касб этмоқда.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сон «Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги Фармони, 2013 йил 19 апрелдаги ПҚ-1958-сон «2013-2017 йиллар даврида сугориладиган ерларнинг мелиоратив ҳолатини янада яхшилаш ва сув ресурсларидан оқилона фойдаланиш чора-тадбирлари тўғрисида»ги Қарори ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади суғориш тизими насос станцияларидаги гидромеханик жиҳозларининг техник ҳолатини баҳолаш ва уларнинг ишончли ишлашини таъминлаш учун сувнинг таркибидаги оқизиқларни тўлиқ тозалаб оладиган, иш унумдорлиги юқори бўлган қурилмани ишлаб чиқишдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
насос станцияларидаги гидромеханик жиҳозларнинг ишдан чиқиш сабабларини аниқлаш усули янги структурали функционал схема асосида такомиллаштирилган;
суғориш тизими насос станциялари гидромеханик жиҳозларининг эҳтимоллик ҳолатларини аниқлаш усуллари Колмогоров-Чепман тенгламалари асосида динамик матрицали ўтишлар орқали такомиллаштирилган;
суғориш тизимидаги насос агрегатлари таркибидаги қисмларнинг бузилиш эҳтимоллиги Исикава схемаси ва Парето диаграммаси бўйича асосланган;
ланжаралар олдида тутиб қолинган оқизиқларни тозалаш қурилма-сининг конструкцияси яратилган ва тозалаш технологияси ишлаб чиқилган;
оқизиқларни тозалаш қурилмасининг тишлари ва оқизиқларнинг ўзаро таъсирлашиш жараёнларини ифодаловчи аналитик боғланишлар асосида иш органларининг мақбул параметрлари аниқланган;
оқизиқларни тозалаш қурилмасининг эксплуатацией ишончлилигини баҳолаш усули авария сценарияси асосида такомиллаштирилган.
Хулосалар
«Суғориш тизими насос станцияларининг гидромеханик жиҳозлари ишончлилигини таъминлаш» мавзусидаги докторлик диссертацияси бўйича олиб борилган тадқиқотлар асосида қуйидаги хулосалар тақдим этилди:
1. Жаҳонда ва Республикамизда олиб борилган илмий-тадқиқот ишлари натижаларига асосланган ҳолда, насос станцияларининг гидромеханик жиҳозлари таркибига кирувчи ҳар бир қурилманинг ишончлилиги алоҳида ўрганилганлиги аниқланди. Йирик насос станцияларида ўтказилган кўп йиллик илмий ҳамда амалий ишлардан маълум бўлдики, суғориш тизимидаги гидромеханик жиҳозларнинг ишончлилигини ўрганишда, уларнинг ўзаро боғлиқ бўлган тизим сифатида тадқиқ этиш талаб этилади.Ушбу йўналиш насос станцияси гидромеханик жиҳозларининг ишончли ишлашини тўғри баҳолаш имкониятини беради.
2. Суғориш тизими гидромеханик жиҳозларининг ишончлилигини баҳолаш ва таъминлашнинг самарали усули тизимли тадқиқот услуби бўлганлигини инобатга олиб, ишнинг мақсадидан келиб чиқиб, бузилишларнинг содир бўлиш ҳолатларига олиб келувчи сабаблар ва оқибатларни бирлаштирган тизимда, ост тизимлардан ташкил топган иерархик кўриниши ишлаб чиқилди. Бу тизим гидромеханик жиҳозларнинг бузилишига олиб келувчи сабабларни аниқлаш имконини беради.
З.Суториш тизими насос станцияларидаги гидромеханик жиҳозларнинг бузилиш эҳтимоллиги сабабларини янги структурали-функуционал схема бўйича тахдил қилиниб, Колмогоров-Чепмен тенгламалари асосида динамик матрицаларга ўтиб, гидромеханик жиҳозларда содир бўлиши мумкин бўлган ҳолатлар ўрганилди. Суғориш тизими насос станцияларининг гидромеханик тизимидаги насос қурилмасининг таркибидаги элементларнинг бузилиш эҳтимоллиги Исикава схемаси асосида ўрганилди ва Парето диаграммаси бўйича аниқланди. Олинган натижалар гидромеханик жиҳозларнинг бузилиш эҳтимоллигини аниқлаш имкониятини беради.
Д.Суториш тизими насос станцияси таркибидаги сув олиш иншоотининг бузилмасдан ишлаш эҳтимоллиги-Рсо(1) =0,72; гидромеханик жиҳозларнинг бузилмасдан ишлаш эҳтимоллиги-РМех(1 ) =0,53; сув кетиш иншоотининг бузилмасдан ишлаш эҳтимоллиги-Рск(1) =0,89; энергетик системанинг бузилмасдан ишлаш эҳтимоллиги-Рэн(1 )=0,86 га тенг бўлиши аниқланиб, бундай ҳолатда насос станциясининг сувни юқорига кўтариб бериш эҳтимоллиги. РНс (t) = 0,29 га тушиб кетиб,натижада мураккаб тизимнинг ишончли ишлаши, унинг таркибидаги хар бир жиҳознинг ҳолатини тўғри баҳолашга боғлиқлигини аниқлаш имконини беради.
5.Насос агрегатларининг ишончли ишлашини ҳисоблаш услубияти такомиллаштирилди. Ишлаб чиқилган ЭҲМ дастури (№ DGU 03969) насос агрегатларининг ишочли ишлашини таъминлашда фойдаланиш учун тавсия этилди. Бу дастур насос агрегатларининг ҳолатини аник, баҳолашни таъминлаш билан бирга ва носозликлар аниқланганда тезкор техник ечимлар қабул қилиш имкониятини яратади.
б.Суториш тизимидаги насос станциялари гидромеханик жиҳозлари-нинг айниқса насос агрегатларининг механик сабабларга кўра ишдан чиқиши-48%, сувнинг меъёридан кам бўлганлиги сабабли-18 %, энергия ва автоматика қисмлари ишдан чиқиш сабабли-12%, подшипниклар ишдан чиқиши сабабли -12% бошқа сабабларга кўра -4% ни ташкил этган,натижада насос қурилмаларини механик таъсирлар натижасида ишдан чиқиши энг кўп учрайдиган ҳолат эканлигини аниқлаш имконияти яратилди.
7. Таклиф этилган қурилманинг асосий параметрларини асослаш учун сувда оқиб келаётган оқизиқларнинг таркиби ва ўлчамлари ўрганилди ва натижада қамиш пояси ва илдизи-53%; дарахт шохлари ва илдизлари - 29%; бошқалар (жониворлар, елим идишлар ва маҳаллий чиқиндилар) - 18% ташкил этиши аниқланди. Оқизиқларнинг асосий қисмининг қалинлиги20мм дан 60мм гача (49% гача) бўлиши ва уларнинг узунлиги бўйича 201мм дан 600мм гача бўлганлари энг кўп учрашини (57% гача) ташкил этиши аниқланди. Олинган натижалар оқизиқларни тозалаш қурилмасининг параметрларини асослаш имкониятини беради.
8. Сувнинг таркибидаги оқизиқларни тутиб қолиш ва тозалаб олиб ташлаш технологияси ва қурилмасининг такомиллаштирилган тизими яратилган (№ҒАР 00511). Уни татбиқ этиш натижасида йирик оқизиқларнинг насос станциясига кириб келишининг олди олинди. Каналга кириб келган ва аванкамера олдига ўрнатилган панжараларда тутиб қолинган оқизиқларни тозалаб олиб ташлаш қурилмасининг янги конструкцияси яратилди (№ ҒАР 00697) ва фойдаланиш технологияси бўйича тавсия ишлаб чиқилди. Ушбу ечимлар насос станциясига оқиб келаётган сувнинг таркибидаги оқизиқларни тутиб қолиш ва тўлиқ тозалаш имконини беради.
9.Назарий ва экспериментал тадқиқотларга кўраоқизиқларнитозалаш қурилмаси тишларининг параметрлари яъни тирсакка нисбатан ўрнатилиш бурчаги 70°-80° бўлиб, шохлари орасидаги масофа 350мм бўлганда панжаралар олдида тўпланган оқизиқлар қурилма қамрагичи билан тўлиқ қамраб олиниши таъминланади, натижада панжаралар олдини оқизиқлардан тўлиқтозалаб олиш ташлаш имконияти яратилади.
10.Мураккаб тизимларнинг ишончли ишлашини эҳтимоллигини ҳисоблаш усулидан фойдаланиб, такомиллаштирилган тозалаш қурилмасининг ишончлилиги унинг таркибидаги хар бир элементнинг ишончлилигига боғлиқлиги аниқланди ва алоҳида элементларнинг ишлашини эътиборга олиш асосида, тозалаш қурилмасининг ишончлилигини сифат жиҳатдан баҳолаш усули ишлаб чиқилди. Натижада қурилманинг доимий ишончли ва хавфсиз ишлаши имкони яратилди.
11.Тадқиқотлар натижасида ишлаб чиқилган техник ва технологик ечимларни амалиётга жорий қилиш суғориш тизими насос станцияларининг ишончли ишлашини таъминлаш билан бирга, амалда қўлланилаётган технология ва техника воситаларига нисбатан 14,4 млн. сўмиқтисод қилишга эришилди.

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Жаҳон тилшунослигининг сўнгги йиллардаги тараққиётида бизнесни юритиш ва ишбилармонлик соҳаси билан боғлиқ лингвистик тадқикотлар салмоқли ўрин эгаллаётганлигига шоҳид бўламиз. Замонавий лингвистикада ҳурмат категориясининг моделлари расмий иш дискурси япон тилида муҳим ўрин тутади. Ҳурмат коммуникатив категорияси лингвокультурология, прагмалингвистика ва коммуникатив сингари йўналишларнинг асосий тадкиқ майдонига айланмокда. Айниқса, ушбу категориянинг прагматик аспектини ўрганиш ва тадқиқ этиш аҳамияти ниҳоятда ошиб бормокда. У инсоний муносабатлар механизмини аниқлаш ва инсонлар нутқий мулоқотида коммуникатив мақсадларга эришиш учун ёрдам беради.
Дунё тилшунослигида япон тилидаги ҳурматнинг жамият ижтимоий табақалари орасидаги мавқеи, катта ва кичик ўртасидаги муносабатлар, яқин ва узоқлик алокалари, гендер муносабатда ҳурмат, ҳурмат коммуникатив категориясининг эксплицит ва имплицит шакллари, ҳурмат турлари ва таснифи, расмий иш дискурсида ҳурматнинг ўзига хос жиҳатлари сингари устувор йўналишларда илмий тадкиқот ишлари олиб борилмокда. Япония ва турли мамлакатлар ўртасидаги халқаро, иқтисодий ва маданий алокаларнинг ўсиб бориши муносабати билан японлар коммуникатив хатти-харакатининг аҳамиятини тушуниш, мулоқотнинг устунлик хусусиятларини аниқлаш ва япон иш дискурсининг хусусиятларини ўрганиш зарурияти ортиб бормокда. Бу омиллар, зеро, ўз навбатида, мулокотнинг муваффакиятли ўтишига бевосита таъсир қилади.
"Узбекистан ташки сиёсатда кўп қиррали тамойилларга асосланмокда. Жумладан мамлакатимиз ташки сиёсатининг устувор йуналишларидан бири Япония билан олиб борилаётган кенг миқёсдаги ҳамкорлигимиздир. Мамлакатимиз Президентининг Япония Бош вазирига йўллаган мактубида: «Бугун "Узбекистан иктисодиётини модернизация килиш ва мамлакатимизни ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш борасида Япония бизнинг энг муҳим ва устувор шерикларимиздан биридир... Маданият ва илм-фан соҳаларидаги алокалар биз учун алоҳида аҳамиятга эта», дея таъкидланади1. Дунёнинг энг ривожланган давлатларидан бири сифатида Япониянинг ижтимоий-иқтисодий, сиёсий соҳалардаги ютуқларини ўрганиш баробарида япон тили ва маданиятини ҳам киёсий-типологик, илмий-назарий, дискурсив тахдиллар асосида тадкик килиш муҳим аҳамият касб этади.
"Узбекистан Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сон «Узбекистан Республикасини янада ривожлантириш бўйича ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги Фармони, 2017 йил 20 апрелдаги ПҚ-2909-сон «Ўзбекистон Республикасида олий таълим тизимини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги Қарори ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади япон иш дискурсида қўлланадиган ўзига хос хусусиятлар ва мулокот стратегиясини хисобга олган ҳолда ҳурматнинг эксплицит ва имплицит шаклларини аниклашдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйдагилардан иборат:
япон иш дискурсида эксплицит нутқий мулоқотнинг стереотиплари ҳамда имплицит коммуникатив стратегияларнинг ижобий ва салбий турлари ишлаб чиқилган;
япон ишбилармон доираларининг мулоқотида имплицит ҳурматнинг ўзига хос коммуникатив актни юмшатиш ёки ундан қочиш, ҳурматни билвосита ифодалаш, семантик импозицияни камайтириш, имперсонализация каби салбий стратегияларни кенг қўлланиши асосланган;
эксплицит ҳурмат шакли ва даражаларининг расмий иш дискурсларида реаллашуви далилланган;
япон тилшунослигида иш дискурси тушунчаси киритилган ҳамда япон бизнес мулоқотида коммуникатив этикетнинг типологияси асослаб берилган;
япон иш дискурсида ҳурматнинг синтактик воситалари ундалма, киритма ва турғун конструкциялар орқали намоён бўлиши исботланган.
Хулоса
1. Расмий иш дискурсида ҳурмат коммуникатив категорияси мулоқотда муваффақиятга эришиш учун ҳурматни ифода қилишнинг турли стратегиясидан фойдаланган ҳолда, мулоқотчилар томонидан ишлаб чиқилган ижтимоий, маданий-лисоний ва вазият омилларига боғлиқ бўлган, белгиланган нуткий ҳаракат сифатида тавсифланади. Прагмалингвистик ёндашувдан фойдаланилган ҳолда япон тилидаги ҳурмат категорияси намоён бўлишининг ситуатив-стратегик таҳлили, ҳурматнинг мақомини коммуникатив категория сифатида тасдиклаш имконини берди. Бу категория, бир томондан, эксплицит ҳурмат кўринишида нутқий меъёрлар ва коммуникатив ҳулқ-атвор қоидаларига риоя килиш, бошка томондан, имплицит ҳурмат шакллари сифатида ижобий ва салбий ҳурмат стратегияларининг реаллашуви билан боғлиқ иккиёқламали феномен ҳодиса тарзида намоён бўлди. Чунончи, расмий иш дискурсида ҳурмат коммуникатив категориясининг асосий мақсади - уйгун ва низосиз бизнес мулоқотга эришиш. 
2. Расмий иш дискурси доирасида япон мулоқот этикетини бизнес соҳаси вакилларининг коммуникатив муносабатларини тартибга солувчи ҳулқ-атворнинг стандартлаштирилган меъёр ва коидалари мажмуи акс эттиради. Япон бизнес этикетининг асосий хусусиятлари - илдизи кўп асрлик япон миллий маданиятига бориб такаладиган «ўз ва ўзга» дихотомияси, япон анъаналари ва кадриятларига қатъий риоя килиниши, «амаэ» ва «нэмаваси» нинг ижтимоий урф-одатлари, ҳурмат категориясининг шакллари, ТГК ва иборалар муайян даражадаги расмий хурмат даражаси билан белгиланади. Мақсад - японлар учун жуда муҳим бўлган уйғунликка эришиш, уни сақлаб қолиш, шунингдек, коммуникатив муваффақиятни қўлга киритиш.
3. Япон коммуникатив этикетини тузиш ва унинг типологиясини ишлаб чиқиш каби вазифаларни ечишда коммуникатив шаклларнинг куйидаги турларини ўз ичига олган япон коммуникатив бизнес этикетининг янги типологиясини таклиф килиш мумкин бўлди:
1) вербал шакллар: а) расмий этикет; б) иш учрашувлари этикета; в) хизмат этикети; д) телефон этикети; 2) новербал шакллар: а) ташрифномаларни такдим этиш этикети; б) таъзим этикети; в) масофани ушлаш этикети; г) ташқи кўриниш этикети.
4. Тахлил натижасида япон расмий иш дискурси хурмат коммуникатив категорияси доирасида юқори даражали хурмат ва камтарлик хурмати шакллари мавжудлиги, тургун грамматик конструкциялар (ТГК) мисолида расмий ҳурматнинг даражалари аниқланди. Тургун иборалар шаклида намоён бўладиган иш дискурслари ўртасидаги фарк расмий хурмат даражаларида, адресатнинг ижтимоий мавқеини ҳисобга олган холда, морфологик ва синтактик ўзгаришларга караб хурмат категорияси шаклларини танлаш ва қўллашдан иборат.
5.Япон иш дискурсидаги эксплицит ҳурматнинг нутқий хусусиятлари таҳлили этикет бирликларининг алокавий ва масофавий функцияларини ҳисобга олган ҳолда, бу функциялар холат, ёш, мулокотчиларнинг танишлик даражаси, «ўз-ўзга» гурухдарига мансублиги, дискурснинг ўтказилиш холати ва жойи каби омилларга боғлиқ эканлигини кўрсатди. Япон иш мулоқотида эксплицит ҳурматни ифодаловчи узр ва миннатдорлик нутқий актлари таҳлили асосида, уларнинг алокали ва масофавий функцияларни бажариши мумкинлиги аникланди.
б.Эксплицит хурмат турли лексик-грамматик усуллар ёрдамида, бир томондан, тахлил килинадиган экспрессив ва ундалма нуткий актларда баъзан турли сўз туркумлари ва лексик-синтактик конструкциялар билан боғлиқ холда ишлатилиши, бошка томондан, муайян грамматик шакллар ва конструкцияларнинг қўлланилиши оркали ифодаланади. Дискурсда илтимосни ифодалашда масофавий иборалар, яъни модалликни ифодаловчи, адресатга адресант томонидан ҳал килиш хукуки такдим этиладиган янада хурматни кўрсатувчи иборалар хурмат принципини саклаш борасида долзарблик касб этади. Ибораларнинг расмий хурмат даражалари адресантнинг адресатга такдим этадиган хал килиш ҳукукига қараб, шкала кўрсаткичлари «+1, +2, +3, +4, +5» га кадар белгиланади. Иш дискурсида ижтимоий ва психологик масофа коммуникаторлар орасида канчалик яқин бўлса, шунчалик хурмат шакл ва даражаларининг паст кўрсаткичлари ишлатилади, аксинча, психологик масофа канчалик катта бўлса, шунчалик юксак хурматнинг шакл ва даражалари танланади. Тахдиллар шуни кўрсатадики, турли этикет бирликлари эксплицит хурмат категориясини турли даражалардаги интенсивлик воситасида воқелаштиради, яъни хурмат «погонали ходиса» сифатида майдонга чиқади.
7.Имплицит хурмат ижобий ва салбий стратегиялар оркали амалга оширилади. Импицит хурмат шаклларининг амал килиши хакидаги тахдил натижалари, япон иш дискурсларида ижобий ва салбий хурматнинг стратегиялари кенг кўлланилади, деган хулосага келиш имконини берди. Ижобий хурмат стратегияларнинг аксарияти экспрессив нуткий актлар билан боғлиқ. Япон расмий иш дискурсида миннатдорлик ва узр нуткий актларини тахдил килиш асосида: а) диқкат-эътибор; б) илиқлик; с) қизиқиш; д) ғамхўрлик; э) ўз ва ўзга гуруҳга оидликни белгилаш каби стратегиялардан унумли фойдаланиш аникланди.
8. Япон расмий иш дискурсида имплицит ҳурмат шаклида ифодаланувчи нутқий стреотиплар экспрессив нутқий актларда кечирим сўраш ва ундалмали нуткий актларда катъий бўлмаган, талаб этилмайдиган, стилистик жиҳатдан юқори даражали илтимос шаклларининг кўп ишлатилиши билан характерланади.
Япон иш дискурсида коммуникатив актни юмшатиш ёки ундан кочиш, адресатнинг “салбий юзи” талабларини ҳисобга олмасликка йўналтирилган хурматнинг салбий стратегиялари кенг қўлланилиши қайд этилди. Илтимоснинг ундалма нуткий актлари тахлили жараёнида, илтимос дискурсида салбий хурматнинг: а) билвосита ифодалаш; б) семантик импозицияни камайтириш; в) шахссизлантириш (имперсонализация); г) хурмат кўрсатиш; д) мулойим пессимистлик стратегиялари аникланди.
Иш дискурсида ижобий ва салбий хурматнинг коммуникатив стратегияларидан кенг фойдаланишда, японлар барча ҳолатларда суҳбатдошлари ва ўзларининг «юзини сақлаб колишга» (хурмат, шон-шараф, хурмат-эътибор) ҳаракат қиладилар ва айни пайтда, муайян гурух (ўз ва ўзга) га тегишли омилни хисобга оладилар.
9. Япон иш дискурсининг айрим экспрессив ва ундалма нуткий актларида салбий ва ижобий хурмат стратегияларини амалга оширишда лексик-грамматик усуллар, яъни дискурсларнинг «te morau» ва «te itadaku»$ebjuai шакллари ва мажҳул нисбатдан, «tekudasai» буйрук майлининг феъл шакллари, истак-хохиш майли, ноаник-шахсий ва сўроқ шаклларидан фойдаланиш муҳимдир.
Ю.Тахдил натижасида ижобий хурмат стратегияларининг вербаллашуви имплицит хурматни ифодалашнинг лексик усуллари билан боғлиқлиги аниқланди. Имплицит хурматнинг асосий жиҳатлари ва лексик шаклларининг ўзига хос хусусиятлари сифатида шама килиш ва ноаниқ, мужмал фикрни ифода этиш шакллари аникланди.
11 .Япон расмий иш дискурсининг ўзига хос хусусиятларидан бири айрим иборанинг турли вазиятлар ва маъноларда ишлатилишидир. Хусусан, «sitsurei shimasu» ибораси хозирги-келаси замонда ҳолатга қараб фақатгина “кирсам майлими» ёки «чиксам майлими» маъносида кўлланилади. «Sitsurei shimasita» ибораси орқали эса ўтган замонда бир вактнинг ўзида узр сўраш ва вақт олгани учун адресатга миннатдорчилик билдирилади. Лекин бошқа ҳолатларда айбли хато учун узр сифатида хам кўлланилади. Шундай қилиб, миннатдорчилик маъносидаги ўзгармас иборалар хам рад жавобини кўрсатиш учун ишлатилиши мумкин.
12.Ҳурматнинг коммуникатив категориясини ўрганиш ва айниқса, эксплицит ва имплицит хурмат шаклларини тахдил килиш жараёнида бундай хурмат турларининг кўп ҳолларда ўзаро боғлиқ эканлиги аникланди. Мазкур холат хурмат коммуникатив категориясига комплекс ҳодиса сифатида карашга имкон беради.

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Дунёда глобаллашув ва интсграциялашув жараёнларининг жадаллашиб бориши натижасида трансмиллий жиноятлар сони1 ошиб бормокда. Шу сабабли, жиноят учун жавобгарликнинг мукаррарлигини таъминлашдаги давлатларнинг саъй-ҳаракатларини бирлаштириш хамда мазкур масалада янги, самаралироқ шаклларда ҳамкорлик қилиш халқаро ҳамжамиятнинг диқкат эътиборини жалб этаётган устувор йўналишлардан бири бўлиб қолмокда. Бу борада, БМТнинг ҳуқуқ ижодкорлиги фаолияти натижалари2 ҳам ушбу масаланинг долзарблигидан далолат бсради.
Узбеки стон Республикаси жиноят ишлари бўйича халкаро ҳамкорликни амалга ошириш юзасидан элликка яқин халқаро шартномаларни имзоланган ҳамда уларда бслгиланган мажбуриятларини бажариш максадида глобал ва регионал халкаро ташкилотлар ва давлатлар билан узвий алоқадорликда фаолиятини ташкил этиб келмокда. Мазкур йўналишдаги чора-тадбирлар «БМТ Барқарор ривожланиш максадлари»3 ва «Ҳаракатлар стратсгияси»4да бслгиланган вазифалар доирасида тизимли равишда ривожлантирилмокда.
Жаҳонда жиноят ишлари бўйича ҳалкаро ҳамкорликка оид нормаларни тизимлаштириш, кодификациялаш, универсал юрисдикциянинг қўлланилиш доирасини белгилаш, халқаро судлов органлари билан ҳамкорлик қилиш ҳамда хорижий давлат суд ҳукмини ижро этиш масалаларига қаратилган илмий тадқиқотлар олиб борилмокда. Шу нуқтаи назардан, жиноят ишлари бўйича халқаро ҳамкорликни амалга ошириш доирасида экстрадиция институтини такомиллаштириш, унинг соддалаштирилган мсханизмини шакллантириш, ўзаролик принципининг кўлланилиш тартибини аниқлаштириш, ўзаро хукукий ёрдам кўрсатишнинг янги шаклларини жорий этиш, маҳкумларни ҳукмни ижро этиш учун ҳамда руҳий касалликка чалинган шахсларга нисбатан тиббий йўсиндаги мажбурлов чораларини қўллаш учун фукаролигига тегишли бўлган давлатга топшириш ва қабул қилишнинг халқаро ҳужжатларда белгиланган тартибини Узбекистан қонунчилигига имплементация этиш масалаларини комплекс илмий тадқиқ этиш муҳим.
БМТ «Трансмиллий уюшган жиноятчиликка карши» ва «Коррупцияга қарши» конвенциялари, МДҲ давлатлари ўртасида имзоланган 1997 йилдаги «Руҳий касалликларга чалинган шахсларга нисбатан тиббий йўсиндаги мажбурлов чораларини қўллаш тўғрисида»ги конвснцияси, ШҲТ «Тсрроризмга карши» конвснцияси ва бошка жиноят ишлари бўйича халкаро ҳамкорлик масалаларини тартибга солувчи Узбекистан Рсспубликаси иштирокчиси бўлган икки ва кўп томонлама халқаро шартномалари, Узбекистан Республикасининг Жиноят-процессуал кодекси (1994), Жиноят-ижроия кодекси (1997), «Тезкор-қидирув фаолияти тўғрисида»ги қонун (2012), «Коррупция™ карши курашиш тўғрисида»ги конун (2017), Узбекистан Рсспубликаси Прсзидентининг 2016 йил 21 октябрдаги «Суд-ҳукуқ тизимини янада ислоҳ килиш, фукароларнинг хукук ва эркинликларини ишончли ҳимоя килиш кафолатларини кучайтириш чора-тадбирлари тугрисида»ги ПФ-4850-сонли Фармони, «Узбекистан Республикасининг ташки сиёсий фаолияти концспцияси» (2012), 2017 йил 7 фсвралдаги «2017-2021 йилларда Узбекистан Рсспубликасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратсгияси тўғрисида»ги ПФ-4947-сонли Фармони, 2017 йил 30 ноябрдаги «Суд-тсргов фаолиятида фукароларнинг хукук ва эркинликлари кафолатларини кучайтириш бўйича кўшимча чора тадбирлар тўғрисида»ги ПФ-5268-сонли Фармони ва соҳага оид бошқа қонун хужжатларининг ижросини муайян даражада амалга оширишга ушбу диссертация тадқиқоти хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади. Жиноят ишлари бўйича халқаро ҳамкорлик, уни тартибга солувчи миллий қонунчилик ва халқаро ҳуқукий нормаларни такомиллаштиришга йўналтирилган илмий асослантирилган таклиф ва тавсиялар ишлаб чикишдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги куйидагилардан иборат:
жиноятчиликка қарши кураш бўйича халкаро ҳамкорлик ва жиноят ишлари бўйича халқаро ҳамкорлик предмета ҳамда қўлланилиш сохалари бўйича фарк илк бор асосланган;
«жиноят ишлари бўйича халқаро ҳамкорлик механизми» тушунчасининг муаллифлик таърифида экстрадиция, ўзаро ҳукукий срдам, озодликдан махрум қилинган шахсларни топшириш ва қабул килиш, руҳий касалликка чалинган шахсларни мажбурий тиббий даволаниши учун фуқароси бўлган давлатга топшириш институтлардан иборат бўлган яхлит тизим эканлиги илк бор изоҳланган;
жиноят ишлари бўйича халкаро хамкорлик муносабатларини тартибга солувчи принципларнинг янги таснифи шакллантирилган;
озодликдан маҳрум этишга ҳукм килинган шахсларни фуқаролигига тегишли бўлган давлатга жазо ўташни давом эттириш учун топшириш ва қабул килишни амалга ошириш тартиби ишлаб чикилган;
руҳий касалликка чалинган шахсларни фуқаролигига тегишли бўлган давлатда тиббий йўсиндаги мажбурлов чорасини қўллаш учун топшириш ва Кабул килишни амалга ошириш тартиби ишлаб чикилган;
жиноят ишлари бўйича халқаро ҳамкорликнинг халқаро амалиётда ижобий самара бсраётган шаклларини жорий этиш зарурлиги асосланган ҳамда миллий қонунчиликка халқаро нормаларни имплементация килиш ва мазкур соҳадаги нормаларни такомиллаштириш юзасидан таклифлар ишлаб чиқилган;
жиноят ишлари бўйича халқаро ҳамкорликни амалга оширишда унивсрсаллик принципининг қўлланилиш доираси, асослари ва тизимига аниқлик киритилган;
жавобгарлик мукаррарлигини таъминлаш мақсадида давлатларнинг ваколатли органлари биргаликда ҳакарат килишини тартибга солувчи «Тезкор-тергов гуруҳларини тузиш тўғрисида»ги БМТ Намунавий шартномасини қабул килиш зарурати асослантирилган;
жиноят ишлари бўйича халкаро хамкорлик масалаларини норматив-хукукий тартибга солиш концепцияси асосланган.
Хулоса
Жиноят ишлари бўйича халқаро хамкорлик механизмини такомиллаштириш масалаларини комплекс равишда ўрганиш ва таҳлил қилишга бағишланган илмий тадкикотнинг натижалари бўйича ишлаб чиқилган таклиф ва тавсияларни қуйидаги уч йўналишда шакллантириш мақсадга мувофиқ:
Биринчи йўналиш - халқаро ҳуқуқнинг жиноят ишлари бўйича халқаро хамкорлигига оид назарий қоидаларини ривожлантириш бўйича қуйидаги илмий-назарий хулосаларга келииди:
1) Жиноят ишлари бўйича халқаро хамкорлик мсханизми тушунчаси борасида ҳозирги кунга қадар якдил фикр шаклланмаганлиги, уни ташкил қилувчи институтлар доираси аниқ бслгиланмаганлиги, шу билан бир қаторда, жиноят ишлари бўйича халқаро хамкорлик механизмини амалга оширишда келиб чикаётган турли хил муаммолар мавжудлиги аниқланди. Хусусан, халқаро жиноят ҳукуқи сохаси давлатларнинг жиноятчиликка қарши кураш ва уни олдини олиш масалалари ҳамда содир этилган жиноятлар учун жазо муқаррарлигини таъминлаш борасида халқаро хамкорлик муносабатларига оид принцип ва нормаларни тартибга солади. Мазкур икки муносабатни ўрнатиш максадидан келиб чиққан ҳолда, уларнинг бир-биридан фарқ қилади.
2) Жиноятчиликка қарши кураш борасида халқаро хамкорлик
жиноятчилик содир этилишини олдини олиш, вужудга кслаётган
жиноятчиликнинг янги шаклларини аниқлаш, жиноятчиликка қарши курашишнинг янги усулларини ишлаб чиқиш ва давлатларнинг
ҳамжиҳатлиги, бирдамлиги орқали амалга ошириладиган муносабатдир. Жиноят ишлари бўйича халқаро хамкорлик эса, содир этилган жиноят учун халкаро хамкорликнинг турли шакл ва йўналишлари оркали жавобгарлик муқаррарлиги хамда одил судловни таъминлаш ҳамда халкаро ва миллий хукук нормалари билан мустаҳкамланган ҳукукий мсханизмлар оркали амалга оширилади.
3) Жиноят ишлари бўйича халкаро хамкорлик муносабатлари -экстрадиция, ўзаро хукукий срдам ва махкумни топшириш институтларидан иборат эканлиги ва ҳар бири алоҳида процессуал харакатларни талаб қилиши асослантирилиб, куйидаги муаллифлик таърифлари ишлаб чиқилди:
- экстрадиция бу, халкаро шартнома, миллий конунчилик ёки ўзаролик принциплари асосида жиноят содир этган шахсни жиноий жавобгарликка тортиш ёки унта нисбатан чикарилган хукмни ижро этиш мақсадида ушлаб бсриш тўғрисидаги талабномага асосан, сўраётган томондан барча шартлар бажарилган такдирда уни каноатлантиради ёки бунинг учун этарлича асослар мавжуд бўлса каноатлантиришни рад этиши тўғрисидаги бир томондан давлат ва иккинчи томондан бошқа давлат ёки халқаро ҳукукнинг бошқа субъскти ўртасидаги хукукий муносабатлар мажмуидир;
- жиноят ишлари бўйича ўзаро хукукий ёрдам - давлат томонидан жиноят ишларида фойдаланиши учун далил йиғишда хорижий давлатдан ёрдам сўраш ва уни таъминлаш жараёни хисобланади. Бу эса, жиноий жараённинг ҳар қандай босқичида - терговдан тортиб то судгача таъминланиши мумкин. Бу ўз ичига куйидагиларни олиши мумкин: гувохликка олиш, торгов ёки суд учун шахсларнинг кўрсатмалари; далил тўғрисидаги маълумотномалар, ёзма тасмалар, хужжатлар ва суд чакирув қоғози каби хужжатлар такдим этишдир. Бу яна шахсни аниклаш ва жойлаштириш, гувохликка олиш учун қамокқа олишдаги шахсларни ўтказиш ва излаш, кўлга олиш учун сўровларни бажаришни ўз ичига олади;
- маҳкумни у фукароси бўлган мамлакатга тайинланган жазони ўташ учун юбориш фақат шахснинг хоҳишига кўра амалга ошириладиган жараён бўлиб, маҳкум фукароси бўлган давлат топшираётган мамлакатда чиқарилган ҳукмни тан олади ҳамда унинг ижросини таъминлашни ўз мажбурияти деб билади.
4)Тадқиқот доирасида олиб борилган жиноят ишлари бўйича халкаро хамкорлик мохияти ва уни такшил этувчи институтларининг ўзига хос хусусиятларини таҳлили натижасида, жиноят ишлари бўйича халкаро хамкорлик мсханизмига куйидагича муаллифлик таърифи бсрилди: «Жиноят ишлари бўйича халкрро ҳамкорлик механизмы - ўзида экстрадиция, ўзаро хукукуй ёрдам, озодликдан маҳрум кулинган шахсларни топшириш, рухий касалликка чалинган шахсларни мажбурий тиббий даволаниши учун фукуроси бўлган давлатга топшириш институтларни мужассамлаштиршган халкуро ва миллий хукук, нормалари билан тартибга солинадиган ҳамда мазкур муносабат субъектларининг хукук, ва мажбуриятлари, ваколатлари доирасини ва амалга ошириш тартибини белгилайдиган яхлит тизимдир».
5) Жиноят ишлари бўйича халкаро хамкорлик мсханизмини куйидагича таснифлаш таклиф этилади: 1) процессуал харакатларнинг бажарилиши кура: экстрадиция, ўзаро хукукий срдам, озодликдан маҳрум килинган шахсларни топшириш, рухий касалликка чалинган шахсларни мажбурий тиббий даволаниши учун фукароси бўлган давлатга топшириш ва бошкалар; 2) жиноят ишлари бўйича халкаро хамкорлик мсханизмини амалга ошириш доирасига кўра: универсал, регионал ва миллий; 3) жиноят ишлари бўйича халкаро хамкорлик мсханизмини амалга ошириш кўламига кўра: кўптомонлама ва икки томонлама.
6) Турли мамлакатларда экстрадиция тушунчасини таърифлашда ушлаб бсриш, тутиб бсриш, топшириш, етказиб бсриш каби атамалардан фойдаланишга чек қўйиш ва уни унификациясига (бирхиллашувига) эришиш мақсадида жиноят ишлари бўйича халкаро ҳамкорликнинг йўналишларидан бири бўлган ушлаб бсриш институтининг мазмун-моҳиятини очиб бсрадиган энг маъкул хамда унинг мазмунига мутаносиб тушунча сифатида «экстрадиция» атамасидан фойдаланиш ўринлидир.
7) Жиноят ишлари бўйича халкаро хамкорлик механизмининг ривожланиш тарихи, унинг хар бир даврдаги ўзига хос хусусиятлари тахдил қилиниб, уни куйидагича даврлаштирилди: 1) Энг қадимги даврдан ўрта аерларнинг классик даврига қадар, яъни ХУПаерларга кадар бўлган даврни ўз ичига олган бўлиб, бунда қулдорлик, феодал тузум ҳамда ҳукмрон вакилларнинг асосан сиёсий ва диний ташвишлари асосида йўналтирилган ўзаро ҳамкорлик ҳаракатлари билан изохданади.; 2) XVIII аердан XIX аернинг иккинчи ярмини ўз ичига олган бўлиб, бу даврда ўзаро хамкорликни ривожлантиришнинг махсус халкаро шартномалар тузиш оркали мустахкамлашга қаратилган ҳаракатларни кўриш мумкин. Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, бу даврдаги халқаро шартномаларнинг асосий қисми харбий жиноятлар субъсктларини жавобгарликка тортиш масалаларига қаратилган; 3) Биринчи ва Иккинчи жаҳон урушлари билан боглик давр бўлиб, аниқроғи 1919 йилдан 1990 йилга қадар бўлган даврни кўрсатиш лозим. ушбу даврга хос бўлган давлатларнинг хамкорлик сохасидаги харакати Миллатлар Лигаси сифатида тузилган биринчи универсал характердаги халкаро институтнинг фаолияти билан боғлиқ бўлиб, бу жихат давлатларнинг халкаро жиноятчиликка карши курашда, жиноятчиларни ушлаш, топшириш, суд килиш каби жараёнларда ўзаро хамкорлик сохасидаги аввалги шартномалар асосида, лекин универсал ташкилотнинг бсвосита иштирокида амалга оширилиши каби янги омилнинг вужудга келиши билан характерланади; 4) XX аернинг 90-йиллари бошларидан то ҳозирги даврни эса шартли равишда охирги боскич сифатида кўришимиз мумкин. Чунки, халкаро жиноятлар ва трансмиллий уюшган жиноятчиликка карши курашда давлатларнинг миллий конунчилик мсханизми такомиллаштирилди, иккитомонлама ҳамда минтақавий хамкорлик тизими хам янги босқичга кўтарилди, бугунги кунда мазкур сохани ривожлантириш борасида давлатлараро кўп ва икки томонлама шартномалар, дастур ва ўзаро кслишувлар амалга оширилиб келмокда;
8) Тадқиқот доирасида жиноят ишлари бўйича халқаро хамкорлик принципларини таснифлашнинг учта янги мезонни ишлаб чикилди: а) жиноят ишлари бўйича халқаро ҳамкорликни амалга оширишда юрисдикцияни белгилаб бсрувчи принциплари (унивсрсаллик, жавобгарликнинг муқаррарлиги, фукаролик); б) жиноят ишлари бўйича халқаро хамкорлик масалаларига тааллукли процессуал ҳаракатларни тартибга солувчи принциплар (икки ёқлама судловлилик (double criminality), махсуслашув принципи (specialty), ўзаролик, бир жинояти учун икки марта жазоланмаслик (non bis in idem)); в) жиноят ишлари бўйича халқаро хамкорликни амалга оширишга тўскинлик килувчи холатлар ёки рад этиш асослари (талабнома юборган давлат худудида жиноят содир этилган бўлишлилик, жиноий таъкиб этиш муддати ўтмаганлиги, сиёсий жинояти учун жавобгарликдан озод этилиши, инсонпарварлик нуқтаи назаридан ушлаб бсришни рад этиш) бўлиш оркали жиноят ишлари бўйича халкаро хамкорлик принциплари тизимлаштирилди.
9) Универсал юрисдикция сохасидаги бахслардан келиб чикиб ва принципнинг нотўғри талқин қилинишини олдини олиш максадида бугунги кунда халкаро ҳуқуқни ривожлантириш ва кодификация ишларини олиб бораётган Халкаро ҳукук комиссия томонидан асосий тушунчалар ишлаб чиқилиши лозимлиги асослантирилди. Уларга куйидагилар киради: (1) универсал юрисдикция тушунчаси ва унинг турларининг таснифлаш;
(2) халкаро одат ҳуқуқига кўра универсал юрисдикция доирасига кирувчи жиноятлар рўйхатини аниклаштириш; (3) давлат мандабдор шахсларининг иммунитетлари масаласи; (4) универсал юрисдикция ва халкаро ҳуқуққа кўра экстрадиция ёки жиноий кидирув масаласи ўртасидаги муносабатлар; (5) универсал юрисдикция принципини сиёсийлаштиришга карши химоялаш жараёнини ишлаб чиқиш; (6) универсал юрисдикция амал килувчи давлатлар ўртасидаги низоларни хал килиш мсханизми.
10) Жиноят ишлари бўйича халкаро хамкорлик мсханизмининг халкаро-ҳукуқий асосларини тахдил этишни осонлаштириш ҳамда ушбу масалани атрофлича тадқиқ этиш максадида улар бир неча гурухларга таснифланди: а) жиноят ишлари бўйича халкаро хамкорликка оид қоидаларни кўзда тутувчи кўп томонлама универсал намунавий халқаро-ҳукуқий хужжатлар; б) жиноят ишлари бўйича халкаро хамкорликка оид минтақавий шартномалар; в) жиноят ишлари бўйича халкаро хамкорлик масаласида имзолаган икки томонлама шартномалар; г) давлатларнинг прокуратура органлари ёки ички ишлар вазирликлари билан тузилган идоралараро икки ёки кўптомонлама шартномалари; д) жиноят ишлари бўйича халкаро хамкорликни амалга оширишда халкаро судларнинг таъсис хужжатлари.
11) Узбекистан Рсспубликасида жиноят ишлари бўйича халкаро ҳамкорликнинг хукукий асосларини Узбекистан Рсспубликаси томонидан ратификация қилинган халкаро шартномалари, Узбекистан Республикасининг соҳага оид қонун хужжатлари, хусусан, жиноят ва жиноят процессал қонунчилигида назарда тутилган ўзаро келишувларга мувофик хамкорлик иштирокчиси бўлган давлатларнинг соҳага оид қонунчилиги ташкил этади. Шулардан келиб чикқан холда, хозирда Узбекистан Рсспубликасида жиноят ишлари бўйича халкаро хамкорликнинг уч хил (шартномавий-ҳуқуқий, шартномасиз, институционал) шакл асосида олиб борилиши асослантирилди.
12) Халқаро ҳукукнинг жиноят ишлари бўйича халкаро ҳамкорлигининг асосий йўналишлари куйидагича таснифланди: а) экстрадиция; б) жиноят ишлари бўйича ўзаро хукукий ёрдам; в) озодликдан маҳрум этишга ҳукм килинган шахсларни жазо ўташни давом эттириш учун юбориш; г) рухий касалликка чалинган шахсларга нисбатан тиббий йўсиндаги мажбурлов чораларини қўллаш учун фукаролигига тегишли бўлган давлатга топшириш ва кабул килиш институтлари.
Иккинчи йуналнш - жиноят ишлари бўйнча халкаро хамкорлик механизмини хукукий тартибга солиш асосларини такомиллаштиришга қаратилган бнр кагор таклифлар ишлаб чиқилдн:
Кслгусида жиноят ишлари бўйича халкаро хамкорликни амалга ошириш чогида халкаро хукукий ва миллий жиноят-процессуал фаолиятни такомиллаштириш мақсадида қуйидагилар муҳим аҳамиятга эга бўлган ҳужжатларни кабул килиш, ратификация килиш ҳамда имзолаш таклиф қилинди:
- Тезкор-тсргов гуруҳлари ўзаро ҳуқуқий срдам кўрсатишнинг янги шаклларидан бири эканлиги ва бугунги кунда бу борада халқаро тажриба мавжудлиги, содир этилган жиноятлар трансчсгаравий хусусиятга эга бўлиши, далилларни тўплашда ёки топишда тезкор ахборот алмашишиш ва бунга давлатларнинг ваколатли органлари биргаликда ҳакарат килиши ҳамда мазкур тадбирлар давлатлараро махсус кслишувлар билан расмийлаштирилишини ҳисобга олиб, БМТ томонидан «Тезкор-тсргов гуруҳларини тузиш тўғрисида»ги Намунавий шартнома қабул килиниши лозим. Бу каби намунавий шартноманинг қабул қилиниши давлатларнинг ваколатли органлари (судьялар, прокурорлар ва тсрговчилар) томонидан жиноий суриштирув ишини олиб боришда кўрсатма шаклида ўзаро хамкорлик шартномасини тузиши ҳамда халкаро одат хукук нормалари асосида ишлаб чиқилган коидалар оркали давлатларнинг суверенитета ва хавфсизлигига тахдидларни олдини олишида аҳамиятлидир.
- БМТ намунавий шартномаларини ишлаб чиқишда инсон ҳуқуқларини таъминлаш, кийноқ ёки бошқа шафқатсиз муомалаларни олдини олиш ва асосийси халкаро одат хукук нормалари ҳисобга олинган ҳолда кабул қилинган. Шу боне, БМТнинг Намунавий шартномаларини Узбекистан Рсспубликасида жиноятчиликни олдини олишда, унга карши курашда ҳамда жиноий одил судлов соҳасида халкаро хамкорликни амалга оширишга тааллукли бўлган икки томонлама шартномаларни қайта кўриб чикиш ва келажакда тузиладиган халкаро шартномалар учун асос сифатида олиш мақсадга мувофиқлиги белгиланди;
- Узбекистан Рсспубликаси жиноят ишлари бўйича халкаро хамкорлик борасида Европа давлатлари билан дсярли шартномалари мавжуд эмаслигига қарамасдан ўзаролик принципи асосида хамкорликни амалга оширади. Лекин, шартномасиз шаклда халкаро хамкорликни амалга ошириш оқибатида давлатлар ўртасида турли хил тушунмовчиликларга, рад этиш учун асосларнинг ортишига ва натижада давлатлар ўртасидаги муносабатлар салбий томонга ўзгаришига олиб кслиши мумкин. Шунинг учун хам бу каби муаммоларнинг энг макбул ечими сифатида Узбекистан Республикасининг жиноят ишлари бўйича халкаро хамкорликни амалга оширувчи Европа конвснцияларига қўшилиши оркали кўриш мумкин. Натижада, мазкур шартномаларга қўшилиш оркали соддалаштирилган экстрадиция жараснини қўллаш учун имкон яратилади, давлатлар ўртасида турли хил тушунмовчиликлар ва рад этиш учун асосларнинг ортишини олди олинади, молиявий жиноятлар юзасидан хужжатларни стказиб бсриш, суд ахбороти алмашинуви масалаларида хамкорлик килади, ўзаро хукукий ордам борасида ахборот алмашинуви ва далилларни етказишда процессуал муддатлар қисқаради ҳамда муддатнинг ўтиши, талабнома ва уни тасдиқловчи хужжатлар, ихтисослашув қоидаси, транзит ташиш, учинчи давлатга қайта экстрадиция килиш ҳамда алока каналлари ва воситаларига боғлиқ бўлган масалаларга боғлиқ қоидалар мувофиқлашади.
- Кишинев конвсцияси Минск конвснциясига кўра янги тендснцияларни (ушлаб бсриш тўғрисидаги сўров кслиб тушгунига қараб қидирувни амалга ошириш, эҳтиёт чораси сифатида камокқа олиш, хорижий давлат хукмни тан олиш ва ижро этиш ҳамда тсзкор-тсргов гуруҳларини тузиш ва видеоалоқадан фойдаланиш) қамраб олгани ҳамда ушбу сохада тўпланган тажрибани инобатга олган холда, МДҲнинг 2002 йилги «Фуқаролик, оила ва жиноят ишлари буйича хукукий ёрдам ва хукукий муносабатлар тўғрисида»ги Кишинев конвснциясини ратификация килиш мақсадга мувофиқ. Конвснциянинг Узбекистан Рсспубликаси томонидан ратификация қилиниши МДҲ аъзо давлатлари билан жиноий суд ишларини юритиш сохасидаги хамкорликни самарали ривожлантиришида ёрдам бсради.
- Озодликдан маҳрум қилинган шахсларни жазо ўташ учун фукароси бўлган давлатга топшириш ва уларни кабул қилишга тааллукли процессуал хакаратларни амалга оширишда муаммоларга дуч кслинмокда. Бунинг асосий сабаби, мамлакатимиз мазкур сохани тартибга солувчи қонунчиликнинг йўклигидир. Мазкур қонунчиликдаги бўшлиқни бартараф этиш мақсадида МДҲнинг 1998 йилги, Узбекистан Рсспубликасида кучга кирмаган «Озодликдан махрум килиш жазоси тайинланган шахсларни жазо ўташни давом эттириш мақсадида топшириш тўғрисида»ги конвенцияни ратификация килиш оркали бир канча муаммоларнинг счимини топиш, яъни жиноят ишлари бўйича халкаро хамкорлик мсханизмини такомиллаштириш ва миллий ҳамда халкаро ҳукук нормаларини ўзаро мувофиклаштириш ҳамда Узбекистан Рсспубликаси мазкур соҳага оид халкаро мажбуриятларини лозим даражада бажариш имконига эга бўлади;
- МДҲ давлатлари ҳудудидаги ваколатли органларнинг трансмиллий жиноятларни очиш ва тсргов қилишда тегишли процессуал харакатларни амалга ошириш, тезкор-қидирув тадбирларини ўтказиш ва лозим бўлган далилларни тақдим қилишда ўзаро хамкорлик қилишда мақасадида 2015 йил 16 октябрда қабул қилинган «МДҲ аъзо давлатлари ҳудудида ўзаро тезкор-тсргов гуруҳларини тузиш тартиби ва фаолияти тўғрисида»ги битимни ратификация қилиш зарур;
- Давлатлар ўртасида икки томонлама шартномалар оркали жиноят ишлари бўйича халқаро ҳамкорликнинг ташкилий-ҳуқуқий мсханизмини аниқ ва мақбул йўлларини белгилашни ҳам хисобга олиш лозим. Шундай экан, статистик маълумотлар, миграцион сиёсат ва давлатларнинг ўзаро стратсгик хамкорлигини хисобга олган ҳолда Россия Фсдсрацияси ва Қозоғистон Рсспубликаси томонидан мамлакатимизга юбориластган мурожаатлари сонининг ўсиш тендснциясини кузатилаётганлиги, икки томонлама ўзаро хамкорлик шартномасини имзолаш зарурати кслиб чиқканлигидан далолат бсради. Бугунги кунда, Узбекистан Рсспубликаси Россия Фсдсрацияси ва Қозоғистон Рсспубликаси билан жиноят ишлари бўйича халкаро хамкорликни 1993 йилги Минск конвснцияси асосида амалга оширади. Фикримизча, жиноят ишлари бўйича халкаро хамкорлик масаласини янада такомиллаштириш, шу соҳага оид хамкорлик шаклларни кснгайтириш, давом эттириш ва тегишли натижаларга эришиш мақсадида мазкур давлатлар билан алоҳида икки томонлама шартномаларни тузиш мақсадга мувофикдир.
Учинчи йўналиш - ;иноят ишлари буйича халкаро хамкорлик мехаиизмини қўллаш самарадорлигини ошириш бўйича тавсиялар ишлаб чикилди:
1)УзР ЖПКнинг жиноят ишлари бўйича халқаро ҳамкорлигига оид процессуал қоидалари таҳлили шуни кўрсатдики, уларнинг мазкур соҳани қўллаш жараснида юзага келадиган барча ҳолатларни камраб ололмаслиги ҳамда жиноятчиликка карши курашда халкаро-ҳуқукий хамкорлик ривожланиб бораётган шароитда жиноят ишлари бўйича халкаро хамкорлигига оид конунчилик хужжатларини янада такомиллаштириш зарурияти асосида Узбекистан Республикасининг «Жиноий ишлар бўйича халкаро хамкорлик тўғрисида»ги қонунини қабул килиш зарурлиги таклиф этилди;
2) «Жиноят ишлари бўйича халкаро хамкорлик тўғрисидаги»ги қонун лойиҳасини ишлаб чиқишда эътиборга олиниши лозим бўлган бир неча ҳолатлар кайд этилди: биринчидан, энг аввало, Рсспубликамизда жиноят ишлари бўйича халкаро хамкорлик сохасидаги давлат органлари ваколатларини аник тақсимлашга эришиш зарур; иккинчидан, таклиф этиластган конун лойихасида соддалаштирилган экстрадиция жараснининг мсханизмини хам кўрсатиш лозим; учинчидан, конунда халкаро шартномалар ва миллий нормалар ўртасидаги ўзаро алокадорлик ҳамда Узбекистан ўзаро шартнома имзоламаган давлат билан шахсни ушлаб бсришга оид муносабатларнинг кандай тартибга солиниши масаласи хам ўз счимини топиши лозим; тўртинчидан, конунда жиноят ишлари бўйича халкаро хамкорлигига оид асосий тушунчалар ва принциплар хам мустаҳкамланиши мақсадга мувофик. бсшинчидан, конунда жиноят ишлари бўйича ўзаро хукукий ёрдам кўрсатишнинг халкаро шартномаларда кайд этилган шаклларини аник бслгилаш лозим; олтинчидан, озодликдан махрум қилишга ҳукм килинган, шунингдек, рухий касалликка чалинган шахсларга нисбатан тиббий йўсиндаги мажбурлов чораларини қўллаш учун фукаролигига тегишли бўлган давлатга топшириш билан боғлиқ бўлган ҳукуқлари, холатлари, принцип ва умумий тушунчалари ўз аксини топиши лозим.
3) Жиноят ишлари бўйича ўзаро хукукий срдам кўрсатиш шакли сифатида видеоконфсрснцалокага оид тартиб-таомиллар старлича тартибга солинмаганлиги, боз устига бу соҳани ҳуқуқни муҳофаза килиш органлари томонидан хорижий давлат сўровномаларини ижросини таъминлашда қўлланилмаётганлиги, уни аник ишлаш мсханизми бслгиланмаганлиги сабабли, Узбекистан Республикасининг Жиноят-процсссуал кодексига «Жиноят ишлари бўйича халкаро хамкорликни амалга оширишда видеоконфсрснцалокадан фойдаланишнинг умумий қоидалари»номли 871-моддани, яъни «Далиллар тўплаш» ( 87 модда) моддасидан сўнг киритиш зарурати асослантирилди. Бу орқали ваколатли органларнинг иш хажмининг ортишини олдини олинади, замонавий технологиялардан фойдаланишни кснгайтиради, жиноят ишлари бўйича ўзаро ҳуқуқий ёрдам тўғрисидаги талабномаларни ижро этиш муддатининг кисқаришига олиб келади ва уларни кўриб чиқиш сифатини оширади, молиявий маблағлар сарф қилинишини сезиларли даражада камайтиради ҳамда жиноят ишини очишда аудио ва видеоёзувларни далил сифатида фойдаланилишига олиб келади.
4) Халкаро шартномаларда ўз аксини топтан ва Узбекистан Рсспубликаси миллий қонунчилигида мавжуд бўлмаган жиноий ишлари бўйича халкаро хамкорликнинг янги шаклларидан бири бўлган тезкор-тсргов гуруҳларини тузишни ўрганиш, тахдил килиш ва уни татбик килиш зарурати вужудга кслганлиги сабабли, Узбекистан Рсспубликаси Жиноят-процсссуал кодексига «Дастлабки тсрговни тсрговчилар гуруҳига топшириш» номли 354-моддадан сўнг, «Жиноят ишлари бўйича халкаро хамкорликни амалга оширишда тсргов, тезкор-тсргов гурухдарини ташкил этиш ва уларнинг фаолияти» номли 354'-моддани киритиш лозимлиги асослантирилди;
5) Маҳкумнинг ижтимоий рсабилитацияси шунингдек, суд ҳокимиятининг мустакиллиги, фукароларнинг хукук ва эркинликлари ҳимоясининг кафолатлари, инсонпарварлик нуктаи назаридан маҳкумга яқин бўлган атроф муҳит оркали нормал хаётга қайтариш мақсадида Узбекистан Рсспубликаси ЖПКга озодликдан маҳрум килишга ҳукм қилинган, шунингдек, рухий касалликка чалинган шахсларга нисбатан тиббий йўсиндаги мажбурлов чораларини қўллаш учун фуқаролигига тегишли бўлган давлатга топширишни ва кабул килишни тартибга солувчи янги 66-бобни киритиш лозимлиги асослантирилди.
6)Таклиф этиластган ЖПКга қўшимча киритилиши назарда тутилган 66 боб қоидаларидан кслиб чиқкан ҳолда, Узбекистан Рсспубликаси Жиноят-ижроия кодексининг 9- 54- ва 185-моддаларига Узбекистан Рсспубликаси ЖПКси ва халқаро шартномаларга кўра, хорижий давлат фукароси бўлган (хорижда доимий яшовчи фукаролиги йўқ шахе) маҳкумнинг ўз давлатида жазони ўташ ҳуқуқига эта эканлиги тўғрисидаги қоидани киритиш хамда 173, 189- моддаларга эса, маҳкумнинг озод этилгани, рухий касалликка чалинган шахега нисбатан қўлланилаётган тиббий йўсиндаги мажбурлов чоралари ўзгарган, тугатилган ёки бскор қилинган ҳар қандай ҳолатларда ваколатли орган сифатида Узбекистан Рсспубликаси Бош прокуратураси хукм чикарган хорижий давлатни, маҳкумнинг яқин кариндошларини хабардор этиши масалалари ўз аксини топиши лозимлиги асослантирилди.

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва ахамияти.
Ривожланишнинг замонавий босқичида Узбекистан олдида турган стратегии вазифалар орасида мамлакат тарақкиёти, иқтисодиётни барқарор ўсишининг энг муҳим омили сифатида таълим тизимини янада ривожлантириш туради.
Билимларни ҳар жойда кснгайтириб бориш ҳар бир жамият ва давлатнинг бош вазифасига айланмокда, чунки билим замонавий босқичдаги янгича талкинида ҳақиқий фойдали кучни, ижтимоий ва иқтисодий натижаларга эриши воситасини англатади. Узбекистан Рсспубликаси Президента Шавкат Мирзиёевнинг Олий Мажлисга Мурожаатномасида таъкидланишича, 2018 йилда илмий тадқикот ва инновацион фаолиятни ривожлантириш, бунинг учун зарур молиявий рссурсларни сафарбар этиш, ушбу жараенда иқтидорли ёшлар иштирокини, ижодий ғоя ва ишланмаларни ҳар томонлама кўллаб-қувватлаш вазифаси эътибор марказида бўл ад и.
Айнан шунинг учун таълим, айниқса олий таълим, илмий изланишлар ҳозирда жамиятнинг моддий ва маънавий равнақ топишининг энг замонавий воситаси, интеллектуал ва моддий даражасининг кўрсаткичидир.
Таълим мамлакатнинг рақобатдошлигини кўрсаткичи, шунингдек барқарор иктисодий ривожланиш ва ривожланган ва ривожланаётган мамлакатлар ўртасидаги фарқни кискартиришга каратилган давлатлар ҳамкорлигининг муҳим соҳасига айланди.
Бугунги кунда олий таълимнинг миллий тизимлари глобал жараёнлар ва тенденциялар, жаҳон меҳнат бозорининг талабларидан ташқарида ривожлана олмайди. Глобализациянинг окибатларидан бири - бу таълим хизматлари глобал бозорининг пайдо бўлиши ва таълим тизимининг интсрнационализациясидир. Унивсрситетлар халқаро Ассоциацияси (IAU)hhht 2006 йилда аъзолари ўртасида ўтказган тадкиқотига кўра, уларнинг 73% таълим тизимини интсрнационализацияси масаласини энг устувор масалалардан деб ҳисоблайдилар, чунки интернационализация жараёнида янги халкаро таълим муҳити шаклланади, ушбу муҳим эса иштирокчилар миллий манфаатларининг энг самарали шаклларда амалга ошишига ҳамда муҳим аҳамиятга эга муаммолар счимини биргаликда топишга ёрдам беради. Буни тушунган ҳолда кўпгина мамлакатлар ҳукуматлари, олий таълимга ўзларининг узокни кўзлайдиган сиёсий ва иқтисодий максадларга эришишнинг муҳим омили сифатида карамокдалар.
Шу боис мамлакатимиз раҳбарияти томонидан таълим соҳасига катта эътибор бсрилмокда. Соҳани тубдан такомиллаштириш, халқаро стандартлар даражасида кадрларни тайёрлашни қайта кўриб чикишга Узбекистан Рсспубликаси Прсзидентининг 2017 йил 20 апрслдаги “Олий таълим тизимини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Қарори янги туртки бўлди.
Мазкур Қарор билан олий таълим муассасаларининг моддий-тсхника базасини мустахкамлаш ва модернизация қилиш, уларни замонавий ўкув-илмий лабораториялар хамда замонавий ахборот-коммуникацион воситалар билан таъминлашни кўзда тутувчи, 2017-2021 йилларда Олий таълим тизимини комплекс ривожлантириш дастури тасдиқланган.
Бугунги кунда таълим соҳасида давлатнинг ўзаро ҳамкорлиги янада фаоллашмокда, бундай хамкорликнинг янги тенденциялари намосн бўлмокда, хамкорликнинг янгича шакл ва йўналишлари пайдо бўлмокда. Мазкур ўзгаришлар тегишли тадкикотларни, шунингдек ҳамкорлик жараёнида пайдо бўлаётган муаммоларнинг счимини талаб қилмокда.
Таълим сохасида Узбекистан Рсспубликасининг МДҲ, ШҲТ ва ИҲТ каби минтақавий ташкилотларни аъзолари бўлган давлатлар билан ҳамкорлиги ривожланмокда, хамкорликнинг йўналишлари кенгаймокжа, янги халқаро битимлар тузилмокда, ҳамкорликнинг институционал тизими ривожланмокда. Бу эса хамкорлик жараёнида, шу жумладан унинг самарадорлигини ошириш мақсадида вужудга келаётган масалаларни ҳал қилиш заруратини кслтириб чикармокда.
Амалий характердаги муаммоларни ҳал қилиниши, Узбекистонлик халқаро ҳукук юристларининг тадқиқотлари доирасига олдин кирмаган назарий масалалар кўриб чикилиши билан чамбарчас богликдир. Бундай масалалар қаторига таълим сохасида давлатлар муносабатларини тартибга солувчи махсус принципларни таърифлаш ва таҳлил этиш, таълим сохасидаги муносабатлар асосий иштирокчиларининг халкаро ҳукук нормаларига мувофиқ ҳуқукий мақоми хусусиятларини белгилаш, таълим сохасида ҳамкорликнинг халқаро-ҳуқукий тартибга солишнинг спецификасини аниклаш каби масалалар киради.
Бинобарин, бундай ҳамкорлик жараёнида вужудга кслаётган муаммоларни ҳал қилиш, шунингдек ҳамкорлик самарадорлигини ошириш бўйича тавсияларни кўзда тутувчи тадкиқот амалий ва назарий жиҳатдан қизиқарли ва долзарбдир. Яъни, тадқиқот мавзусининг долзарблиги хам амалий, хам назарий жиҳатларга асосланган. Бундан ташқари, ижтимоий-иқтисодий ҳамда технологик тараққиётда, инсон салоҳиятини ривожлантиришда, авваломбор умумий саводхонлик масаласида, келажак учун мутахассислар тайёрлашда ва тинчлик, ўзаро тушуниш хамда багрикснглик рухида инсонлар авлодини шакллантиришда таълим ўта мухим роль ўйнаши тадкиқотнинг долзарблигини белгилайди.
Тадқиқотнинг мақсади бу - Узбекистан Республикасининг таълим соҳасидаги ҳамкорлигида халқаро-ҳуқуқий масалаларни комплекс ўрганиш асосида уларни такомиллаштириш ва ривожлантиришга қаратилган илмий асосланган таклифлар ва тавсиялар ишлаб чиқиш.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан, яъни:
“Таълим сохасида халқаро-ҳуқуқий хамкорлик” тушунчасини, халқаро ҳуқуқнинг мавжуд назариялари ва доктриналари асосида муаллифлик таърифини ишлаб чикилиши;
таълим соҳасида давлатлар ҳамкорлиги халкаро- ҳуқуқий тартибга солинишининг ривожланишини даврийлиги ва тендснцияларини аниқланиши;
замонавий халкаро ҳуқуқ тизимида, халкаро таълим ҳукуки каби янги тармоқнинг шаклланишини назарий асослантирилиши;
таълим сохасида ҳамкорликни тартибга солувчи махсус принциплар белгиланиши хамда уларнинг норматив мазмунини очиб бсрилиши;
давлатлар ҳамкорлигининг шартномавий шакли хусусиятларини, шунингдек таълим соҳасида халқаро нормаларининг ижро этилиши спецификаси аникланиши;
Узбекистан Рсспубликасининг таълимни ривожлантириш Концепциясини, жаҳондаги таълим ривожининг замонавий илғор моделлари ва тенденциялари асосида ишлаб чиқилиши ҳамда уйғунлаштириш йўли билан таълимнинг миллий модслини узок муддатли ривожлантириш истикболлари аникланиши ва асослантириши;
таълим соҳасида халкаро ҳамкорлик соҳасида ташкилий-хукукий асосларни такомиллаштириш бўйича илмий асосланган таклиф ишлаб чикилишидан иборат.
Хулоса
Тадқиқот олдида қўйилган вазифаларни амалга ошириш ҳамда тадкиқот объекта бўлган халқаро-ҳуқуқий муносабатларни ўрганиш ва такқослов-ҳуқуқий тахдили натижасида аниқланган максадларга эришиш жараёнида, қуйидаги илмий асосланган хулоса, таклиф ва тавсиялар илгари сурилди:
1. Амалиётдан кўринишича, таълим сохасида давлатлар ҳамкорлиги қуйидаги йўналишларда амалга оширилади ва ривожланади:
биринчи йўналиш - таълим соҳасида халқаро алмашинуви, авваламбор, шахслар алмашинуви амалга оширилиши;
иккинчи йўналиш - биргалиқдаги фаолият ҳамкорликни ташкил этади;
учинчи йўналиш - чет эл талабаларини ўқитиш ёки хорижий давлатнинг илмий-педагогик кадрларни малакасини ошириш бўйича давлат бюджета ҳисобидан бир томонлама мажбуриятларни амалга ошириш;
тўртинчи йўналиш - таълимга оид ҳужжатларни ўзаро тан олиш; бешинчи йўналиш - таълим хизматларининг халкаро савдоси.
2. Таълим сохасида давлатларнинг халкаро ҳамкорлиги қуйидаги -институционал ва шартномавий шаклларда амалга оширилади. Ҳамкорликнинг институционал шакли ҳам халқаро ташкилотлар доирасида, ҳам халқаро органлардан фойдаланган ҳолда, шунингдек халкаро конфсрснцияларни ўтказиш йўли оркали амалга оширилади. Шартномавий шаклда амалга оширилаётган муносабатлар, ўз навбатида, икки томонлама ва кўп томонламага бўлинади.
3. Даражасига кўра, таълим сохасида давлатлараро муносабатлар универсал, минтақалараро, минтақавий ва субминтақавийга бўлинади:
универсал давлатлараро муносабатлар БМТ ва унинг ихтисослашган муассасалари, жумладан ЮНЕСКО, ХМТ, шунингдек жамғарма ва дастурлар доирасида амалга оширилади;
минтақалараро давлатлараро муносабатлар ЕХҲТ (ОБСЕ) каби минтакалараро ташкилотлар доирасида амалга оширилади;
минтакавий давлатлараро муносабатлар, Европа Кенгаши, Америка давлатлари ташкилоти, Африка бирдамлиги ташкилоти каби минтакавий халкаро ташкилотлар доирасида амалга оширилади;
субминтақавий давлатлараро муносабатлар, ЕИ, МДҲ, АДЛ, ШХТ, ИҲТ каби минтакавий халкаро ташкилотлар доирасида амалга оширилади.
4. Таълим сохасида давлатларнинг халкаро хамкорлигига оид тушунчалар аппаратини тахдили натижасига кўра, илмий адабиёт ва халкаро хужжатларда таълим сохасида халқаро ҳуқукий хамкорликнинг аник белгиланган тушунчаси йўқлиги ҳақида хулоса қилинади.
Халкаро ҳуқукда мавжуд халқаро-ҳуқуқий хамкорликнинг умумий тушунчасидан кслиб чиқиб, куйидаги муаллифлик тушунчаси таклиф этилади.
Таълим соҳасида халқаро-ҳуқуқий ҳамкорлик - бу халқаро нормалар, БМТ, ЮНЕСКО ва боищаларнинг халцаро даепгурлари, турли жамгармалар амалга ошираётган таълим даепгурлари ва лойщалари доирасида, давлатлар, халкаро ташкилотларнинг инсонни таълим олиш ууқуқини таъминлаш, замонавий таълим стандартларини татбиц этиш орқали таълим тизимларининг сифатини ва самарадорлигини ошириш, модернизациялаш, академик доиралар ва талабларнинг мобиллиги ҳамда хагщаро таълим бозорини шакллантириш борасидаги саъй-ҳаракатларни уйгунлаштиришга крратилган, халқаро уукуцнинг тўлик, ва чекланган ууқуқли субъектларининг халкрро фаолиятидир. Яъни, хозирда халкаро таълим ҳуқуқи тармоғининг шаклланиши жарасни давом этмокда.
5. XX асрнинг иккинчи ярмида ва XXI асрнинг бошида таълим сохасидаги халкаро хамкорликка халкаро хукукнинг таъсири кенгаяди. Ҳозирги пайтда куйидагилар шаклланган: таълим соҳасида халкаро-ҳуқуқий асослар ва давлатлараро хамкорлик механизмлари; хамкорликнинг универсал, минтакавий ва икки томонлама даражалари; халкаро ташкилотларнинг тартибга солиш, мувофиқлаштирувчи ва ҳимояловчи функциялари доимий асосда кучаяпти ва такомиллашаяпти; таълим сохасида ҳукукий тартибга солиш ва хамкорлик объектлари кенгаяпти; ягона таълим худуди шаклланаяпти.
6. Халкаро институционал тизим фаолияти ривожланишини ўрганиш шуни кўрсатадики, гарчи БМТ давлатлар фаолиятининг барча турлари бўйича асосий универсал орган бўлсада, таълим сохасида давлатлар фаолиятини мувофиқлаштириш асосан ЮНЕСКОга тегишлидир.
7. Таълим соҳасида халқаро ҳамкорликни ўрганиб ва олий таълим сохасида халқаро ҳамкорликни янада ривожлантириш максадида Узбекистан Рсспубликасида қуйидагиларни таъминлаш зарур:
- ОТМлари профсссор-ўкитувчилик таркиби малакасини чет эл ОТМларида доимий равишда ошириб бориш;
- янги ўкув дастурларини ишлаб чиқиш ва таълимнинг турли йўналишлари бўйича замонавий ўқув-методик адабиётини рсгуляр тартибда яратиб бориш;
- ОТМларнинг профсссор-ўқитувчилик таркибини хорижий илмий-амалий семинар, симпозиум ва конфсрснцияларда кенг иштирок этиши;
республика ОТМлари профсссор-ўқитувчилик таркиби ва талабаларининг чет эл алмашинув дастурлари ва трснингларида иштирок этиши;
- таълим жараснини такомиллаштириш ва тажриба алмашиш максадида хорижий ўқитувчи ва профсссорларни республика ОТМларида ишлаш учун рсгуляр тартибда таклиф этиш.
8. Таълим сохасида халқаро-ҳукуқий хамкорлик ривожланишинида куйидаги замонавий тендснциялар аникланди: олий таълим оммалашиб кенгайиб бормокда; мактаб ва мактабгача таълим сохасида таълим олиш ҳукуқини таъминланганлиги; олий таълимни институционал шакллар, даражалар ва мазмуни бўйича дивсрсификацияси; таълим мазмунининг унивсрсализацияси; олий таълимнинг интсрнационализацияси; катта ёшлиларга сифатли таълим, бутун хаёти давомида таълим олиш ҳуқуқи таъминланиши.
9. Таълим сохасида халқаро-ҳукуқий нормаларининг тахдили қуйидагиларни кўрсатади, яъни: универсал халқаро-ҳукуқий нормалар таълим соҳасидаги ҳамкорликда унивсрсаллиги билан ажралиб туради, ушбу нормалар барча давлатларнинг манфаатларини қамраб олади; улар халқаро ҳамжамият ва ҳар бир давлатнинг замонавий эҳтисжларидан келиб чиққан ҳолда доимий равишда тезкорлик билан ривожланади; ушбу нормалар таълимга бўлган инсон ҳукуқлари соҳасидаги халқаро стандартлар сифатида мажбурий кучга, таълим сохасидаги халкаро стандартлар сифатида эса тавсиявий кучга эта; Таълим бўйича глобал конвснцияни ишлаб чикиш зарурати вужудга кслган. У эса, фикримизча, қуйидаги масалаларни қамраб олиши ксрак: малакаларни автоматик равишда тан олиш инструмснтини эмас, балки тан олишга оид тасдикланган принцип ва таомилларни ишлаб чикиш ва амалга ошириш инструмснтини; олий таълим соҳасининг бутунлигича, бунда анъанавий техник ва касбий таълим хамда тайёргарлик жихатлари киритилиши кўзда тутилмайди; касбга эга бўлиш учун тан олишни тартибга солиш масаласи глобал конвснциянинг вазифалариги кирмайди; олий таълимда сифатни таъминлаш масаласи кўриб чикилмайди; минтақалараро ҳамкорликни тартибга солиш ва тан олишга дойр самарали фаолият кўрсатаётган минтакавий конвснциялар ёки икки томонлама кслишувларнинг амалга оширилишига тўсқинлик килмайди; мобиллик тўғрисида мамлакатлар ёки ОТМлар ўртасида икки томонлама кслишувлар таъсир доирасига тегмайди ёки тўсқинлик килмайди; уни ратификация килиш имконияти ёки хоҳиши йўк мамлакатлар учун ёпиқ бўлмайди.
10. Таълим масалалари бўйича халуаро минтауавий ташкилотлар ваколати у ёки бу минтауанинг ижтимоий ва иутисодий ривожланиш даражасига тўгридан-тўгри боглиудир. Жумладан, Африка ва Лотин Амсрикаси давлатлари ташкилотларининг асосий максади -қашшокликка қарши кураш ва турмуш даражасини кўтариш борасидаги энг муҳим восита сифатида таълимни ривожлантиришдир. Европа давлатлари томонидан тузилган ташкилотлар эса бошқа мақсадларни, жумладан тажриба ва билимлар алмашинуви, умумий маданий мсросни сақлаб колиш, тилларни таркатиш кабиларни қўзлайди. Маданий экспансияни бош кечираётган ва маданий ўзига хослигини саклаб колиш билан овора бўлган минтақалар, ташкилотлари олдида тегишли ҳимоялаш максадларини кўяди.
11. Болонья жараёни - давлатлар уамкорлиги шаклларидан бири, яъни -таълим соуасидаги сиёсатни мувофиулаштиришдир. Шу билан бирга Болонья декларацияси 1997 йилда кабул қилинган, Европа минтақасида малакаларни тан олиш ҳақидаги Лиссабон конвснцияси билан биргаликда Европа минтауасида принципиал жиуатдан янги, замон талабларига жавоб берадиган таълим тизимини куриш учун мууим сиёсий-уууууий асос бўлиб уолган.
12. XXасрнинг иккинчи ярми ва XXI асрнинг бошида таълим соуасидаги халуаро уамкорликка халуаро ууууунинг таъсири кенгаяди. Шундай уилиб, уозирги пайтда куйидагилар шаклланган: таълим соҳасида халқаро-ҳуқуқий асослар ва давлатлараро хамкорлик мсханизмлари; хамкорликнинг универсал, минтакавий ва икки томонлама даражалари; халкаро ташкилотларнинг тартибга солиш, мувофиқлаштирувчи ва ҳимояловчи функциялари доимий асосда кучаяпти ва такомиллашаяпти; таълим сохасида ҳуқуқий тартибга солиш ва хамкорлик объсктлари кснгаяпти; ягона таълим худуди шаклланаяпти.
13. Таълим соҳасидаги халкаро ҳамкорликни такомиллаштириш бўйича ЮНЕСКО фаолиятининг таҳлили, ЮНЕСКО сохаларининг, шу жумлалан таълим сохасида халкаро муносабатларнинг ривожланиши билан боглик сохаларининг кенгайиши умумий тендснциясини кўрсатади. Агарда бошланғич босқичда асосий вазифа сифатида, таълим ва маданият сохасида халқлар ўртасида алоқалар ривожланишини таъминлашга каратилган халкаро биргаликдаги харакатлар, тинчликни кафолатлаш учун кўпрок ўзаро тушуниш ва ўзаро харакатланишга срдам бсриш эътироф этилса, кейинчалик ЮНЕСКОнинг тенг ҳуқуқли халкаро хамкорликни ривожлантириш ва дискриминациянинг турли шакллари билан курашишга каратилган дастурларини ахамияти ошиб бормокда.
14. Бугунги кунда ЮНЕСКО учта асосий йўналишлар бўйича ривожланмокда: биринчиси нормаларни яратиш фаолияти ва таълим сохасида миллий сиёсат масалалари бўйича тадқикотларни амалга ошириш; иккинчиси таълим инфраструктурасини миллий микёсда мустахкамлаш: ўқитувчилар тайёрланишини ривожлантириш, таълим жараёнини такомиллаштириш учун махаллий рссурслардан фойдаланиш; учинчиси - ахборот алмашиш: ихтисослашган маълумотномалар, бюллетенларни таркатиш ва х.к.
15. Халкаро мсҳнат ташкилоти айрим ҳолатларда БМТнинг ихтисослашган ташкилоти сифатида профессионал таълим олиш билан ёки таълим муассасалари ходимларининг мсхнат хукукларини химоя қилиш боглик бўлган таълим масалаларига оид нормаларни кабул килади.
15. Халкаро мсҳнат ташкилоти айрим ҳолатларда БМТнинг ихтисослашган ташкилоти сифатида профессионал таълим олиш билан ёки таълим муассасалари ходимларининг мсхнат хукукларини химоя қилиш боглик бўлган таълим масалаларига оид нормаларни кабул килади.
16. Таълим сохасида халкаро хамкорликни ўрганиб ва олий таълим сохасида халкаро хамкорликни янада ривожлантириш максадида Узбекистан Республикасида қуйидагиларни таъминлаш зарур: ОТМлари профессор-ўқитувчилик таркиби малакасини чет эл ОТМларида доимий равишда ошириб бориш; янги ўкув дастурларини ишлаб чикиш ва таълимнинг турли йўналишлари бўйича замонавий ўкув-методик адабиётини рсгуляр тартибда яратиб бориш; ОТМларнинг профсссор-ўкитувчилик таркибини хорижий илмий-амалий семинар, симпозиум ва конференцияларда кенг иштирок этиши; республика ОТМлари профсссор-ўқитувчилик таркиби ва талабаларининг чет эл алмашинув дастурлари ва трснингларида иштирок этиши; таълим жараёнини такомиллаштириш ва тажриба алмашиш максадида хорижий ўқитувчи ва профсссорларни республика ОТМларида ишлаш учун рсгуляр тартибда таклиф этиш.
Мазкур хулосалардан келиб чиккан ҳолда цуйидаги амалий таклифлар ва тавсиялар илгари сурилади:
1. Таълим тизимининг ташкилий-хукукий жихатларини янада такомиллаштиришни назарда тутадиган Узбекистан Республикасида таълимни кейинги ривожланиш Концепциясини ишлаб чикиш зарур.
2. Узбекистан Рсспубликасининг таълим соҳасидаги миллий қонунчилигини такомиллаштириш мақсадларида Узбекистан Рсспубликаси “Таълим тўғрисида”ги Қонунига қуйидаги ўзгартиш ва қўшимчаларни киритиш:
1) “Таълим тўғрисида”ги Қонунининг тушунчалар аппаратига бағишлаган алоҳида модда билан тўлдириш;
2) Қонунни “Таълим соҳасида Узбекистан Республикасининг халкрро ҳамкорлиги” номли алоҳида боб билан тўлдириш (3-сонли иловага каралсин).
3. Узбекистан Рсспубликасининг 1997 йилги Лиссабон конвснциясига қўшилиши, бу мамлакат учун Европа таълим бозорига киришга қўл келади.
4. Таълим сохасида Узбекистан Рсспубликасининг халқаро шартномаларини инвснтаризациядан ўтказиш, бу камчиликларни аниқлашга, шунингдек таълим сохасида Узбекистан Рсспубликасининг халкаро-ҳуқуқий базасини ривожлантириш истиқболларини бслгилашда срдам бсради.
5. Халкаро шартномаларга кирмайдиган ОТМлараро халкаро кслишувларининг сифати, самарадорлиги натижаларини ва бахоланишини, шунингдек юридик кучи масаласини ўрганиш, таҳлил қилиш ва шу муносабат билан мазкур кслишувларни амалга ошириш ва самарадорлигини ўрганиш зарур.
6. Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги хамда Халк таълими вазирлиги тизимида, педагог ходимлар ва раҳбар кадрлар малакасини ошириш тизимида “Халкаро таълим ҳуқуки” ўкув дисциплинасини киритиш.
7. Мамлакат ОТМларини дунёнинг 1000 та энг яхши ОТМлар рўйхатига киритилиши бўйича йўл харитасини ишлаб чиқиш.
8. ОТМларнинг автономлиги хамда талабалар ва профсссор-ўкитувчи таркибнинг мобиллигини кучайтириш.

Мавзунинг долзарблиги ва зарурати. Жаҳон ҳамжамиятининг ҳозирги кундаги ривожланиш босқичи барча мамлакатларнинг ўз фуқароларининг чет давлатлардаги ҳуқуқий ҳимоясига бўлган эҳтисжининг ортиб бораётганлиги билан характсрланади. Зеро, БМТ Халақаро суди қабул қилаётган мурожаатларнинг эътиборга молик қисмини консуллик ҳукуки масалалари ташкил этиши бунинг яққол далилидир. Шу билан бирга, мазкур жараённинг амалий натижаси ўлароқ, консуллик фаолияти кўплаб йирик давлатлар ташки ишлар тизимининг энг муҳим хизматига айланиб бормокда. Қатор давлатлар тажрибасида хориждаги фуқаролар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш механизмининг институционал асосини чет давлатлардаги фукаролар билан ишлаш бўйича парламент, ҳукумат ва ташқи ишлар вазирлиги тизимида махсус департаментлар, комиссиялар тузилганлиги, давлат миқёсида махсус агентликлар, вактинчалик ва доимий қўмиталар мавжудлиги билан кўрсатиш мумкин. Шунингдек, дунё мамлакатлари амалиётида ўз давлати фуқаролари консуллик ҳимоясини тезкор таъминлаш мақсадида хорижий давлатларда кўплаб консулхоналар очиши, консуллик фаолияти кўлами, ҳуқуқий ёрдам ва давлатларнинг амалий кўмак кўрсатиш имкониятлари ҳақидаги интернет тармоқлари орқали амалга ошириладиган тарғиботлар олиб бориши ва бу фаолиятнинг ўсиб бориш тенденцияси мавзунинг долзарб эканлигини тасдиқлайди.
Узбекистан Рсспубликасининг чет давлатлардаги фуқаролари ҳуқуқларининг консуллик ҳимоясини таъминлаш масаласида, аввало таъкидлаш жоизки, “конституциямизда белгиланган конун устуворлиги принципи жамиятимизда инсон ҳуқуқлари ва эркинликларини таъминлаш, барча ислоҳотларни самарали амалга оширишнинг муҳим кафолатидир1”. Зеро, давр тараккисти талаби билан чет давлатлардаги фукаролар хукук ва эркинликларини ҳимоялашга бўлган эҳтиёж объектив характерга эга бўлиб бормокда. Айнан ана шу жиҳатдан чет давлатлардаги Узбекистан Рсспубликаси фуқаролари ҳуқуқларининг консуллик химояси масаласи долзарб ўринга чиқади. Узбекистан Рсспубликасининг ҳозирги даврдаги ривожланиш боскичи фуқароларни ҳар кандай вазиятда ҳуқуқий ҳимоя килиш йўлларини яратиш бирламчи вазифа эканлиги билан ажралиб туради. Чет эллардаги юртдошларимизга консуллик хизматлари ва бошка хизматлар кўрсатиш, уларнинг юртимизга бсмалол келиб-кетиши, мамлакатимизни тараккий эттиришда иштирок этишлари учун зарур шароитлар яратилмокда. Биз бу ишларни келгусида янада кенгайтирамиз2. Консуллик химояси фуқароларнинг хавфсизлиги, ҳимояси ва ҳуқуқларининг амалга оширилишида муҳим ҳуқуқий восита саналади. Шу ўринда таъкидлаш жоизки, 2017 йилда Ташқи ишлар вазирлигига чет давлатлардаги фуқаролардан 4857 та аризаси келиб тушган. Мазкур кўрсатгич 2016 йилгига қаранганда икки баравар кўпдир. Фукароларнинг мазкур мурожаатларининг мазмунан таҳлил килинганда мурожаатларнинг аксарият кисми чет давлатлардаги Узбекистан Рсспубликаси фуқароларининг ҳукук ва манфаатларини тиклашга қаратилган консуллик ҳуқуқий ёрдам3 масаласида эканлигининг гувоҳи бўламиз. Дипломатик ваколатхоналаримиз олдидаги муҳим вазифалардан бири чет давлатларда бўлиб турган ва ўз такдирини Узбекистан билан боғлаган, ўзларига боғлик бўлмаган ҳолатларга кўра фуқаролиги бўлмаган шахсга айланиб қолган фукароларнинг ҳаётий муҳим масалаларини ҳал этишга алоҳида эътибор каратишдир. Утган икки йиллик даврда 1 243 нафар шахс Узбекистан Рсспубликаси фуқаролигига қабул қилинди4. Мазкур йўналишда олиб борилаётган жадал ишлар консулларнинг чет давлатлардаги фуқаролар билан ишлаш фаолияти долзарб масала эканлигини таъкидлайди. Масалага Узбекистан Рсспубликаси Прсзидснтининг2017 йил 7 фсвралдаги№ ПФ-4947 сонли Фармони билан тасдиқланган “Узбекистан Рсспубликасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси” талаблари асосида карайдиган бўлсак, консуллик химояси конструктив амалий ташқи сиёсат олиб боришнинг муҳим омили сифатида изоҳланди ва ўз-ўзидан ташки алоқаларда “консуллик дипломатия”сини ривожлантиришга туртки бўлади.
Жаҳон илмий-амалий тадкикотларида консуллик ҳимояси масаласини чуқур ва конструктив ўрганиш жараёни сезиларли даражада одимлаб бормокда. Европа олимлари тадқиқотларига кўра консуллик ҳимоясига талаб жадаллашган. Консуллик химояси масаласи консуллик ҳуқуқи доирасида кенг муҳокама этиладиган мавзуга айланмокда5. Қатор давлатларда, жумладан, Хитой тажрибасида “чет давлатлардаги Хитой фуқаролари муаммолари ортмокда” номи остида 696 хил воқеа ва ходисалар ўрганилган6. Европа Иттифоқи ўз фуқароларига нисбатан амалга ошириластган консуллик ҳимояси жараёнларини тахлил килишлари натижасида 2009 йил 18 апрелда «Европа фуқаролиги ва консуллик ҳимояси тўғрисида»ги Резолюциями қабул қилган. Мазкур рсзолюциянинг асосий ҳолатларига кўра консуллик ҳимояси масалаларида: консуллик химоясининг жуда сует амалга оширилиши; давлатлар ўртасида низолар юзага келган вактларда дипломатии муносабатларнинг аксарият холларда самарасиз эканлиги; икки ва ундан ортик фуқароликка эта шахсларга нисбатан консуллик химоясини амалга ошириш мураккаблиги каби муаммолар мавжуд эканлигини эътироф этган. Мазкур масаланинг мантикий давоми сифатида ғарб тадкиқотчиларининг “консуллик дипломатияси” тушунчаси, шаклланиши ва ривожланишига каратилган эътиборининг ортганлиги таъкидлаш жоиз. Бундай тадқиқотларда улар консуллик дипломатиясини тараккий эттириш ва такомиллаштириш давр талаби билан долзарб нуқтага кслганлигини таъкидлайди.
Мазкур диссертация Консуллик алоқалари тўғрисидаги Вена конвснцияси (1963), Халқаро шартномалар тўғрисидаги БМТ конвснцияси (1969), Ҳуқуқий ердам ва фуқаролик, оила ва жиноят ишлари бўйича ҳуқуқий алоқалар тўғрисидаги МДҲнинг Минск Конвснцияси(1993), Узбекистан Рсспубликаси иштрокчи бўлган халқаро ҳуқукнинг бошқа манбалари, шунингдек Узбекистан Рсспубликасининг иккитомонлама консуллик конвснциялари (2018 йилга кслиб Узбекистан Рсспубликаси 12 та давлат билан консуллик конвснциялари имзоланган бўлиб, улар каторига Озарбайжон, Болгария, Греция, Грузия, Хитой, Қирғизистон, Латвия, Покистон, Польша, Россия, Турция, Украина киради), Узбекистан Рсспубликасининг “Консуллик устави” (1996), “Узбекистан Рсспубликасининг Халқаро шартномалари тўғрисида”ги (1995), “Узбекистан Рсспубликаси Фукаролиги тўғрисида”ги (1995), Узбекистан Рсспубликаси Президентининг 2017 йил 7 фсвралдаги № ПФ-4947 сонли Фармони билан тасдиқланган “Узбекистан Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратсгияси”, Узбекистан Рсспубликаси Президентининг “Узбекистан Рсспубликаси Ташки ишлар вазирлиги тизимини тубдан такомиллаштириш ҳамда ташқи сиссий ва ташки иктисодий фаолиятнинг устувор йўналишларини амалга оширишда унинг масъулиятини кучайтириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги 2018 йил 5 апрелдаги № ПФ-5400 сонли Фармони каби хужжатларнинг янада самарали амалга оширилишида муайян даражада хизмат килади.
Тадқиқот мақсади ва вазифалари. Тадкикотнинг максади чет давлатлардаги фукаролар ҳукуқларининг консуллик ҳимояси масаласи консуллик ҳуқуқи тизимида мустақил ҳуқуқ института эканлигининг тарихий жиҳатларини ҳамда унинг илмий-назарий асосларини ёритиш, консуллик ҳимояси интститути - фукароларнинг чет давлатлардаги ҳукукий ҳолатини белгилашда халкаро-ҳукуқий элемента сифатида ўрганиш, халкаро ҳукук фанига консуллик дипломатияси тушунчасини киритиш ва уни илмий асослашдир.
Тадқиқот вазифалари унинг максадидан келиб чикади ва куйидагиларни ифода этади:
- консуллик химояси института тушунчаси ҳамда мазкур институт доирасида ўрганиладиган бошқа ҳуқукий тушунчаларнинг ўзига хос жиҳатларини ўрганиш;
- чет давлатлардаги фуқаролар ҳуқуқлари консуллик ҳимоясининг ҳуқуқий институт сифатидаги тарихий ривожланишининг ўзига хос жиҳатларини очиб бсриш;
- чет давлатлардаги фукаролар ҳукуқлари консуллик ҳимояси институтининг ҳуқукий табиятини очиб бсриш, унинг илмий-назарий жиҳатларни ҳамда уни фанда чуқур ўрганиш лозим эканлигини асослаш;
- консуллик химояси институтининг тармоқлараро институт эканлигини асослаш;
- консуллик химояси институтининг амалий ахамиятини очиб бсриш;
- иккитомонлама консуллик конвснциялари ва баъзи халкаро шартномаларнинг консуллик ҳимоясини амалга оширишдаги ахамиятини очиб бсриш;
- консуллик химояси интститутини фукароларнинг чет давлатлардаги ҳуқуқий ҳолатини бслгилашдаги халқаро-ҳуқуқий элемента сифатида асослаш;
- консуллик ҳимояси институтини янги тушунчалар билан бойитиш, жумладан, консуллик дипломатияси тушунасини мамлакатимиз хукукшунослик фанларида доирасида ўрганиш;
- консуллик химоясини амалга оширишда юзага келадиган муаммоларни хал этиш юзасидан халкаро амалиётнинг қиёсий ҳуқуқий тахлилларини кслтириш.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги.
Биринчи, мазкур тадкиқотнинг илмий янгилиги шундаки, унда консуллик ҳимояси биринчи бор “Консуллик ҳуқуқи” фанида мустақил ҳукук институти сифатида комплекс тарзда ўрганилган. Тадқиқотда консуллик ҳимоясининг институционал тизими унинг функционал тизими билан узвий боғликликда кенг сритилган. Дисссртацияда консуллик ҳимоясининг ҳукукий табиати унинг тарихийлиги ва бошқа қатор илмий-ҳукуқий жиҳатларини ўз ичига олган ҳолда тадқиқ этилган ва консуллик ҳимоясининг ҳукук института сифатидаги мақсад ва вазифалари, тамойиллари, функциялари ва предмета бир бутунликда концептуал тарзда ўрганилган. Шунингдек, дисссртацияда консуллик ҳимояси институтининг бошқа ҳуқук тармоклари ва институтлари билан алоқаси, боғликлик ва фарқли тарафлари тадкик килинган.
Иккинчи, “консуллик дипломатияси” тушунчаси ва унинг ҳуқуқий аҳамияти Узбекистан Республикаси халқаро ҳуқук фани тадқиқотларида биринчи бор илмий жиҳатдан ўрганилди. Бунда, консуллик дипломатияси шахе ва унта боғлиқ бўлган халкаро-ҳукуқий элементлар асосида шаклланиши ва ривожланиши ҳуқуқий асослантирилган.
Учинчи, дисссртацияда консул, консуллик химояси института ва консуллик дипломатияси тушунчаларига муаллифлик шархи кслтирилди. Бунда мавжуд талқинлардан фаркли ўлароқ “консул” тушунчаси амалий ва расмий жиҳатдан “консуллик дипломатияси” эса ҳуқуқий жихатдан мазмунан бойитилган.
Тўртинчи, дисссртацияда илк бора консуллик амалиётининг халкаро шартномалари базаси, жумладан икки томонлама консуллик конвенцияларининг амалий аҳамияти кенг ўрганилган.
Хулоса
Диссертация доирасида олиб борилган тадқикот натижасида куйидаги хулосалар шакллантирилган:
1. Чет давлатлардаги фуқаролар ҳуқуқларининг консуллик ҳимоясини ўрганиш унинг назарий жиҳатдан асослантириш лозимлиги билан белгиланади. Консуллик ҳимоясининг ссркирра ва тезкорлиги жисмоний ва юридик шахсларнинг қонуний манфаатларини ҳимоя қилишда муҳим аҳамият касб этади.
2. Кучли илмий асос яратиш, амалий тажриба натижаларини назарий жиҳатдан пухта ишлаб чиқиш консулларга консуллик ҳимоясини амалга оширишда муҳим дастур бўлиб хизмат қилади.
3. Узбекистан Рсспубликасининг чет давлатлардаги фуқаролари ҳуқуқларини ҳимоя қилиш давлатнинг ташқи сиёсий органларининг мутлақ ваколати доирасига киради ва консуллик хизматининг бирламчи вазифаси саналади. Консуллик ҳимояси института муракаб тармоклараро ҳуқуқий институтдир. Консуллик ҳимояси института доирасида тартибга солинадиган ҳуқуқий муносабатларнинг турли жихатлари қатор ҳукук тармоқларига, жумладан конституциявий, фукаролик, халқаро оммавий ҳукук, инсон ҳуқуқлари каби тармоқларига дахлдордир.
4. Консуллик ҳуқуқи фанининг тушунчалар тизимини бойитиш, янада конкретлаштириш масалаларини мунтазам амалга ошириш лозим. Сўнгги йилларда халкаро майдонда давлатларнинг айнан консуллик ҳимояси тизимига катта назарий ва амалий-институционал ахамият бсрастганлари кузатилмокда. Айнан ана шу нуқтаи назардан консуллик ҳимояси масаласи янги талаблар асосида такомиллаштирилиши ва бойитилиши лозим. 
5. Консуллик ҳимояси институтининг тушунчалари аппаратный ўрганиш ва бунда уни амалий ахамиятини ошириш лозим деган хулоса шакллантирилди, ҳамда қуйидаги тушунчларга муаллиф таърифи бсрилди:
Консул - ўз давлатининг расмий вакили бўлиб, чет мамлакатларда давлат ва унинг фукаролари ҳукук ва манфаатларининг консуллик химоясини амалга оширувчи ва фаолият доираси ҳукукни муҳофаза қилувчи давлат ички органлари, адлия органлари функцияларини қисман бўлсада камраб оладиган дипломатик ходимдир.
Чет давлатлардаги фуқаролар ҳукукларини ҳимоя килишда хукукий тартибга солиш предмета бўлиб, фуқароларнинг ҳуқуқий таъсир зарур бўлган муносабатлари бўлса, методи уларни тартибга солишда қўлланиладиган консуллик функциялари мажмуидир. Шуни алохида таъкидлаш ксракки уларнинг кўлами кенгдир. Айнан ана шу жихатдан консуллик ҳимояси ҳукук института сифатида намоён бўлади.
Консуллик ҳимояси института - консуллик ҳуқуқининг института бўлиб, у консул ва/ёки консуллик муоссасаси ходимларининг чет давлатлардаги ўз фукаролари (жисмоний ва юридик шахслар) хукукий муносабатларини тартибга солиш, улар манфаатларининг хукукий мухофазасини таъминлашига каратилган ҳуқукий принциплар, нормалар ва халқаро-ҳуқуқий воситалар тизимидир.
Консуллик дипломатияси — кенг маънода, дипломатиянинг йўналиши бўлиб, консул ва зарур ҳолларда барча дипломатик мартаба эгалари томонидан консуллик химоясини амалга оширишга каратилган халкаро ҳуқуқий чора-тадбирлар, музокаралар, кабул килувчи давлат ички ва ташки органларига мурожаатлар ва улар ўртасидаги алоқаларни боғлаб туришга каратилган хатти-харакатлардир. Тор маънода - асосида консуллик ҳуқуқи нормалари ва консуллик ҳимоя воситалари ётадиган халқаро алоқалардир.
6. Чет давлатлардаги фукаролар ҳуқуқлари ва манфаатларини химоя килиш уларнинг хукукий ҳолатини тартибга солишда ва уларнинг индивид сифатида ўзларига бўлган талабни, ўз кадр-кимматларини оширишда асосий тамойил бўлиб хизмат қилиши лозим.
7. Консуллик химояси институтини ривожлантиришда халкаро амалиётнинг киёсий хукукий тахдили мухимдир. Чет давлатлар конунчилигини ўрганиш назарий жиҳатдан ҳуқуқий холатлар ва институтлар ривожланишининг умумий қонуниятларини аниқлаш имконини бсради. Қиёсий таҳлил натижасида ҳукукдаги умумийлик ва ўзига хосликни, тасодиф ва қонунийликни аниқлашга эришиш мумкин. Консуллик химоясини амалга оширишда киёсий ҳуқуқий таҳлиллар — ҳуқуқий зарур манба саналади. Чет давлатлар ҳуқуқини билиш миллий ҳукук тизимини янада теранрок англаш, унинг афзаллик ва камчиликларини кўра билиш имконини бсради.
Консуллик химоясини амалга оширишда киёсий таҳлил зарур холларда турли давлатлар конунчилигини бир-бирига яқинлаштириш ва унификациялаш шароитларини яратади.
8. Узбекистан Рсспубликаси консуллик хизматининг асосий устувор йўналиши — фукароларнинг ҳукук ва манфаатларини ҳимоя қилиш масаласидир. Бу ўринда ҳимоя объекта куйидаги тартибда эътироф этилиши ксрак: Узбекистан Республикаси консуллик муассасалари ўз юридик ва жисмоний шахсларининг ҳукук ва манфаатлари химоясини таъминлайди ва бу оркали давлат хукук ва манфаатларини ҳимоялайди.
9. Ёритилган мавзунинг энг ахамиятли томони шундаки, чет давлатлардаги Узбекистан Рсспубликаси фукаролари хукукларини ҳимоялашда консуллик химоясидан фойдаланиш аввало вазиятга ечим бсришнинг энг мақбул ва тезкор йўлларини қўллашни таъминлайди.
10. Консуллик химоясини амалга ошириш қатор халқаро ҳуқуқий ҳолатларга даҳлдор эканлиги сабабли, мазкур фаолиятни амалга оширишда муаммолар йўқ эмас. Консуллик ҳимояси турли ижтимоий ва иқтисодий таъсирлар натижасида юзага келадиган мураккаб вазиятларнинг таъсиридан холи эмас.
Диссертация доирасида олиб борилган тадқикот натижасида куйидаги таклифлар ишлаб чикилди:
(Илмий-назарий йўналишда)
1. Консуллик ҳимояси институтининг тарихий генетик омилларни ўрганишда консуллик ҳуқуқи соҳасидаги тарихий хукуқий ҳужжатлар ва уларнинг мазмунини ўрганишга катта урғу бсриш лозим. Яъни, консуллик ҳимояси института мустакил ҳукук института сифатида тарихни хронология ва воксаларда эмас, балки хукукий ҳужжатлар ва уларнинг моҳияти, самараси ва консуллик химоясини амалга оширишдаги ўрни нуқтаи назаридан ўрганиши лозим. Консуллик ҳимояси институтини ўрганишда унинг тармоқлараро хукукий институт эканлиги, ўз принциплари, вазифалари ва функцияларига эга эканлиги омиллари билан биргаликда комплекс ўрганиш ксрак.
2. Халқаро шартномаларда қўлланиладиган тушунчалар консуллик амалиётидан келиб чикиб конкрстлаштирилиши лозим.
3. Консуллик дипломатиясининг назарий мстодологик асосларини бойитиш, илмий изланишлар олиб бориш, илмий амалий семинар, конфсрснциялар ўтказиш оркали ривожлантириш лозим.
(Норматив-ҳукуқий йўналишда)
4. Узбекистан Рсспубликаси Консуллик Уставининг янги тахрирдаги лойиҳасига:
4.1. Лойиҳага Консуллик функциялари дсб номланган модда киритиш ва куйидаги мазмундаги алоҳида пункт билан тўлдириш:
“Консуллик функцияси деганда Узбекистан Рсспубликаси консуллик муассасаларининг консуллик округи доирасида Узбекистан Рсспубликаси манфаатларини, юридик шахслар ва Узбекистан Рсспубликаси фукаролари ҳуқуқларини ҳимоя қилиш юзасидан, шунингдек уларнинг манфаатлари учун юридик аҳамиятга эга бўлган хатти-ҳаракатларни амалга ошириш ваколатлари тушунилади”.
4.2. Мазкур моддада санаб ўтиладиган консуллик функциялари қаторига куйидагиларни алоҳида пунктларда киритиш:
-одам савдоси қурбонларига химоя ва кўмак кўрсатиш юзасидан тегишли чоралар қўллаш;
-консуллик округида Ўзбекистон Республикасининг хибсга олинган (камалган) ёки ушлаб турилган, турмага жойлаштирилган фуқароларининг ҳуқуқ ва конуний манфаатларини химоя қилиш шунингдск, бсдарак йуқолган шахсларни кидиришга каратилган чоралар кўриш;
-чет давлатлар ҳудудларида моддий маблағсиз колиб кстган Узбекистан Рсспубликаси фукароларига кўмак кўрсатиш чораларини кўриш.
4.3. Консул томонидан молиявий ёрдам кўрсатилишини рад этиш учун консуллик интсрвьюси натижасидаги хулосаларини хам асос килиб кўрсатиш.
4.4. Лойиҳанинг консуллик мансабдор шахсларининг одам савдоси курбонларига кўмак кўрсатиш ва химоя қилиш борасидаги моддасига куйидаги мазмундаги пункт киритиш:
“Узбекистан худудидан ташқарида одам савдоси курбонига айланган Узбекистан Рсспубликаси фукароларига кўмак кўрсатиш ва химоя қилиш юзасидан фаолият олиб бориш”.
4.5. Амалдаги Консуллик уставининг консуллик руйхатини юритиш тўғрисидаги моддасини “Узбекистан Рсспубликаси фуқароларининг” сўзларидан кейин “хукуклари, манфаатлари ва хавфеизлигини таъминлаш мақсадида” сўзлари билан тўлдириш.
4.6. “Апостиль” атамасига халқаро хукукий амалиёт ва манбалардан келиб чиқиб изох кслтириш.
4.7. Одам савдоси курбонлари билан ишлаш ва мазкур масаланинг моддий тарафларини таъминлашни тартибга солишга каратилган ҳуқуқий асос яратиш.
5. Консуллик химоясини такомиллаштириш мақсадида энг аввало консуллик конвснциялари ва хукукий срдам тўғрисидаги шартномаларда хавола нормаларини бартараф этиш лозим. Мазкур шартномаларни ишлаб чиқишда аниқ мазмундаги нормалардан фойдаланиш ксрак.
6. Иккитомонлама халқаро алоқаларнинг ҳуқуқий базасини янада такомиллаштириш максадида куйидаги таклифлар илгари сурилган:
6.1. Корея, Хитой, Малайзия, Бирлашган Араб Амирликлари, АҚШ, Германия, Норвегия, Швейцария ва бошқа давлатлар билан реадмиссия шартномаларини ишлаб чиқиш ва имзолаш;
6.2. Корея, Малайзия, Франция, Испания, Германия, Буюк Британия, АҚШ давлатлари билан консуллик конвенцияларини ишлаб чиқиш ва имзолаш;
6.3. Расмий делегация вакиллари, тадбиркорлар, тижорат ташкилотлари вакиллари, журналистлар, фан, маданият ва маориф арбоблари ва талабаларга виза бсриш шартларини ўзаро енгиллаштириш шартномаларини тузиш;
7. Сохага оид халкаро хужжатларга (консуллик конвснциялари, хукукий срдам тўғрисидаги шартномалар, фукароларнинг ўзаро катнови,инвсстицияларнинг ўзаро ҳимояси, пенсия таъминоти соҳасидаги ҳуқуқларни кафолатлаш, ноқонуний миграция ва ҳ.к.) консуллик рўйхати борасида ахборот алмашиниш қоидаларини киритиш лозим.
8. Халқаро универсал ва айникса минтақавий ҳужжатлар асосида мигрантлар ҳуқуқлари тўғрисидаги асосий хукукий коидаларни ўзида жамлаган иккитомонлама шартномалар имзолашни янада кснгроқ йўлга кўйиш лозим. Масалан Россия Фсдсрацияси катори Қозоғистон, Корея, Туркия давлатлари билан имзолаш мақсадга мувофикдир.
9. Реадмиссия тўғрисидаги битимларни ишлаб чиқиш ва имзолаш меҳнат мигрантлари ҳукукларини таъминланишида консуллар фаолияти учун қулай ҳуқуқий асос бўлади.
Ю.Консулларнинг ноқонуний миграцияни олдини олиш жараёнида ва мазкур соҳасига оид ишлаб чиқилаётган норматив-ҳуқуқий ҳужжатларда бсвосита иштрокини кучайтириш масадга мувофикдир.
(Амалий ва ташкилий-мстодологик йўналишда)
11. Консуллик идораларини юридик маълумотга эга кадрлар билан таъминлаш мақсадга мувофикдир.
12. Чет давлатларга чиқиб кетаётган фуқароларга консуллик рўйхатидан ўтиш тўғрисида тушунтириш ишлари олиб бориш лозим. Бундай амалиётни ёзма эслатмалар кўринишида, шунингдек, махалла йиғинларида, ОАВ, турфирмалар, дипломатик ваколатхоналар всб-сайтларида, ўз ходимларини чет давлатларга хизмат сафарига юбораётган муассаса ва идоралар кадрлар бўлимларида ва ҳ.к.ларда кенг тарғибот ишлари олиб бориш билан ҳам амалга ошириш мумкин.
13. Консулларнинг жисмоний ва юридик шахсларнинг суғурта қилиниши масаласига оид фаолиятини тартибга солувчи янги хукукий хужжат ишлаб чиқиш мақсадга мувофикдир. Консуллар Узбекистан Республикасидан ташқаридаги фуқароларнинг суғурталари масалаларида фаол иштрок этишлари лозим.
14. Консуллик химоясини амалга ошириш кўп жихатдан фуқароларнинг ҳам фаоллигига боғликдир. Аҳолининг халкаро ҳукук соҳасида хам юридик саводхонлигини ошириш мақсадида лицей ва колледж ўкув дастурларига “Халкаро ҳуқуқ” қисқа курси киритилиши мақсадга мувофикдир.
15. Узбекистан Республикасининг дипломатик ваколатхоналари мавжуд бўлмаган давлатларда консуллик рўйхатидан ўтишнинг онлайн тизимини жорий этиш лозим.
16. Консуллик муассасаларининг кабул килувчи давлат ҳуқуқни мухофаза килувчи органлари билан якин ҳамкорлигини ўрнатиш лозим.
17. Узбекистан Республикасининг консуллик ваколатхоналарини мигрантлар сони кўп бўлган давлатларда, жумладан Россия Фсдсрациясининг яна тўртта (Оренбург, Кемерово, Красноярск, Астрахань) шахарларида очиш мақсадга мувофикдир.
Консуллик химояси институт сифатида ўрганилиб, такомиллаштирилиб борилар экан, бунда мақсад килиб олинган натижага эришиш мураккаб жараёндир. Шунинг учун хам бу жарасн - юкори хукукий саводхонликни масалага синчковлик билан ёндашишни, диққатни янада оширишни, огоҳликни талаб этади.

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати.
Парламентлараро хамкорлик замонавий халкаро муносабатларнинг мухим ва ажралмас таркибий қисми ҳисобланади. Бутунги кунда фаол ва ташаббускор парламентлараро алоқаларни йўлга кўйиш давлатнинг ташки сиёсий ва дипломаток салоҳиятини, халкаро обрў-эътибори ва имижини юксалтириш билан бир каторда, халкаро майдонда мамлакат миллий манфаатларни илгари суриш ва амалга ошириш, сиёсий ташаббусларни эълон килиш ва мамлакатнинг у ёки бу масалага нисбатан позициясини ифода этишнинг мухим омилига айланди. Ҳозирги даврда ташки сиёсатнинг таъсирчан инструмента даражасига кўтарилган парламентлар ва уларнинг кўп сонли ассамблеялари халкаро карорлар кабул килиш жараёнига хос бўлган демократии тақчилликт\ бартараф этиб, адолатли, шаффоф ва демократик халкаро муносабатлар тизимини яратишга интилиб келмокда. Икки томонлама муносабатларда эса парламентлараро ҳамкорлик ўзаро ишончни таъминлаш, бир-бирини тўғри англаш, маданий-гуманитар алоқалар ва оддий инсоний ришталарни мустаҳкамлаш, низо ва карама-каршиликларни сиёсий воситалар оркали хал этишда юксак ахамият касб этмокда.
Инсоният таракқиётининг ҳозирги босқичида парламентлараро ҳамкорликнинг жадал ривожланиши парламентни нафақат соф миллий бошқарув органи, балки халкаро муносабатларда ахамияти тобора юксалиб бораётган ташки сиёсат актори сифатида ўрни ва ролини тадкик этишни заруратга айлантирди. Шу боне дунёнинг парламентаризм анъаналари чукур илдиз отган хамда парламентлари ташки сиёсат ва халкаро муносабатларнинг мухим акторига айланган мамлакатлар тажрибасини киёслаш оркали халкаро майдонда миллий манфаатларни илгари суриш ва амалга оширишда парламентлараро ҳамкорликнинг ахамияти, мазмун-мохияти ва ривожланиш тенденцияларини очиб бериш мухим ахамият касб этади.
Мамлакатимизнинг ташқи сиёсат соҳасидаги фаолияти асосини «тинчликпарварлик, бошқа давлатларнинг ички ишларига аралашмаслик, юзага келадиган зиддият ва қарама-қаршиликларни факат тинч, сиёсий йўл билан хал этиш ташкил этади. Ўзбекистон бундан буён хам узоқ-якиндаги барча хорижий мамлакатлар, жаҳон ҳамжамияти билан самарали ҳамкорликни давом эттиради»1. Ушбу максадга эришишда хорижий мамлакатлар парламентлари билан Олий Мажлис ўртасида парламентлараро алоқаларни йўлга қўйиш, парламент дипломатиясини ривожлантириш ҳамда давлатнинг ташки сиёсий ва ташки иқтисодий дастурларини амалга оширишда парламент ресурсларидан фойдаланишни даврнинг ўзи тақозо этмокда. Шу нуктаи назардан, парламентлараро хамкорлик борасида тадқиқотлар олиб бориш, Олий Мажлис ва ташки сиёсат билан шугулланувчи давлат идораларини чукур илмий асосланган таклиф ҳамда тавсиялар билан таъминлаш долзарб вазифалардан бири ҳисобланади.
«Узбекистан Республикасининг Ташки сиёсий фаолият концепциясини тасдиқлаш тўғрисида»ги Узбекистан Республикаси Қонуни (2012) ҳамда «2017-2021 йилларда "Узбекистан Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги "Узбекистан Республикаси Президентининг ПФ 4947-сонли Фармонида (2017) ва соҳага оид бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишда ушбу диссертацион тадқиқот муайян даражада хизмат килади.
Тадқиқотнинг макса ди халкаро майдонда миллий манфаатларни илгари суриш ва амалга ошириш воситаси сифатида Олий Мажлисининг парламентлараро алоқаларини ривожлантиришга каратилган таклиф ва тавсиялар ишлаб чикишдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
истиқболда миллий парламентимизнинг Европада Хавфсизлик ва Ҳамкорлик Ташкилоти Парламент ассамблеяси (ЕХҲТ ПА) га аъзолигини қайта тиклаш мамлакатимизнинг ташқи сиёсий стратегиясини изчил амалга оширишнинг омилларидан бири бўлиши мумкинлиги асослаб берилган;
Олий Мажлиснинг Ислом Ҳамкорлиги Ташкилоти Парламентлараро Иттифоқи (ИҲТ ПИ), Мустақил Давлатлар Ҳамдўстлиги Парламентлараро Ассамблеяси (МДҲ ПА) ҳамда туркий тилда сўзлашувчи мамлакатлар Парламент Ассамблеяси (ТуркПА) каби парламентлараро тузилмаларга аъзо бўлиши борасида асослантирилган тавсиялар ишлаб чиқилган;
мамлакатимиз сиёсий тизимида миллий парламент ролининг юксалиши негизида парламентлараро ҳамкорликни аниқ дастурлар билан янада такомиллаштириш бўйича таклиф ва тавсиялар ишлаб чикилган;
Олий Мажлиснинг халқаро майдонда мамлакатимиз миллий манфаатларини илгари суриш ва амалга оширишдаги халқаро ҳамкорлиги усул ва механизмларининг самарадорлигини баҳолаш мезонлари аниқланган.
Хулоса
Диссертацион тадқиқот давомида парламентлараро ҳамкорликка оид илмий адабиётлар ва методологик манбаларни пухта ўрганиш, таҳлил этиш ва умумлаштириш, жумладан, парламентлараро ҳамкорликнинг халқаро майдонда Узбекистан Республикасининг миллий манфаатларини илгари суриш ва амалга оширишдаги ахамияти ва бу борадаги жахон тажрибасини атрофлича тадқиқ этиш натижасида куйидаги хулосалар шакллантирилди:
I. Илмий-назарий хулосалар
1) Узбекистан сиёсий фанида илк бор парламентлараро ҳамкорлик алоҳида сиёсий категория сифатида ўрганилди ҳамда ушбу тушунчага муаллифлик талқини такдим этилди: Унга кўра парламентлараро ҳамкорлик бу - икки ва ундан ортиқ парламентларнинг ўзаро алоцаларни мустаукамлаш, сиёсий мулокрт воситасида тинчлик ва барқарорликни таъминлаш, халкрарни якрнлаштириш, миллий манфаатларни рўёбга чиҳариш ҳамда умумбашарий муаммоларни бартараф этиш йўлидаги турли даражадаги алоцалари мужмуасидир.
2) Бугунги кунда парламентлар давлатнинг кўп функцияли маъмурий-сиёсий органи сифатида ўзининг анъанавий ваколатларидан ташқари мамлакат ташқи сиёсий курси ва стратегик дастурларини ишлаб чикиш ва амалга ошириш, давлатнинг халқаро фаолиятини вакиллик ва демократии мезонлар асосида текшириб бориш хамда парламент назорати механизмларини ички сиёсат билан бир каторда, давлатнинг ташки сиёсати ва халқаро фаолиятига нисбатан хам жорий этиш каби жабхаларда фаол бўлиб келмокда. Шу боис, ташки сиёсат ва халқаро муносабатларни умумжахон парламентаризмининг динамик тарзда ривожланаётган сохаси сифатида ажратиб кўрсатишга барча илмий асослар мавжуд.
3) Олий сиёсий институт сифатида парламент узок эволюцион таракқиёт йўлини босиб ўтган бўлиб, бу жараёнда жамиятдаги турли ўзгариш ва зиддиятлар, тарихий шарт-шароитлар, халқларнинг сиёсий маданияти ва давлат бошқарув анъаналари каби омиллар муҳим рол ўйнади. Тарихий нуқтаи назардан Шарқ ва Ғарб мамлакатларида ривожланиб келган ижтимоий, сиёсий қарашлар, давлат бошқаруви борасидаги таълимотлар вакиллик органининг сиёсий тизимдаги ахамиятини юксалиб боришига замин яратди. Хусусан, янги давр мутафаккирлари (Т.Гоббс, Ж.Локк, Ш.Монтескье, Ж.Ж.Руссо, И.Бентам, Ж.С.Милль, Т.Жефферсон, Ж.Медисон ва бошқ.) ўзларининг сиёсий назарияларида ҳокимиятларнинг бўлиниш принципи, конституциявийлик, ўзаро тийиб туриш ва манфаатлар мутаносиблигини таъминлаш, демократия ва парламентаризм тамойилларининг ахамиятини чукур илмий асослаб берди. Шу билан бирга, парламентаризм борасидаги концептуал назариялар кейинги тарихий даврларда хам ривожланиб борди.
4) Мазкур тадқиқот «парламентлараро хамкорлик» ва «парламент дипломатиями каби атамаларнинг мазмун-моҳиятини аник очиб берадиган ягона илмий таърифнинг йўқлиги, баъзан эса мазкур икки атамани бир-бири билан чалкаштириб қўллаш ҳолатлари мавжудлигини яққол кўрсатди. Шу билан бирга, парламентлараро хамкорликнинг оммалашуви контекстида охирги пайтларда парламент омили, парламентлараро алоқаларнинг институционаллашуви, халқаро парламент институтлари, парламент дипломатияси каби сохаларда илмий тадкиқотлар кўпайиб бормокда.
5) Тадкиқот давомида парламентлараро ҳамкорликнинг турли хил шакл ва механизмлари мавжудлиги хамда уларнинг тобора такомиллашиб бораётганлиги аниқланди. Шунингдек, ташки сиёсатда фаол ва таъсирчан парламентлар мамлакатнинг ташки сиёсий максад ва вазифаларини самарали амалга ошириш, давлатнинг халқаро таъсирини юксалтириш хамда унинг обрў-эътибори ва имижини мустаҳкамлашда муҳим сиёсий инструмент эканлиги борасидаги илмий фаразлар ўз тасдиғини топди. Шу боне, парламентлараро ҳамкорликни ривожлантириш, парламент дипломатиясидан кенг фойдаланиш кўплаб давлатларнинг сиёсий тизимида олиб борилаётган ислоҳотларнинг устувор йўналишларидан бири бўлиб колмокда.
6) Таҳлиллар замонавий дунёда парламентлараро ҳамкорликнинг мамлакат миллий манфаатларини халқаро майдонда илгари суриш ва амалга оширишда таъсири ўсиб бораётганлигини ҳамда ташки сиёсатда давлатлар парламент ресурсларидан кенг фойдаланаётганлигини ёрқин намоён этмокда. Мазкур жараёнда ўзига муносиб ўринни эгаллаш, парламент ресурслари воситасида халкаро майдонда миллий манфаатларни изчил таъминлаш, фаол ва ташаббускор парламент дипломатиясини олиб бориш Узбекистан Республикаси Олий Мажлиси олдида турган долзарб масалалардан биридир. Шу боне, ушбу тадқикотда парламентни ташки сиёсат ва халқаро муносабатларнинг муҳим инструментига айлантирган давлатлар (АҚШ, Буюк Британия, ГФР, Франция, Шимолий Европа мамлакатлари, Япония ва ҳ.к.) тажрибаси қиёсий тахлил қилинди. Хусусан, парламентлараро ҳамкорлик гурухдари, кўмиталараро алоқалар, парламент спикерларининг ўзаро ҳамкорлиги, минтақавий ва халкаро парламент ассамблеялари доирасидаги ҳамкорлик, расмий делегацияларда парламентарийларнинг ўзаро тажриба алмашиши каби жиҳатлар тадқиқот мобайнида диссертантаинг диққат марказида бўлди.
7) Сўнгги йилларда Узбекистан Республикасида парламентлараро ҳамкорликни ривожлантириш масаласига алоҳида эътибор берилмокда. Икки муҳим концептуал ҳужжат, яъни, Узбекистан Республикасининг Ташқи сиёсий фаолият концепцияси (2012) ҳамда 2017-2021 йй.да Ўзбекистонни ривожлантиришнинг бешта устувор йўналишлари бўйича Ҳаракатлар стратегиясида давлатнинг ташки сиёсий мақсад ва вазифаларини амалга ошириш ва унинг халқаро обрў-эътиборини мустаҳкамлаш, Олий Мажлиснинг ташқи иқтисодий алоқаларини, хусусан, савдо, инвестицион ва туризм сохасидаги фаолиятини жонлантириш, жаҳон ҳамжамиятига мамлакатимизда олиб борилаётган ислоҳотларнинг моҳияти тўғрисида холис ахборот етказишда парламентнинг ўрни ва роли аниқ белгилаб кўйилди.
8) Парламентлараро ҳамкорлик ривожланиб бораётган ҳозирги бир шароитда Узбекистан Республикаси Олий Мажлисини мазкур жараённинг муносиб иштирокчисига айлантириш, давлатнинг ташки сиёсий ва дипломаток салоҳиятини парламент ресурслари оркали янада бойитиш мақсадида замонавий парламентлараро ҳамкорликнинг турли жиҳатларига оид жиддий тадқикотларга қўл уриш, илғор хорижий тажрибани мунтазам ўрганиб бориш, парламентарийлар ва ташки сиёсатга алокадор давлат идораларини илмий таклиф ва тавсиялар билан таъминлаб бориш долзарб масалалардан бири бўлиб қолмоқда.
II. Халкаро майдонда Узбекистан Республикасининг миллий манфаатларини илгари суриш ва амалга оширишда парламентлараро хамкорликни ривожлантиришга каратилган амалий тавсиялар
- Сиёсий тизимидаги ислоҳотлар жараёнида Узбекистан Республикаси Олий Мажлиси, хусусан унинг ташки сиёсий ва халкаро хамкорлигини ривожлантириш масалаларига алоҳида эътибор каратиш, халкаро ҳамкорликнинг шартномавий-ҳукукий асосларини мустаҳкамлаш;
- Бугунги тез ўзгарувчан халкаро жараёнда Ўзбекистоннинг муносиб урин эгаллаши хамда халкаро парламент клубида ўз таъсири ва овозига эга бўлиши учун Олий Мажлиснинг Парламентлараро Иттифок билан алоқаларини ривожлантириш, мамлакатимизнинг ЕХҲТ ПА каби нуфузли парламент ташкилотидаги аъзолигини кайта тиклаш хамда Олий Мажлиснинг ИҲТга аъзо давлатлар Парламентлараро Иттифоқи, Туркий тилли давлатлар парламент ассамблеяси ва Мустакил Давлатлар Ҳамдўстлиги Парламентлараро ассамблеясига қўшилиши имкониятларини кўриб чикиш;
Парламентлараро ҳамкорликнинг илгор замонавий механизмларини такомиллаштириш бўйича куйидаги асосий таклифлар ишлаб чикилди:
- Ҳозирги пайтгача парламентлараро хамкорлик гурухларини ташкил этилиши ва фаолияти масалалари бирор бир хужжатда регламентация килинмаган. Шу нуктаи назардан, мазкур мавхумликни бартараф этиш, мазкур гуруҳлар ишининг ташкилий-хукукий асосларини такомиллаштириш;
- Парламентлараро хамкорлик гурухдари ва дўстлик уюшмалари фаолиятини тизимли равишда йўлга кўйиш ва жонлантириш;
- Мазкур гурухлар саъй-ҳаракатларини давлатнинг аник ташки сиёсий мақсад ва вазифаларини бажаришга йўналтириш зарур. Энг аввало, парламентлараро дўстлик гуруҳларини мамлакатимиз ташки сиёсатида устувор ахамиятга эта бўлган давлатлар парламентлари билан тузиш мақсадга мувофикдир. Хусусан, Марказий Осиё давлатлари билан ўзаро муносабатларнинг парламент ўлчамини кучайтириш;
- Парламентлараро ҳамкорлик гуруҳларини ташкил этиш жараёнини турли хил сунъий чеклов ва бюрократик тўсиқлардан холи этиш, бу ваколатни жаҳоннинг илғор парламентаризм анъаналарига биноан парламентарийларга бериш амалиётини жорий этиш;
- Парламентлараро ҳамкорликнинг замонавий шакллари сирасига кирувчи спикерларнинг ўзаро тажриба алмашинуви, палаталараро хамкорлик, парламентарийларнинг халкаро ташкилотлар доирасидаги хамкорлиги хамда олий даражадаги делегациялар таркибидан парламентарийларнинг ўрин эгаллаши, бошқа турли расмий ва норасмий каналлар орқали алоқаларни жонлантириш борасида комплекс тадбирларни амалга ошириш;
- Халкаро майдонда миллий манфаатларни таъминлашда парламентнинг ташки сиёсатни амалга оширувчи давлат идоралари билан изчил ва тизимли ҳамкорлигини йўлга кўйиш;
- Олий Мажлис палаталаридаги халкаро хамкорлик билан шугулланувчи қўмиталарининг сиёсий мавқеи ва таъсирини кучайтириш, хорижий парламентлар билан қўмиталараро ҳамкорликни жонлантириш;
- Давлатнинг ташки сиёсий ва халкаро фаолияти устидан самарали парламент назорати ва текшируви механизмини жорий этиш хамда ташки сиёсат билан шугулланувчи хукумат вакилларининг парламент олдидаги маъсуллиги ва хисобдорлигини кучайтириш;
- Парламентлараро хамкорликда конун ижодкорлиги, вакиллик, назорат ва тахлил, парламент дипломатияси каби сохаларда ўзаро билим ва тажриба алмашишни йўлга кўйиш;
- Парламент масалалари бўйича тадкиқот олиб борувчи, тахлилий материаллар, амалий таклифлар ва мукобил сиёсий ечимлар ишлаб чиқувчи парламент ақлий марказига асос солиш;
- Жамиятда вакиллик, демократия ва парламентаризм анъаналарини мустаҳкам карор топтириш, аҳолининг ҳуқуқий маданияти ва сиёсий тафаккурини янада юксалтириш мақсадида кенг жамоатчилик учун очик бўлган республика парламент кутубхонасини ташкил этиш. Чунончи, дунёнинг катор давлатлари парламентларида машхур кутубхоналар мавжуд бўлиб, улар назария ва амалиёт уйғунлигини таъминлаш ва турли соҳаларда тадқиқот олиб боришда муҳим илмий-ахборот ресурси вазифасини ўтамокда.
Бундан ташқари, жадал ривожланиб бораётган парламентлараро хамкорлик тизимида мамлакатимиз миллий манфаатларини собитқадамлик билан илгари суриш ва амалга оширишда миллий парламентнинг ташаббускорлиги, парламентарийларнинг юксак сиёсий ва ҳукукий илмларни, хорижий тилларни чукур эгаллаши, минтақа ва жахонда тез-тез ўзгариб турадиган сиёсий вазиятни тўғри бахолаши хамда кучли илмий ва тахлилий малакага эга бўлиши талаб этилади.
Диссертация доирасида бошқа бир қатор назарий ва амалий таклиф ва хулосалар шакллантирилган бўлиб, уларнинг барчаси умумий жиҳатдан халқаро майдонда Ўзбекистон Республикасининг миллий манфаатларини илгари суриш ва амалга оширишда парламентлараро ҳамкорликни ривожлантиришга хизмат килади.

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Жаҳон иқтисодиётининг турли соҳаларида авж олаётган глобаллашув жараёнлари мамлакатлар ўртасидаги ўзаро боғликликнинг ортишига, алоҳида фаолият кўрсатасган бозорларнинг эркинлаштирилишига ва уларнинг умумий жахон мохнат бозорига интеграциялашувининг чуқурлашувига хизмат килмокда. Бугунги кунга келиб дунёнинг дсярли 200 та мамлакати жаҳон мсҳнат бозорининг таркибий кисми бўлмиш халқаро меҳнат бозорида иштирок этмокда. Халқаро миграция ташкилоти маълумотларига кўра, дунёдаги жами халқаро мохнат мигрантларининг сони 258 миллион кишига стган бўлиб1, улар томонидан амалга оширилган 601 миллиард АҚШ доллари хажмидаги пул ўтказмаларининг 429 миллиарди ривожланаётган мамлакатларга йўналтирилган2.
Жаҳон амалиётида халқаро мохнат миграцияси жараёнида юзага келаётган муаммолар мамлакатнинг халқаро мохнат бозорига интеграциялашувини самарали ташкил этишдск долзарб масалани илмий асосда тадкиқ этишни кун тартибига кўндаланг қилиб қўймокда. Бу эса, ўз навбатида халқаро ҳамда минтакавий мохнат бозорларидаги замонавий ҳолатни тадқиқ этиш, унда Узбскистоннинг иштирокини тахдил қилиш, мазкур масалада жахон тажрибасига мурожаат килиш ва мамлакатимизнинг халқаро мохнат бозорига интеграциялашувининг истиқболдаги долзарб вазифаларини аниқлаш асосида ташки мохнат миграцияси сохасидаги давлат сиёсатини такомиллаштиришга йўналтирилган таклиф ва тавсиялар хамда назарий хулосаларни ишлаб чиқиш заруратини асослаб беради.
Узбскистонда мустақиллик йилларида олиб борилган иктисодий ислоҳотлар жараснида чуқур таркибий ўзгаришлар амалга оширилиб, ишлаб чиқариш жараёнига энг замонавий техника ва технологиялар кириб келди ҳамда иқтисодиётнинг барқарор суръатлар билан ўсиши таъминланди. Бу эса, ўз навбатида ахолини иш билан бандлигини таъминлаш борасида катта имкониятлар яратсада, ушбу вазифа счими кун тартибидаги долзарб масала бўлиб колмокда. Чунончи, «Юртимизда йилига 1,5 миллион одамни ишга жойлаштиришга эҳтиёж бўлса-да, ўтган Йили Бандликка кўмаклашиш марказлари атиги 248 минг кишини ёки 16,5 фоизини ишга жойлаштирган»3. Рсспубликада ахолини иш билан таъминлаш самарадорлигини ошириш мақсадида янги иш ўринларини ташкил этиш билан биргаликда мохнат миграцияси билан боғлиқ жараёнларни тартибга солишга хам алохида эътибор қаратилмокда ва натижада интсграциялашган глобал иктисодий маконнинг узвий бир кисмига айланган Узбскистоннинг хам халқаро мохнат бозоридаги ўрни тобора ортиб бормокда. Мамлакатнинг халкаро мсхнат бозоридаги фаол иштироки бозор иқтисодиётининг муҳим талабларидан бири ҳисоблансада, бироқ бу жараёнларда иштирок этиш мобайнида ижобий натижалар билан бир каторда, айрим салбий ҳолатлар ва муаммолар (одам савдоси, ноқонуний мсҳнат миграцияси ва бошқалар) ҳам юзага кслмокда. Бундай муаммолар мамлакатнинг халкаро меҳнат бозоридаги фаол иштирокига жиддий тўсиқ сифатида ташқи меҳнат миграциясининг иктисодий ва ижтимоий самарадорлигини ошириш ўрнига, унинг салбий оқибатларини ортишига олиб келиши табиий.
Узбекистан Рсспубликаси Прсзидентининг 2017 йил 12 апрелдаги ПҚ-2885-сонли “Узбекистан Рсспубликаси ва Россия Фсдсрацияси ўртасида икки томонлама стратегик хамкорлик ва шерикчилик муносабатларини янада кенгайтириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги, 2017 йил 24 майдаги ПҚ-3001-сонли “Бандлик соҳасида давлат сиссатини янада такомиллаштириш ва мсҳнат органлари фаолияти самарадорлигини тубдан ошириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги қарорлари, 2017 йил 21 декабрдаги “Россия Фсдсрацияси ҳудудида вақтинчалик мсҳнат фаолиятини амалга ошириш учун Узбекистан Рсспубликаси фукароларини ташкилий асосда қабул килиш ва жалб этиш тўғрисида”ги ҳукуматлараро Битим ва мазкур соҳага тегишли бўлган бошқа мсъёрий-ҳукукий ҳужжатларда бслгиланган вазифаларни амалга оширишда мазкур диссертация тадқикоти муайан даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади глобаллашув шароитида Узбекистан Респуб-ликасининг халкаро мсҳнат бозорига интсграциялашув жараснлари ва истиқболлари бўйича илмий, услубий ҳамда амалий таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқишдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги куйидагилардан иборат:
халқаро меҳнат бозорига интсграциялашув жарасни натижаларининг иктисодий самарадорлигига эришиш учун мсҳнат мигрантларининг мамлакатга кириб келастган пул ўтказмаларини инвестиция шаклида уй-жой кредитларига йўналтириш, реэмиграция жараёнларини рағбатлантириш мсханизми такомиллаштирилган;
хорижда фаолият кўрсатаётган ўзбскистонлик мигрантларнинг мсҳнат муҳофазаси, ижтимоий ҳимояси ва тиббий суғурталаш механизмини такомиллаштириш йўналишлари ишлаб чиқилган;
ташки мсҳнат миграциясининг узок муддатли стратегияда мамлакатдаги иктисодий ўсиш ва ишсизлик муаммосини ҳал килишга старли туртки бсра олмаслиги, аксинча, хизмат кўрсатиш тармоқларини ривожлантириш, маҳаллий ишлаб чикаришни қўллаб-қувватлаш ва хорижий инвсстицияларни жалб килиш учун қулай шарт-шароитларини яратиш каби чора-тадбирлар миллий иқтисодиёт тараққиётини рағбатлантириши асосланган;
Узбскистоннинг халқаро мсҳнат бозорига интсграциялашувини такомиллаштиришда альтернатив мсхнат бозорлари билан хамкорлик қилиш йўналишлари ишлаб чикилган;
Хулоса
«Глобаллашув шароитида Узбскистоннинг халкаро мсҳнат бозорига интеграциялашуви» мавзусида амалга оширилган тадқиқот жараёнида куйидаги илмий ва амалий таклифлар ишлаб чиқилди:
1. Глобаллашув шароитида халқаро меҳнат бозорида ижобий оқибатлар билан бир каторда салбий ҳолатлар хам намосн бўлмокда. Бундай шароитда салбий муаммоларни олдини олиш ва уларни бартараф этиш мақсадида миллий, минтақавий ва халқаро микёсда мохнат миграциясини тартибга солишни кучайтириш ҳамда бу соҳадаги мамлакатлараро ўзаро ҳамкорлик кслишувларини ишлаб чиқиш тавсия этилади.
2. МДҲ мамлакатлари орасида минтақавий интеграция алокаларини ривожлантиришда энг аввало, миллий манфаатларни ҳисобга олган ҳолда миллий меҳнат бозорларидаги тартибсизликларни бартараф этиш, тегишли қарорларни мувофиклаштириш ва ноқонуний миграцияга йўл қўймаслик каби чора-тадбирларни амалга оширишга эътибор каратиш лозим.
3. Хориж тажрибаси тахлилига таянган холда, мамлакат иктисодиётининг мохнат миграцияси жараёнларига боғланиб қолишини олдини олишда махаллий ишлаб чикаришни ривожлантирилиши, хорижий инвсстицияларнинг кириб кслиши учун кулай мухит яратилиши, банк, траенпорт ва туризм каби хизмат кўрсатиш соҳаларининг ривожлантирилишига ургу бсрилиши лозим.
4. Хориж мамлакатлари тажрибаси таҳлилининг кўрсатишича, меҳнат мигрантларининг даромадлари уларнинг кундалик истеъмол эҳтисжлари учунгина сарфланиш билан чсгсраланмасдан, мамлакатга инвестиция шаклида кириб келиши хамда жамият ва мамлакат ундан узок муддат давомида фойда кўриши учун имкониятлар яратилиши максадга мувофикдир. Бу борада Узбскистонда ҳам бундай йўналишларни ривожлантирилиши, айниқса меҳнат мигрантларининг даромадлари иш ўринларини яратилишига хизмат килиши билан боғлиқ механизмларни ишлаб чиқилиши тавсия этилади.
5. Россияда миграция қонунчилигининг кескинлашуви, қишлоқ жойлардаги ёш авлоднинг кўпчилиги рус тилини яхши билмаслиги, ёшларнинг аксариятини ривожланган мамлакатларга интилишларининг кучайиши каби омиллар кейинги йилларда мамлакатдан Россия Фсдсрацияси томон меҳнат миграцияси оқимининг сусайишига олиб келиши мумкин. Шундай экан, истиқболда Узбскистоннинг халқаро мсҳнат бозорига интеграциялашувида АҚШ, Европа, Япония ва Корея каби ривожланган ёки юкори суръатлар билан ривожланаётган мамлакатлар билан миграция соҳасидаги ҳамкорлик алоқаларининг йўлга кўйилиши, қишлоқ хўжалиги ва қурилиш каби оғир жисмоний меҳнат талаб қиладиган ишларда эмас, балки техника ва технологияларга асосланган соҳаларда фаолият кўрсатувчи мсҳнат мигрантлари билан иштирок этиши ва интсграциялашув йўналишларини диверсификация қилиниши максадга мувофикдир.
6. Узбекистан ва Корея Республикаси ўртасидаги мсҳнат миграцияси ҳамкорлигининг ижобий натижалари, хусусан мигрантларнинг махсус тиббий ва касбий тайёргарликдан ўтишлари, уларнинг хуқуқ ва эркинликларининг тўлик таъминланиши, тил ўрганиш ҳамда саноат соҳасида тажриба орттиришлари каби имкониятлардан келиб чиққан ҳолда, истикболда хам икки мамлакат ўртасидаги мазкур сохадаги алокаларни кснгайтириш ва унинг йўналишларини хилма-ҳиллаштириш тавсия этилади.
7. Мамлакатда реэмиграция жараснларини рағбатлантиришда қонуний меҳнат мирантларининг ўз яшаш жойларига қайтишлари борасидаги муаммоларни хал этиш максадида уларнинг ўз ватанларида хорижда орттирган билим ва кўникмаларидан фойдаланишлари ва иш ўринлари билан таъминланишлари давлат томонидан назорат қилиниши инобатга олиниши лозим.
8. Узбскистонлик фуқароларни ташқи меҳнат миграциясига стакловчи омилларни бартараф этишда уларнинг даромадларининг асосий қисми йўналтирилаётган сарф-харажатлар (тўй харажатлари, уй-жой ва автомобиль сотиб олиш, таълим тўловлари) учун узок муддатли крсдитлар ажратиш тизимини кснгайтириш ва снгиллаштириш тавсия этилади.
9. Истикболда Узбскистоннинг халқаро меҳнат бозорига фаол интеграциялашувига эришиш учун мамлакатда бу жараёнларни хуқуқий асосини такомиллаштириш, яъни энг аввало меҳнат миграцияси тўғрисидаги Қонунни кабул қилиш, халқаро ва минтакавий кслишувларни имзолаш ҳамда тегишли халқаро конвснцияларни қабул қилиш ва улардан самарали фойдаланиш, ТММА фаолиятини кснгайтириш ва мехнат миграцияси йўналишларини хилма хиллаштириш-максадга мувофикдир.

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати.Иқтисодистни модернизациялаш жараёнида кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъсктлари фаолиятининг ривожланиши муҳим ахамият касб этади. Йирик маблағлар талаб килмайдиган, моддий рссурсларнинг нисбатан қисқа муддат мобайнида ўсиш суръатини кафолатловчи кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик субъсктлари иктисодиётдаги бандлик муаммосини нисбатан тез ва ортиқча сарф-харажатларсиз таъминлашда, ички бозорни молиявий рссурслар чегараланган шароитда истсъмол моллари билан тўлдиришда стакчи роль ўйнайди. Шунингдек, жамиятда ижтимоий баркарорликнинг бош кафолати бўлган ўрта синф яъни, мулкдорлар катламини шакллантириш, иқтисодий жиҳатдан фаол бўлган аҳоли улушини ўстириш, инновацион технологияларни амалиётга жорий этиш, соғлом рақобат муҳитини шакллантириш, иктисодиётнинг турли секторлари ўртасидаги ўзаро алоқаларни мустаҳкамлаш, энг муҳими, мамлакат ялпи ички маҳсулоти ўсишини таъминлашда асосий омил бўлиб хизмат қилади. Мамлакатимизнинг Россия ва Мустакил Давлатлар Ҳамдўстлигининг бошқа мамлакатлари, Хитой, АҚШ, Жанубий Корея, Туркия, шунингдек, Европа ва Осиё қитъаларидаги бир катор давлатлар, Бирлашган Миллатлар Ташкилоти, Европада хавфсизлик ва ҳамкорлик ташкилоти, Шанхай ҳамкорлик ташкилоти, Ислом ҳамкорлик ташкилоти ва бошқа нуфузли халкаро тузилмалар ва молиявий институтлар билан1 ҳамкорликни мустаҳкамлаб боришидан асосий мақсади ички иқтисодий ва ижтимоий баркарорликни сақлаган ҳолда халқаро ҳамжамиятдаги ўрнини мустаҳкамлашдир. Халқаро алоқалар орқали тадбиркорлик субъсктларининг юқори даражадаги манфаатларга эта бўлишини таъминлаш бўлиб, шу жиҳатдан ҳам илмий иш мавзуси долзарбдир.
Мустакиллик йилларида мамлакатимиз Мустақил Давлатлар Ҳамдўстлиги, Шанхай Ҳамкорлик ташкилоти сингари халқаро иқтисодий интеграцияларнинг тент ҳукуқли аъзоси бўлди. Улар томонидан имзоланган шартнома ва Мсморандумлар шартларини виждонан бажарган ҳолда ўз миллий манфаатларига асосланиб давлатлар ва халкаро ташкилотлар билан изчил хамкорлик олиб бормокда. Бу йўналишда мамлакатимизни жадал ривожлантиришга каратилган “Ҳаракатлар стратегияси”нинг “Иқтисодиётни янада ривожлантириш ва либсраллаштириш” деб номланган учинчи йўналишида кўрсатилган чора-тадбирларни рўёбга чиқариш учун миллий валюта ва нархларнинг барқарорлигини таъминлаш, валютани тартибга солишнинг замонавий бозор механизмларини босқичма-боскич жорий этиш, маҳаллий бюджетларнинг даромад базаси ва ташқи иқтисодий алокаларни кснгайтириш, экспортга мўлжалланган маҳсулот ва матсриаллар ишлаб чиқариш учун замонавий технологияларни жорий этиш, транспорт-логистика инфратузилмаси, тадбиркорликни ривожлантириш ҳамда хорижий инвссторлар учун инвсстициявий жозибадорликни оширишни жадал ривожлантириш хам мазкур илмий иш моҳияти жиҳатдан бугунги кунда замон талаби эканини яна бир тасдиғидир.
Ривожланган мамлакатларда халқаро иктисодий интсграцияни ривожлантириш билан биргаликда, миллий тадбиркорлик субъсктлари манфаатларини ҳимоя қилиш, аҳолини иш билан бандлигини таъминлаш XXI асрнинг долзарб муаммоларидан бирига айланиб бўлган. Мамлакатимизнинг жаҳон хўжалигидаги иштироки жадаллашиб бораётган бир даврда халкаро иқтисодий муносабатларга киришиш билан бирга ҳудудларда тадбиркорлик фаолиятини ривожлантириш, уларнинг рақобатбардошлигини ошириш ва ташки иктисодий хамда савдо фаолиятини қўллаб-қувватлаш, эркин иктисодий ҳудудларнинг инвсстициявий жозибадорлигини ошириш масалаларини комплекс илмий тадкик этишга қаратилган илмий хулоса ва таклифларни ишлаб чикиш долзарб аҳамият касб этмокда.
Узбекистон Республикаси Президента ни нг ПФ-4947-сонли “Узбскистон Рсспубликасини ривожлантиришнинг бсшта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”, “2017-2021 йилларда Узбскистон Республикасини ривожлантиришнинг бсшта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратсгиясини “Фаол тадбиркорлик, инновацион гоялар ва технологияларни қўллаб-қувватлаш йили”да амалга оширишга оид давлат дастури тўғрисида”, “Бизнеснинг конуний манфаатлари давлат томонидан муҳофаза килиниши ва тадбиркорлик фаолиятини янада ривожлантириш тизимини тубдан такомиллаштиришга дойр чора-тадбирлар тўғрисида”ги фармонлари, “Махаллий экспорт килувчи корхоналарни рагбатлантириш бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги Қарори ва сохага оид бошқа қонун хужжатларининг ижросини муайян даражада амалга оширишга хизмат килади.
Тадқиқотнинг мақсади Узбекистонда халқаро иктисодий интеграциялашув шароитида тадбиркорлик жараёнини такомиллаштиришга йўналтирилган илмий асосдаги таклиф ва тавсиялар ишлаб чикишдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
халқаро иктисодий интеграция натижасидаги салбий оқибатларни камайтириш мақсадида ўрта тадбиркорлик тушунчасини иқтисодиётда қўллаш зарурати асосланган;
эркин иқтисодий ҳудуд ва халқаро иқтисодий интеграция тадбиркорликнинг барча шаклларини асосий ҳимоя ва ривожлантириш инструмента эканлиги асосланган;
тадбиркорлик фаолияти доирасини кенгайтириш мақсадида мамлакатдаги эркин иқтисодий ҳудудларнинг ўрни назарий-илмий тахдил қилинган ҳамда эркин иктисодий ҳудудлар жойлашган минтакаларнинг самарадорлик даражасига таъсири очиб бсрилган;
мамлакатимизда эркин иқтисодий ҳудудларнинг самарадорлигини уч босқичдан иборат бўлган чора-тадбирлар дастури ёндашуви асосида ошириш бўйича таклифлар ишлаб чиқилган.
Хулосалар
Мамлакатимизнинг жаҳон хўжалигига интсграциялашуви тезлашиб бораётган бир даврда, олиб борилган илмий изланишлар натижасида қуйидаги илмий ва амалий таклифлар ишлаб чиқилди:
1. Хориж тажрибасидан келиб чиққан ҳолда ўрта тадбиркорлик тушунчасини иқтисодиёт тармоқларига жорий этиш ҳамда 100-299 тагача ишчи фаолият кўрсатадиган тадбиркорлик субъекта бўлиб, экспортбоп маҳсулот ишлаб чиқаришга йўналтирилган ва хорижий инвсстициялар киритилган корхоналарни ўрта тадбиркорлик субъсктлари, деб аниқлик киритиш тавсия этилади.
2. Узбскистон Рсспубликасининг “Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида”ги Қонунининг 21-моддаси “Пул маблағларини тасарруф этиш кафолатлари’Та “Тадбиркорлик субъсктлари хорижий валютада банк хисобраками очиш ва ундан эркин фойдаланиш ҳукукига эгадирлар” бандини киритиш максадга мувофиқ.
3. Мамлакат тадбиркорларининг экспорт фаолиятини енгиллаштириш максадида Узбскистон Рсспубликаси қонун хужжатлари ва илмий-амалий адабиётларда ишлаб чикарувчи ва сотиб олувчи ўртасида турувчи, ишлаб чиқарувчи номидан товарни сотиш учун шартнома тузувчи ва маҳсулот етказиб бсриш учун логистика компаниялари билан ишлаб чикарувчи номидан шартномалар тузувчи юридик шахе яъни “Экспорт тадбиркорлиги” тушунчасини киритиши тавсия этилади.
4. Мамалакатимизда халкаро иктисодий интсграцияга киришиш жараёнида кичик бизнеснинг фойда кўриш, ракобат курашида ютиб чиқиш имконияти кам бўлсада, аммо ўрта ва йирик тадбиркорликнинг (ТМК) фойда бсриши катта эҳтимоллиликка эга. Халкаро иктисодий интсграциянинг кичик бизнссга талофатларини камайтириш учун йирик ва кичик бизнеснинг коопсрациясини йўлга кўйиш максадга мувофиқ.
5. Давлат томонидан халкаро хамжамиятга интсграциялашув жараёнида тадбиркорликни қўллаб-кувватлашнинг иккинчи функция бўйича куйидагиларни амалга ошириш тавсия этилади:
ташки иктисодий фаолият билан шугулланаётган тадбиркорларга экспорт крсдитларини кафолатлаш тизимини такомиллаштириш ва экспорт крсдитларини кафолатловчи тижорат банки рискларини суғурталаш тизимини қайтадан кўриб чикиш. Экспорт крсдитларини такдим этувчи ва 90-95 фоиз сотиб олувчи ва воситачининг экспорт рискларини кафолатловчи Экспорт-импорт фонди ёки Экспорт-импорт Банкини ташкил қилиш зарур. Бундай банк ски агснтлик Ташқи иқтисодий фаолият Миллий банки, “Узбскинвсст” экспорт-импорт Миллий компаниясининг экспорт тадбиркорлигига йўналтирилган вазифаларини ўзида мужассамлаштириши;
илм-фан ва техника-технологиянинг ютуқларини ишлаб чиқириш жараёнига қўллаётган тадбиркорларни ижтимоий тўловлар ва бошқа маҳаллий йиғимлардан озод этиш максадга мувофиқ.
6. “Навоий” ЭИХда ташкил этилган корхоналарнинг аксарияти тайёр махсулот ишлаб чиқаришда хом ашёни импорт қилиш хисобига фаолият юритмокда. Фикримизча, “Навоий” ЭИХда фаолият юритаётган корхоналар кўпроқ маҳаллий хом ашёдан фойдаланиши максадга мувофиқ. Бунинг натижасида корхонага хом ашё стказиб бсришда махаллий тадбиркорларнинг иш фаолияти ҳам кснгаяди, энг муҳими, ЭИҲнинг катализаторлик хусусияти, унинг миллий иктисодиётимизга интеграциялашганлик даражасини ортишига эришилади.
7. Ишлаб чикилган уч боскичдан иборат “Чора-тадбирлар дастури” бўйича эркин иктисодий худудларнинг фаолиятини такомиллаштиришда ташкилий ва ҳуқуқий замин яратади.
8. Франчайзингни мамлакатимизда тадбиқ қилишнинг қуйидаги йўналишларини тавсия этамиз:
франчайзингнинг ҳар бири тури бўйича солиқ юкини ишлаб чиқиш мақсадга мувофиқ бўлар эди, жумладан, ишлаб чиқариш франчайзингига имтиёзларни кснгайтириш, тижорат ва савдо имтиёзларига талабларни кучайтириш, яъни лицензия асосида ишлаш талабини кўйиш лозим;
франчайзингнинг конуний асосларини яратиш. Қонун ҳужжатларида франчайзер ва франчайзининг ҳуқуқларини кенгроқ ёритиш, франчайзилар учун солик имтиёзлари бсриш, франшизалар учун бухгалтерия ҳисобининг осонлаштирилган тизимини ташкил этиш, экспорт-импорт опсрацияларида тўлов балансини ривожлантириш.
9. Эркин иктисодий ҳудудларнинг инвсстицион жозибадорлиги ва самарадорлигини ошириш мақсадида эркин иктисодий ҳудудлар билан ҳамкорликда вснчур капитали иштирокида технопарк ва бизнес инкубаторларни ташкил этиш мақсадга мувофик.
10. Узбскистон ҳамда Қозоғистоннинг чегсрадош вилоятларида транс-чегаравий эркин иктисодий ҳудудларни ташкил этиш максадга мувофиқ.
Трансчегаравий ЭИҲлар мамлакатимиз Жаҳон савдо ташкилотига кирганга кадар долзарб бўлиб ҳисобланади. Мамлакатда ишлаб чикари-лаётган товарларнинг рақобатбардошлиги ошишида муҳим аҳамият касб этади.

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Жаҳонда доривор ўсимликлардан фойдаланиб даволаш усулларига алохида эътибор каратилмокда. Бугунги кунда фармацевтик маҳсулотларнинг қарийб 40 фоизи доривор ўсимликлар асосида ишлаб чикарилмокда. Бутун жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилотининг маълумотларига кўра, яқин 10 йил ичида фитопрепаратларнинг улуши дори воситаларини истеъмол қилишнинг умумий ҳажмига нисбатан 60 фоизини ташкил килади. Бу борада ўсимликлардан доривор моддаларни ажратиб олиш, кимёвий таркиби ва биологик фаоллигини аниклаш, янги биологик фаол моддалар саклаган ва фармакологик самарадор ўсимликлар хомашёларини ўрганишга оид тадқиқотлар муҳим аҳамият касб этмокда.
Дунё микёсида асрлар давомида халк табобатида ва кейинчалик илмий тиббиётда турли хил касалликларни даволаш учуй экстракт, тиндирма, брикет, сунъий суюк аралашма ва тўпламлардан фойдаланиб келинган. Бу каби препаратлар бошка индивидуал таркибли доривор воситаларга нисбатан арзонлиги, енгил таъсири, аллергик асорати йўқлиги, кулайлиги, табиийлиги каби бир катор афзалликларга эга. Шунингдек, тўплам препаратлар нафақат доривор воситалар сифатида қўлланилади, балки биологик фаол озик-овқат қўшимчалар сифатида хам ишлатилиши мумкин.
Мамлакатимиз соғлиқни сақлаш тизимида амалга оширилаётган ислоҳотлар жараёнида фармацевтика саноатини ривожлантириш, аҳоли ва даволаш муассасаларини сифатли, хавфсиз ва арзон дори-дармон воситалари билан таъминлашга алоҳида эътибор қаратилмокда. Фармацевтика саноатини ривожлантиришнинг асосий йўналиши - бу хорижий мамлакатлардан олиб кирилаётган дори препаратлари улушини камайтириш ва маҳаллий фармацевтика маҳсулотларининг ишлаб чикариш хажмларини кўпайтириш, рақобатбардошликни таъминлаш билан белгиланади. “Республикамизнинг фармацевтика тармоғини ривожлантиришга йўналтирилган инвестиция лойиҳаларини амалга оширишга хорижий ва маҳаллий инвестицияларни фаол жалб этиш учун қулай шарт-шароитлар яратиш, доривор ўсимликлар хомашёсини етиштиришнинг ноёб шароитларини инобатга олган ҳолда маҳаллий доривор воситалар бозорини ўзимизда ишлаб чиқарилган юқори сифатли дори воситалари билан тўлдириш, уларни чукур кайта ишлаш ҳамда юкори кўшилган қийматли фармацевтика маҳсулотлари ишлаб чиқаришни ташкил этиш максадида “Нукус-фарм”, “Зомин-фарм”, “Косонсой-фарм”, “Сирдарё-фарм”, “Бойсун-фарм” ва “Паркент-фарм” эркин иктисодий ишлаб чикариш зоналарининг ташкил этилиши1, ушбу соҳани ривожлантиришнинг устувор йўналишлари сифатида ўз ифодасини топтан. Мазкур йўналишлар доирасида маҳаллий ўсимликлардан доривор моддалар ажратиб олиш, улар асосида самарадор ва арзон тўплам препаратлар яратиш устида илмий -тадқикот ишларини олиб бориш муҳим аҳамият касб этади.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2016 йил 31 октябрдаги «Аҳолини дори воситалари ва тиббиёт буюмлари билан таъминлашни янада яхшилашга дойр чора-тадбирлар тўғрисида»ги ПҚ-2647-сонли қарори, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги «Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги ПФ-4947-сонли фармони ҳамда мазкур йўналишга тегишли бошка меъёрий-ҳуқуқий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация иши муайян даражада хизмат килади.
Тадқиқотнинг мақсади Жанубий Фарғона доривор ўсимликларини кимёвий таркибига кўра тиббий-гигеник таснифлаш, доривор хомашёдан профилактик ва шифобахш тўпламларни яратишдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
биринчи марта Marrubium anisodon ўсимлигининг тоғ минтакаси намуналаридан индивидуал ҳолатда алкалоид стахидрин ҳамда дитерпен синфига мансуб нейтрал моддалар перегринин ва маррубин ҳосиласи ажратиб олинган;
биринчи марта Arctium leiospermum ўсимлигининг тоғ минтакаси намуналаридан Р-ситостерин, а-амирин ва ацетиламиринлар ажратиб олинган, уларнинг тузилиши исботланган ва идентификация килинган;
Фарғона шувоқлар намуналари эфир мойининг таркиби аниқланган;
биринчи марта Жанубий Фарғонанинг 40 дан ортиқ шифобахш ўсимликлари органик ва минерал таркибига кўра таснифланган;
ўсимликнинг организмга кўрсатадиган физиологик таъсири унинг таркибидаги кимёвий бирикмалар: алкалоидлар, стероидлар, терпенлар, макро ва микроэлементлар билан боғлиқлиги аникланган;
ўсимликлар асосида тайёрланган айрим тўпламларнинг қон-томир, иммун ва организмнинг бошқа тизимларига бўлган таъсири исботланган.
Ҳулосалар
“Жанубий Фарғона доривор ўсимликларининг кимёвий таркибига кўра таснифлаш” мавзусидаги диссертация иши бўйича олиб борилган тадқикотлар натижасида куйидаги хулосалар такдим этилди:
1. Жанубий Фарғона шифобахш ўсимликларининг куйи молекуляр биорегулятор сақлашига сифат ва микдор анализ натижасида улар таркибида алкалоид, терпеноид, стероид, флавоноид тузилишли моддалар мавжудлиги исботланди. Икки тур ўсимликлар таркибидан олтита индивидуал органик компонентлар ажратиб олинди ва тавсифланди.
2. Artemisia Ferganensis, Artemisia Annua ва Artemisia scoparia ўсимлик турларининг жами 14 та намунасида эфир мойи фракциясининг унуми ҳамда компонент таркиби исботланди (Р-пинен, лимонен, 3-камфен, эуколиптол, камфора, туйон, 4-бутилфенол, 3,5,5 -триметилциклогекс-2-ен-1-он, 1-метил-3-(1-изопропил)-бензол, ва бошка). Ушбу хомашё хушбўй моддалар манбаси сифатида тавсия этилди.
3. Ўрганилган 40 тур ўсимликларнинг 60 га якин намуналарини ҳар бирида 42 та макро ва микроэлементлар микдори исботланди. Тавсифланган хомашё макро ва микроэлементларнинг самарали манбалари сифатида тавсия этилди.
4. Таъкидлаб ўтилган турларда макро ва микроэлементлар тўпланишининг қонуниятлари аниқланди. Д.Менделеев жадвалининг тартиб раками 6 сонига каррали элементлар кўп микдорда бўлиши кўрсатилди. Бундай холат рецепторлар ва улар билан ўзаро таъсирлашувда бўлган кимёвий бирикмаларни нисбий ўлчамларига боғлиқлиги билан тушинтирилди.
5. Фарғонада ўсаётган доривор ўсимликлар таркибидан уч ва беш хил ўсимлик тўпламларидан тайёрланган иккита препаратлар яратилди ва улар саноат миқёсида ишлаб чикариш учун тавсия этилди.