№ 1 (2018)

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Жаҳон адабиётшунослигининг ҳозирги кундаги энг катта муаммоларидан бири санъатлараро синтезни ўрганиш бўлиб колмокда. Зеро, глобаллашув даврида муайян санъатни иккинчи бир санъат туридан айро ҳолда ўрганиб, тўлақонли тушуниб бўлмайди. Санъат турларининг ўзаро синтези муайян санъатни ўзгасининг ифодавий имкониятлари билан бойитиб, бадиий образнинг эстетик кувватини оширади. Бугунги адабиётшунослигимиз томонидан бадиий адабиётни тасвирий санъат, кино, театр ва мусиқа билан бир каторда, уларни ўзаро чоғиштирган ҳолда ўрганилиши, аввало, даврнинг талабидир.
Дунё адабиётшунослигида XIX асрнинг охири XX асрнинг бошларига келиб бадиий синтез муаммосига жиддий эътибор қаратилди. Жумладан, Европада оммалашган модернизм йўналишининг манифестларини белгилашда, уни тушуниш ва талқин қилишда мазкур муаммони ўрганиш катта аҳамият касб этди. Айникса, шоирнинг визуал тасвир яратишга, яъни ўқувчига лириканинг специфик имконияти билангина эмас, балки синтетик муносабатлар натижаси ўлароқ яратилган образлар кўмагида таъсир ўтказишга интилиши масалалари атрофлича ўрганилди. Адабиётнинг тараққиёт йўлида бадиий синтезнинг ўрни ва аҳамиятини кўрсатиш муҳим муаммо сифатида кўйилди. Бинобарин, бадиий синтез муаммосини ўрганиш муайян давр шеъриятининг бадиий кўламини белгилашда, баҳолашда ҳам муҳим омилдир.
Адабиёт халқ маърифати ва маънавиятининг кўзгусидир. Бугунги ижтимоий-сиёсий, маданий-маърифий соҳалардаги ислоҳотларни амалга ошириш жараёнида ўзбек адабиётшунослиги олдига ҳам катор янги вазифалар қўйилмоқда. “Бугун биз давлат ва жамият ҳаётининг барча соҳаларини тубдан ягилашга қаратилган инновацион ривожланиш йўлига ўтмоқдамиз. Бу бежиз эмас, албатта. Чунки замон шиддат билан ривожланиб бораётган ҳозирги даврда ким ютади? Янги фикр, янги гояга, инновацияга таянган давлат ютади”1. Даврга мос равишда ўзбек адабиётшунослигини янги тадқикот методлари билан бойитиш масаласи долзарблик касб этмокда. Шу маънода бадиий синтез муаммосини ўрганиш адабиётшунослигимиздаги янги йўналиш ўларок замонавий ўзбек адабиётининг серкирра бадиий кўламини очиб беришда аҳамиятли саналади. Бу йўлда адабиётшунослик замонавий санъатшунослик билан ҳамкорлик ўрнатиб, янгича тадқиқот методларига таянади.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги ПФ-4947-сон Фармони, 2017 йил 16 февралдаги “Олий ўкув юртидан кейинги таълимни янада такомиллаштириш тўғрисида”ги ПФ-4958-сон Фармони; 2017 йил 20 апрелдаги “Олий таълим тизимини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПҚ-2909-сон қарори, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2017 йил 22 майдаги “Олий ўкув юртидан кейинги таълим тизимини янада такомиллаштириш тўғрисида”ги ВМҚ-304-сон карори хамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади замонавий ўзбек шеъриятида рангтасвир санъати билан синтезлашувнинг ижтимоий-маданий, эстетик омилларини аниклаш, лирик ифодада тасвир салмоғининг ортиши эстетик конуният мақомида эканини асослаш, лирикада визуал образлиликнинг оммалашиш жараёнини кузатиш, ўзбек модерн шеъриятининг бадиий синтез билан боғлик хусусиятларини очиб беришдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
ўзбек шеъриятининг ижтимоийлашиши, оммалашиши, бадиий тасвирнинг объективлашиши жараёнлари бадиий синтез ҳодисаси билан алоқадорликда кечгани асослаб берилган;
лисоний визуал образнинг эстетик таъсир кўлами унинг бир вақтда ҳам тасвир, ҳам ҳис-туёғуни ифода этиши ҳисобига кенгайиши далилланган;
лирик тасвир асар композициясида бутловчилик вазифасини ўтаб, манзаранинг яхлитлиги ҳисобига ғоявий-ҳиссий бутунликни таъминлаш вазифасини бажариши аниқланган;
ўзбек модерн шеъриятидаги тасвирийлик рангтасвирнинг модернизм йўналиши оқимларининг манифестига мос келиши аниқланган;
шеърнинг ташқи график кўриниши бажарадиган бадиий-ифодавий функциялари далилланган:
Хулоса
Санъат турлари ўзаро уйғун алоқадорликда, бир-бирининг ифода имкониятларини ўзлаштирган ҳолда таракқий этади. Жумладан, шеърият рангтасвирдан, рангтасвир эса шеъриятдан куч олади, илҳомланади. Замонавий ўзбек шеъриятининг ривожи рангтасвир санъати билан ҳамкорликда кечади. Ушбу диссертация ишида ўзбек шеъриятидаги бадиий синтез махсус тадкиқ этилиб, қуйидаги асосий хулосаларга келинди:
1. Санъатлар синтези - турларга хос бадиий-ифодавий хусусиятларнинг бир бутунликка (яхлит композицияда) бирлашиб, оламни универсал тарзда бадиий идрок қилиш имконини яратади. Бадиий синтез муайян санъат турини ўзга бир санъатнинг ифодавий имкониятлари билан бойитиб, унинг эстетик таъсир кувватини янада орттиради.
2. Шеърият ва рангтасвир алоқаларининг илк намуналарини Қадимги Юнонистон ва Миер меъморчилининг бадиий адабиёт билан ҳамкорлигида кўриш мумкин. Икки санъат ўртасидаги алоқаларга санъаткор онгли равишда ўрта аерларда эътибор каратади. XVIII аерга келиб эса бадиий синтез илмий-назарий жиҳатдан тадқиқ этила бошланди. Айниқса, Европа маърифатчилиги номояндалари бу борада кўплаб ишларни амалга оширди.
3. Пластик санъатлар эришган ютукларни ўзлаштирган поэзияда бир вактнинг ўзида ҳам тасвирни, ҳам ҳис-туйғуни ифодалаш имконияти мавжуд. Адабиётда визуал образнинг айни шу жихатига эътибор қаратмоқ лозим. Тилнинг универсал ифодавий имкониятини ҳисобга олган холда айтиш мумкинки, адабий асар пластик санъатлар билан бемалол рақобатлаша олади. Албатта, сўзнинг ифода имконларини мутлақлаштириб бўлмайди, рангтасвир даражасидаги тасвирийлик, ё мусика даражасидаги оҳанглар уйғунлигига сўз билан эришиб бўлмайди. Бирок адабиёт бадиий синтез впситасида уларга максимал яқинлашишга ҳаракат қилаверади.
4. XX аср бошлари ўзбек шеъриятида ижтимоийлашув, оммавийлашув ва бадиий тасвирнинг объективлашув жараёнлари бевосита бадиий синтез ходисаси билан алоқадорликда кечган. Шеъриятнинг объективлашиши илдизлари, аввало, унинг ижтимоийлашганида кўринади. Ижтимоийлашув эса, ўз навбатида, шеъриятга шахсиятнинг кириб келиши билан боғлиқ. Яъни замонавий ўзбек шеъриятида, аввало, инсонга, унинг ижтимоийликда уйгонган кечинмаларига муносабат янгиланди. Лирик мушоҳада объекта сифатида абстракт, шартли бадиий-фалсафий унсурлар билан тўйинган (мумтоз адабиётга хос) киёфа эмас, балки реал шахслар танлана бошланди.
5. XX аср аввалида кечган ижтимоий-маданий ислоҳотлар ўзанида янги санъат турлари (театр, фотография ва ҳж)нинг кириб келиши илгаридан мавжуд санъат турларининг ифодавий-шаклий хусусиятларига таъсир этиш билан бирга, ўкувчи омманинг бадиий диди, эстетик ҳодисани кабул килиш имконларига хам жиддий ўзгартирди. Бу эса янги давр шеърияти олдига, бир томондан, оммалашиб бораётган тасвирий санъат, фотография, театр ва кино санъатларига, иккинчи томондан, ўзига нисбатан визуаллик имконлари кенгроқ наср ҳамда драматургияга хос ифода шаклларини ўзлаштириш, шу оркали ўқувчининг эстетик эҳтиёжларини кондириш вазифасини юклади.
6. Чўлпон ўз шеърларидаги тасвирга асосан муайян ижтимоий дардни юклашга интилган бўлса, Ойбек, аввало, тасвирда руҳиятни акслантиришни мақсад қилади. Яъни Ойбек ижтимоийликнинг бир бўлаги - шахе калбида кечган туйгуларнинг бадиий ифодасига кўпрок эътибор қаратади.
7. 60-йилларда шеърият ва рангтасвир ўртасидаги бадиий синтезнинг кучайиши, бир томондан, визуал санъатларнинг кескин ривож топиши билан боғлик бўлса, иккинчидан, “Хрушчев бахори” берган бироз эркинликнинг самараси эди. 60-80-йиллар поэзияси ўзида замонавий ўзбек шеъриятидаги бадиий синтезнинг энг гўзал намуналарини жамлади. Тасвирдан қаҳрамон руҳиятига кириб боришда, бадиий-фалсафий мушоҳадаларни ифодалашда, шеърнинг композицион бутунлигини таъминлашда унумли фойдаланилди. Бу даврда шоир кўпрок экспериментал ижод билан шугулланди.
8. Модернистик ифодада бадиий синтез бошқа методларга нисбатан аҳамиятлироқ саналади. Зеро, модернизмни вужудга келтирган фалсафа замирида хам санъат турларига, кенг маънода, бутун инсониятнинг маданий ҳаётига яхлит ҳодиса сифатида қараш устувор. Шунга кўра рассомликдаги модернизмни тушунмай туриб модерн шеъриятни англаш жуда мушкул.
9. Замонавий ўзбек шеъриятида модернистик визуал образлар дастлаб Р.Парфи ижодида намоён бўлди. Кейинрок А.Қутбиддин, Б.Рўзимуҳаммад, Фахриёр каби шоирлар ижодида модернистик рассомликка хос тасвирнинг гўзал намуналари яратилди. Уларни модернист мусаввирнинг муайян картинаси билан бемалол тақкослаш мумкин. Бу шоирлар модернизмнинг синтетик табиатини назарий жихатдан хам яхши англайдилар.
10. Лириканинг ифода имкониятларини сўзнинг лексик, фонетик хусусиятлари билангина чегаралаб бўлмайди. Замонавий шеъриятда шеър матнининг визуал кўриниши хам муҳим ифода воситасига айланиб бормокда. Ўзбек шеъриятида график поэзия намуналари кўпайиб, умуман шеър матни графикага дахлдор экани тобора кенг эътироф этилмокда. Шеър мутолаасида, унинг англанишида матннинг график курилиши муҳим вазифа бажаришидан келиб чиқиб, лирик асар матнининг график шакллантирилишига муҳим поэтик восита сифатида муносиб эътибор қаратилмокда. Айрим ҳолларда эса унга ҳатто образлар тизимининг бир узви сифатида қараш мумкин.

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Жахонда доривор ўсимликлардан фойдаланиб даволаш усулларига катта эътибор қаратилмокда. Бугунги кунда дунёда карийб 40% фармацевтик маҳсулотлар доривор ўсимликлардан ишлаб чиқарилмокда. Бутун жаҳон соғликни сақлаш ташкилоти (БЖССТ) экспертларининг баҳолари бўйича якин 10 йилда фитопрепаратларнинг улуши дори воситаларини истеъмол килишнинг умумий ҳажмига нисбатан 60%ни ташкил килади.
Ҳозирда жаҳон миқёсида тери ва шиллиқ пардаларнинг инфекцион-яллиғланиши кўп учрайдиган клиник синдром хисобланади. Айникса, сурункали дерматозларни кечишида асорат колдирувчи пиодермиялар тери касалликлари ичида 30-40%ни ташкил этади. Кўпинча йирингли шамоллаш жараёнлари стафилококк ва стрептококклар таъсирида кечади. Бактерияларга қарши таъсирга эга бўлган антибиотиклар ва синтетик кимё терапевтик воситаларнинг сиртга кўп қўлланилиши, кўпчилик организмда ножўя аллергик реакцияларни пайдо бўлишига сабаб бўлади. Шунинг учун тери ва шиллиқ парадаларнинг касалликларини даволашда ўсимлик хом ашёлари асосида яллиғланишга қарши замонавий дори воситаларини яратиш зарур. Фармацевтика саноатини ривожлантиришнинг асосий йўналиши - бу чет элдан олиб кирилаётган дори препаратларини улушини камайтириш ва махаллий фармацевтика махсулотларининг ишлаб чикариш ҳажмларини кўпайтириш, рақобатбардошликни таъминлаш чора-тадбирлари алохида ахамиятга эга. Чет эл дориларини ўрнини босиш сиёсати жараёни фақатгина иктисодий, технологик эмас, балки қатор социал муаммоларни ва миллий хавфсизликни таъминлашда муҳим.
Мамлакатимиз соғлиқни сақлаш тизимида амалга оширилаётган ислоҳатлар жараёнида фармацевтика саноатини ривожлантириш, аҳоли ва даволаш муассасаларини сифатли, хавфсиз ва арзон дори-дармон воситалари билан таъминлашга алоҳида эътибор қаратилмокда. Ўзбекистон Республикасини ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегиясининг 4 йўналишида фармацевтика саноатини янада жадал ривожлантириш, аҳоли ва тиббиёт муассасаларини арзон, самарали дори воситалари ва тиббиёт буюмлари билан таъминлашни яхшилаш юзасидан муҳим вазифалар белгилаб берилган. Бу борада «Зомин-фарм», «Паркент-фарм», «Сирдарё-фарм», «Косонсой-фарм», «Бўстонлиқ-фарм», «Нукус-фарм» каби эркин иктисодий ишлаб чиқариш зоналарининг ташкил этилиши, ушбу сохани ривожлантиришнинг устивор йўналишлари сифатида ўз ифодасини топтан.1 Бу масалаларни бажаришда маҳаллий хом-ашё ресурсларидан янги, юқори таъсирли дори воситаларини яратиш муҳим ахамият касб этади.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 20 апрелдаги ПҚ-2911 сон «Республикада фармацевтика саноатини жадал ривожлантириш учун қулай шароитларни яратиш бўйича чора-тадбирлар тўғрисида»ги қарори, 2018 йил 23 январдаги ПҚ-3489 сон «Дори воситалари ва тиббиёт буюмлари ишлаб чиқариш ҳамда олиб киришни янада тартибга солиш чора-тадбирлари тўғрисида»ги карори ва мазкур фаолиятга оид меъёрий-хуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация иши муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади маҳаллий ўсимлик хом ашёси асосида яратилган, яллиғланишга қарши таъсирга эга бўлган тукли-баргли ханделия суюқ экстракти асосида гель, суртма ва паста дори турлари таркибини ишлаб чиқиш ва технологиясини яратишдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
илк бор тукли-баргли ханделия суюк экстракти асосида олинган аппликацион дори турлари гель, суртма ва пасталарнинг таркиби аникланган ва уларнинг тайёрлаш технологияси ишлаб чикилган;
юмшоқ дори турлари (гель, суртма, паста)нинг структура-механик хоссалари: пластиклиги, структура - қовушкоклиги ва механик таъсирлар натижасида дисперс системаларнинг суюлишга мойиллиги аниқланган ҳамда ушбу кўрсаткичлар юмшоқ дори турларини ишлаб чиқиш ва саклашдаги сифатни бахоловчи асосий назорат кўрсаткичлари эканлиги исботланган;
таркибида тукли-баргли ханделия суюқ экстракти сакловчи дори препаратларининг специфик фаоллиги ва безарарлиги аниқланган.
тукли-баргли ханделия суюқ экстракти, ханделия гели, ханделия суртмаси ва мураккаб таркибли стоматологик паста дори препаратлари учун сифат ва микдорий кўрсаткичларни турғунлигини таъминловчи сақланиш шароитлари ва яроклилик муддатлари аникланган;
дори турларининг биофармацевтик хоссалари «in vitro» ва «in vivo» тажрибаларида исботланган.
Хулоса
1. Илк бор ўтказилган биофармацевтик, структура-механик комплекс тадкиқотлар натижасида, тукли-баргли ханделия суюк экстракти асосида яллиғланишга қарши махаллий аппликацион дори воситалари: гель, суртма ва пасталарнинг янги таркиб ва технологияси ишлаб чиқилди.
2. Ханделия гели, ханделия суртмаси ва стоматологик пастасининг оптимал таркиби танланди хамда уларнинг самарали технологияси ишлаб чиқилди. Уларнинг сифатини назорат килиш ва стандартлаш усуллари ишлаб чиқилди. Тадқиқотлар натижаларига асосан тукли-баргли ханделия суюк экстракти (ФМ 42-Уз 0922-2017) ва суртма (ФМ 42-Уз 0215-2017) дори турлари учун тегишли меъёрий хужжатлар ишлаб чикилди ҳамда ЎзР ССВ «Дори воситалари ва тиббий техника сифатини назорат килиш» Бош бошкармаси карори билан тасдикланди.
3. Илк бор реология концепциясига мувофик, комплекс тадқиқотлар натижасида, тукли-баргли ханделия экстракти асосида ишлаб чиқилган юмшоқ дори турларининг (гель, суртма, паста) структура-механик хоссалари: пластиклиги, структура - ковушкоклиги ва механик таъсирлар натижасида тиксотроплиги ўрганилди. Ушбу дисперс системаларнинг структура-механик каттиклиги, механик турғунлиги, окувчанлиги, таркиб ва хароратга боғлиқлиги кўрсатилди.
4. Тукли-баргли ханделия суюк экстракти ва ханделия суртмасининг клиник олди фармакологик тадкикотлари ва клиника синовлари ўтказилди. ЎзР ССВ «Дори воситалари ва тиббий техника сифатини назорат килиш» Бош бошкармасининг карори билан тиббиёт амалиётида ишлатишга рухсат этилди (003-06 -сон «Тукли-баргли ханделия суюк экстракти», 07-11 -сон «Ханделия суртмаси» гувохномалар).
5. Узбекистан Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлиги қошидаги дори воситалари тиббий буюмлар ва тиббий техника экспертизаси ва стандартизацияси давлат маркази фармакология қўмитаси карори билан «Ханделия гели»ни клиник синовлардан ўтказишга рухсат берилган (15.09.2017 йилдаги 03-1/1523-сонли хати, клиник синовлар учун 12.05.2017 йилдаги баённомаси);
6. Ишлаб чикилган дори шаклларининг яроклилик муддатлари табиий шароитда аникланди: суюк экстракт, суртма ва гелнинг яроклилик муддати 2 йил ва стоматологик паста учун 1,5 йил этиб белгиланди.
7. Таклиф этилган тукли-баргли ханделия суюк экстракти, гель ва суртма дори турларига тажриба саноат ишлаб-чиқариш регламентлари ишлаб чиқилди ва тасдиқланди. Тукли-баргли ханделия суюқ экстракти, суртма ва гелини тайёрлаш технологияси «Torimcd Pharm» МЧЖда ишлаб чикариш шароитида апробациядан ўтказилди (2016 йил 19 сентябрь, 2 октябрь ва 2017 йил 17 майдаги далолатномалар).
8. Таклиф этилаётган стоматологик паста учун меъёрий хужжат (ТУ) ишлаб чиқилди ва «Torimcd Pharm» МЧЖ базасида лаборатория шароитида тажриба намуналарини ишлаб чиқаришга розилик олинди (№ 1288-сонли хат, 12.09.2017 йил).
9. Илмий-тадқиқот ишлари натижалари «Маҳаллий хом ашёлардан яллиғланишга, аллергияга, диабетга карши ва регенератив хусусиятга эга аппликацион фитодерматологик дори турлари технологиясини ишлаб чиқиш ва фармакологиясини ўрганиш» мавзусидаги Тошкент фармацевтика института АДСС 15.28.3 Давлат гранта (лойиха кайд раками: ПЗ-2014-0916095841) лойихасига киритилган ва фойдаланилган (2015-2017 йй., муаллиф иштирокисиз).
10. Тадкиқот натижалари асосида тайёрланган ва УзР ССВ томонидан тасдиқланган ўқув-услубий қўлланма Тошкент фармацевтика института саноат фармацияси факультетининг «Фитокосметика асослари» мутахассислиги ўқув жараёнига татбик этилди (ЎзР ССВнинг тиббий таълимни ривожлантириш маркази билан келишилган, №4, 22.04.2013й.).

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Бугунги кунда жахон иқтисодиётида инвестицияларга бўлган талаб ва таклиф ўртасидаги номутаносиблик, инвестициялар оқимининг тарақкий этган мамлакатлардан ривожланаётган мамлакатлар иктисодиётига йўналиши тенденциялари хукм сурмокда. Натижада ривожланаётган мамлакатлар иқтисодиётида тўғридан-тўғри инвестициялар улуши кескин ошиб бормокда. Хусусан, 2017 Йили Хитой иктисодиётига 170,6 млрд. АҚШ долл., Ҳиндистонга 44,4 млрд. АҚШ долл, хажмидаги инвестициялар киритилган1. Ўз навбатида, инвестициялар самарадорлигини ошириш билан боғлик кўплаб муаммолар мавжудлиги инвестиция фаолиятини молиявий бошкаришни такомиллаштириш заруратини белгилаб берувчи асосий омиллардан бири бўлиб қолмокда.
Айни пайтда, жаҳон амалиётида хорижий инвестицияларни жалб этиш ва уларни иқтисодиётнинг истиқболли ва юкори технологияларга асосланган тармокларига жойлаштириш механизмларини оптималлаштириш, инвестиция лойихаларини умуммиллий ва минтакавий даражада венчурли молиялаштириш амалиётини ривожлантириш, инвестиция муҳити жозибадорлигини ошириш ва инвестиция фаолиятини молиявий бошкариш воситаларининг ўзаро мувофиқлигини таъминлаш, шунингдек, инвестиция фаолияти самарадорлигини баҳолаш услубияти ва мазкур йўналишда риск-менежмент тизимини такомиллаштириш масалалари борасида илмий тадқиқотларни олиб бориш муҳим ахамият касб этмокда. Мазкур холат танланган диссертация тадқиқоти мавзуси доирасида хал этилиши режалаштирилган мақсадли йўналишларни белгилаб беради.
Ўзбекистонда йирик инвестиция лойихаларини амалга ошириш, юқори технологияли ишлаб чикариш объектларини барпо этиш мақсадида иқтисодиётни жадал ривожлантириш ва хорижий инвестицияларни жалб этиш бўйича кенг кўламли ишлар амалга оширилмокда. Шу билан бирга мазкур соҳадаги фаолият самарадорлиги, аввало, мавжуд ресурслардан етарли даражада самарали фойдаланмаслик, инвестиция дастурларига киритилган лойиҳаларнинг иқтисодий жиҳатдан максадга мувофиқлиги ва рентабеллиги масалаларининг чуқур тадқиқ этилмаганлиги каби муаммолар мавжуд. Қайд этилган масалалар мамлакатнинг инвестицион жозибадорлигига салбий таъсир кўрсатиб келмокда. Шунга кўра, Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясида «ишлаб чиқаришни модернизация қилиш, техник ва технологик жихатдан янгилаш, ишлаб чикариш, транспорт-коммуникация ва ижтимоий инфратузилма лойихаларини амалга оширишга каратилган фаол инвестиция сиёсатини олиб бориш инвестиция муҳитини такомиллаштириш, мамлакат иқтисодиёти тармоқлари ва худудларига хорижий, аввало, тўғридан-тўғри хорижий инвестицияларни фаол жалб этиш»2 каби вазифалар белгилаб берилди. Шунингдек, 2018 йил - «Фаол тадбиркорлик, инновацион ғоялар ва технологияларни қўллаб-кувватлаш Йили» давлат дастурида тадбиркорлик ва инновация соҳасидаги истикболли лойиҳаларни молиялаштириш механизмларини ривожлантириш учун венчур фондлари, венчур компаниялари ва инновацияли корхоналар фаолиятини тартибга солиш билан бирга венчур лойихаларини суғурталаш бўйича норматив-ҳуқуқий хужжат лойихаларини ишлаб чиқиш белгиланган. Мазкур вазифалар инвестиция фаолиятини молиявий бошкаришни такомиллаштириш зарурлигидан далолат беради.
Ушбу диссертация тадқикоти Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2018 йил 22 январдаги ПФ-5308-сон 2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясини «Фаол тадбиркорлик, инновацион гоялар ва технологияларни қўллаб-қувватлаш йили»да амалга оширишга оид давлат дастури, 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сон «Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида», 2017 йил 31 мартдаги ПФ-4996-сон «Ўзбекистон Республикаси Инвестициялар бўйича давлат қўмитасини ташкил этиш тўғрисида» ва 2017 йил 2 сентябрдаги ПФ-5177-сон «Валюта сиёсатини либераллаштириш бўйича биринчи навбатдаги чора-тадбирлар тўғрисида»ги фармонлари ва мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий-ҳукуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишда муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади мамлакатимизда инвестиция фаолиятини молиявий бошкариш усулларини такомиллаштиришга қаратилган илмий таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқишдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги куйидагилардан иборат:
йирик инвестиция лойихаларини «ишлаб чиқарувчи-истеъмолчи-хизмат кўрсатувчи банклар»нинг ўзаро алоқадорлигини таъминлаш йўли орқали кредитлаш амалиёти такомиллаштирилган;
инновацион ва юкори технологияларга асосланган инвестиця лойихаларини молиялаштиришда турли йўналишдаги имтиёзлар тизимини татбиқ этган ҳолда венчурли фондлар фаолиятини самарали ташкил этиш механизми ишлаб чикилган;
аҳоли ихтиёридаги миллий ва хорижий валютадаги маблағларни инвестиция лойихаларини молиялаштиришга жалб этиш бўйича инвести-цияли қимматли қоғозлар, хусусан, маҳаллий бошкарув органлари ва ипотека облигацияларини муомалага чикариш юзасидан илмий таклифлар ишлаб чиқилган;
минтақаларнинг инвестиция инфратузилмасини такомиллаштиришга йўналтирилган ҳудудий инфратузилма ва инвестиция институтлари фаолиятининг уйғунлигини таъминлаш механизми ишлаб чиқилган.
Хулоса
1. Инвестицияларни молиявий бошқариш бўйича олиб борилган тадқикотлар кўрсатдики, моливий бошқарув тушунчаси иқтисодчи олимлар томонидан турли бахс-мунозаралар билан тадқиқ этилган. Фикримизча, молиявий бошқарув деганда инвестиция лойихаларини молиявий маблағлар билан таъминлаш ва улардан самарали фойдаланишга эришишга йўналтирилган бошқарув фаолияти назарда тутилган. Ушбу таърифнинг киритишимиз инвестиция фаолиятини молиялаштириш жараёнида маблағлардан оқилона фойдаланиш ва сарфланган маблағларнинг самарадорлигини оширишга олиб келувчи янгича назарий карашларни юзага келтиради.
2. Мамлакат иқтисодиётини ривожлантиришда инвестициялар иқтисодиётни ҳаракатга келтирувчи асосий куч сифатида намоён бўлади. Иктисодиётга инвестицияларни жалб қилиш макро, минтақа ва микродаражадаги иқтисодий самарадорлик ошишига сабаб бўлади. Бугунги кунда республикамизда олиб борилаётган инвестиция фаолияти самарадорлигини яхшилашга каратилган чора-тадбирлар инвестицияларнинг барча даражаларидаги ривожланиш жараёнларини камраб олади. Ушбу чора-тадбирларнинг самарали амалга оширилиши мамлакатда инвестицион фаолликни ошириш орқали иктисодий ўсишга олиб келади.
3. Максадли дастурларни амалга ошириш, фикримизча, факат инвестиция лойиҳалари тўпламига боғланиб, уларни амалга оширишга бюджетдан маблаг ажратиш талаб этилиши керак эмас. Инновация фаолиятини ривожлантириш ва фаоллаштириш, ишлаб чиқариш харажатларини камайтириш, экспорт таркибини илмталаб маҳсулот томон ўзгартиришга имкон берувчи инвестиция фаолиятининг молиявий рагбатлантириш шаклларини изчил ва мувофиклашган холда амалга ошириш зарур. Инвестиция фаолиятини молиялаштиришнинг бозор механизмларини фаол жорий этиш инвестициялаш имконияти ва самарадорлигини оширишга олиб келади.
4. Олиб борилган тадкиқот натижаларига кўра, республикамиз худудлари даражасида инвестицияларни молиявий бошқариш борасида жуда кўплаб ички муаммолар мавжудлиги, хусусан, инвестиция дастурларининг худуд имкониятларидан келиб чиққан ҳолда ишлаб чикилмаганлиги, ишлаб чиқилган инвестиция дастурларига нисбатан юзаки ёндашув кузатилганлиги, худудий даражада инвестицияли жозибадорликнинг пастлиги ва молиявий ҳамда бозор инфратузилмалари ривожланишида жиддий камчиликлар мавжудлиги сингари бир қатор муаммоларнинг ечимини кутаётганлигини кўрсатмокда. Ушбу муаммоларнинг бартараф этилиши худудларнинг инвестицон фаолиятини такомиллаштиради.
5. Бугунги кунда худудларга инвестицияларни жалб этиш муҳимлигини инобатга олиб, республикамиз ҳудудларининг инвестицион жозибадорлигини таъминлашда молиявий воситалар таъсирининг эконометрик модели ишлаб чиқилиши ва уни амалда самарали қўллаш ҳудудлар инвестиция оқимини кучайтиради ва инвестицией фаоликни оширади.
6. Ҳудудларнинг инвестицион фаоллигини ошириш мақсадида ҳар бир ҳудуднинг «инвестиция паспорта» ни ишлаб чиқиш ва мазкур паспортлар орқали инвестицияларни молиялаштириш имкониятларини аниқлаш, худудий даражада бўш турган объектларни ноль харид кийматида сотиш тизимини янада такомиллаштириш, инвесторларнинг имкониятларини худудлар салоҳиятидан келиб чиққан ҳолда мувофиқлаштириб, провардида худудларнинг иқтисодий ривожланиши таъминланади.
7. Инвестиция фаолиятини молиявий бошқариш тизимида инвестицияларни молиялаштиришнинг бозор механизмлари хисобланган қимматли коғозлар воситасидан самарали фойдаланиш, инновацияга йўналтирилган инвестицияларни венчурли молиялаштириш тизими орқали амалга ошириш, йирик лойихаларни синдикатлашган кредитлар хисобига молиялаштириш, аҳоли бўш пул маблағларини турли жозибали молиявий воситалар оркали инвестицион фаолиятга жалб этиш, тижорат банкларининг инвестицион кредитларини секюритизациялаш оркали кредит ресурсларининг базасини кенгайтириш инвестицион фаолиятни молиялаштиришни такомиллаштиришга олиб келади.
8. Инвестицияларни молиявий бошқаришда бозор механизмларини жорий этиш учун худудларнинг молиявий инвестицияли инфратузилмаларини такомиллаштиришни такозо этади. Ҳудудлар инвестицион инфратузилмасини ташкил этиш, ҳудудларда инвестицион фаолиятини молиялаштириш имкониятини кенгайтиради ва молиялаштиришнинг бозор механизмларини жорий этишни фаоллаштиради.
9. Инновацияга йўналтирилган лойиҳаларни венчурли молиялаштириш усулини такомиллаштириш мақсадида венчур фонди ташкил этаётган корхоналарга солиқ ва божхона имтиёзлари бериш, венчурли молиялаштириш тизимига давлат маблағлари асосида фоизлари бонификация қилинадиган имтиёзли кредитларни киритиш, иқтисодиётда юкори технологияларга асосланган сохалар ривожланишига олиб келади. Шунингдек, республикамизда венчурли молиялаштиришга талаб юқорилигини ҳисобга олиб, хорижий венчур фондларини фаол жалб этиш инновацион иқтисодиётни шакллантиришга олиб келади.
10. Тижорат банклари томонидан йирик инвестиция лойихаларини синдикатли кредитлаш усулини такомиллаштириш банкларнинг узок муддатли ресурс базасини мустаҳкамлашни талаб этади. Бунинг учун Марказий банкнинг тижорат банклари узок муддатли депозитларига нисбатан белгиланган мажбурий захира ставкаларини пасайтириш ҳамда давлатга тегишли пул маблағларини иктисодиётнинг таянч тармоқларида синдикатли кредитлашни амалга ошираётган тижорат банкларига узок муддатли депозит сифатида жойлаштириш ҳамда юқори самарали лойиҳаларга берилган кредитларни секюритизациялаш оркали маблағларни жалб этиш банкларнинг инвестицион лойихаларини молиялаштириш имкониятларини оширади.

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Бугунги кунда жаҳон банк тизими ва йирик тижорат банклари амалиётидаги муаммолар бўйича олиб борилаётган илмий тадқиқотлар шуни кўрсатадики, банк фаолиятининг сифат жиҳатдан янги даражага чикишини таъминловчи, ундаги ички ва ташқи рискларни ўз вақтида аниқлаш ҳамда уларни баратаф этиш имкониятларини берувчи, шунингдек, мамлакат иқтисодий-ижтимоий тизимини ривожлантириш йўналишларига мос келувчи ва жаҳон молия бозорларида кузатилаётган салбий тенденцияларга карши таъсирчан ҳамда ҳар томонлама пухта ўйланган банк стратегиясини ишлаб чиқиш муҳим ҳисобланади. Хусусан, The Goldman Sachs group, inc. банк холдинги томонидан 2016-2018 йилларга мўлжалланган банк фаолиятини ривожлантириш стратегиясининг мувафаккиятли амалга оширилиши, 2017 йил якунлари бўйича соф фойда микдорини 1,9 фоизга, капитал рентабеллигини1,3 фоизга (2017 йилда 4,9 фоиз) ва операцион харажатлар рентабеллигини 1,6 фоизга (2017 йилда 31,5 фоиз) ошириш имконини берган1. Шу нуктаи назардан тижорат банклари фаолиятини ривожлантириш стратегиясини ишлаб чикиш ва амалиётга жорий этиш тизимини такомиллаштириш масалалари банк секторининг баркарор ривожланишини таъминловчи мухим шартлардан бирига айланиб бормоқда.
Жаҳон амалиётида тижорат банклари актив ва пассивларини бошкариш стратегиясини шакллантириш, мижозлар салоҳиятидан фойдаланиш самарадорлигини ошириш, замонавий IT технологияларга асосланган холда Smartbanking тизимида фаолият юритувчи банк бўлинмаларини ташкил этиш ва тармоғини кенгайтириш, ҳудудий бўлинмалар тармоғини ривожлантириш сиёсати ва уларни бошкариш самарадорлигини ошириш, функционал стратегиялар билан банк департаментлари томонидан шакллантирилган сиёсатларнинг ўзаро мувофиклигини таъминлаш, шунингдек, тижорат банклари фаолиятини ривожлантириш стратегиясини ишлаб чикиш механизмини такомиллаштириш бўйича илмий муаммоларни хал этиш долзарб ахамият касб этмокда. Мазкур холат танланган диссертацион тадкиқот мавзуси доирасида хал этилиши режалаштирилган мақсадли йўналишларни белгилаб беради.
Мамлакатимиз банк-молия тизимида амалга оширилаётган жадал ислохотлар тижорат банклари капиталлашув даражасини ошириш, молиявий барқарорлигини таъминлаш, иқтисодиётнинг реал секторини кредитлаш кўламини кенгайтириш, банк хизматлари сифатини янада яхшилаш ва айниқса, банкларнинг ривожлантириш стратегиясини ишлаб чикиш, амалиётга жорий этиш ва унинг назорат тизимини такомиллаштиришни такозо этмокда. Шунга кўра, Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясида банк тизимини янада ривожлантиришга каратилган «илгор хориж тажрибаси ва халкаро стандартлар асосида, молиявий барқарор ва рақобатдош муассаса сифатида фаолият олиб боришини таъминловчи узок муддатли ривожлантириш стратегияларини ишлаб чикиш, банк рисклари ва уларни вужудга келишини барвақт аниқлаш, олдини олиш ва бартараф этишда банк имкониятларини ошириш, турли сценарийларни кўллаган ҳолда ликвидлик позициясини стресс-тестдан ўтказиш амалиётини янада такомиллаштириш, валютани тартибга солишда замонавий бозор механизмларини жорий этиш ва миллий валютанинг барқарорлигини таъминлаш»2 каби вазифалар белгилаб берилган. Ушбу вазифалар Республикамиз тижорат банклари фаолиятини ривожлантириш стратегиясини такомиллаштиришга каратилган илмий таклиф ва амалий тавсияларни ишлаб чиқишда муҳим аҳамият касб этади.
Узбекистан Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сон «Узбекистан Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида», 2017 йил 2 сентябрдаги ПФ-5177-сон «Валюта сиёсатини либераллаштириш бўйича биринчи навбатдаги чора-тадбирлар тўғрисида»ги фармонлари, 2017 йил 12 сентябрдаги ПҚ-3270-сон «Республика банк тизимини янада ривожлантириш ва баркарорлигини ошириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги Қарори ҳамда мазкур фаолиятга тегишли меъёрий-ҳукуқий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга мазкур диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади тижорат банклари фаолиятини ривожлантириш стратегиясини такомиллаштириш юзасидан илмий таклиф ва амалий тавсиялар ишлаб чиқиш ҳисобланади.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги куйидагилардан иборат:
банкларнинг фунционал стратегиялари ҳамда сиёсатларининг узвий боғлиқлигини таъминлаш асосида тижорат банклари фаолиятини ривожлантириш стратегиясини ишлаб чикиш механизми такомиллаштирилган;
тижорат банклари операцион фаолият самарадорлиги ва рентабеллигини баҳолаш кўрсаткичларини таклиф этиш оркали банк фаолиятини ривожлантириш стратегиясининг самарадорлигини баҳолаш услубияти такомиллаштирилган;
банк фаолиятини ривожлантириш стратегиясини муваффакиятли амалга ошириш юзасидан банк бўлимлари ва ходимлари томонидан белгиланган стратегик вазифаларни бажариш даражасини рейтинг баҳолаш услубияти ишлаб чиқилган;
хориж банкларининг илгор тажрибасига таянган холда банкнинг функционал стратегияларини Retail Banking and Wealth Management (RBWM), Commercial Banking (CMB), Institutional Client Services (ICS) ва Investment Management (IM) йўналишлари бўйича ишлаб чиқиш тартиби асосланган.
Хулосалар
Диссертация ишида амалга оширилган тадқиқотлар натижасида куйидаги хулосаларга келинди:
1. Банк фаолиятини ривожлантириш стратегиясининг таркибий тузилмаси ҳамда элементларини тўлиқ ва белгиланган тартибда қўлланилиши банк фаолияти самарадорлигини таъминлаши билан бир қаторда, стратегияни шакллантириш жараёнини муайян ва изчил мазмунга эга тизим кўринишига келтиришга хизмат килади. Айни пайтда, стратегик қарорларни банкнинг реал ҳолатига таъсир даражасини кучайтиради.
2. «Турон банк» АТБ фаолиятининг асосий натижаларини ифодаловчи кўрсаткичлар динамикасидаги стратегик тенденцияларнинг фаолият йўналишлари ҳамда самарадорлик кўрсаткичларига салбий таъсир этиши куйидагилар билан изохданади:
ташки манбалардан жалб этилган қарз маблаглари суммасининг тўхтовсиз пасайиб бориш тенденциясининг мавжудлиги банкнинг кредитлаш имкониятларини бир мунча чеклаш билан бир каторда, фаолият самарадорлигига хам салбий таъсир ўтказиши мумкин;
«Туронбанк» АТБ фаолияти самарадорлигини ифодаловчи кўрсаткичларнинг амалга оширилган тахдили банк ўз зиммасига олаётган рисклар даражасини камайтириш мақсадида мижозларга кўрсатилаётган операцион хизматлар хажмини оширишга стратегик устуворлик берганлигини кўрсатади;
банк ликвидлилигини коплаш меъёри коэффициентининг жорий этилиши банклар балансида юқори ликвид активлар хамда кассадаги накд пул ва вакиллик ҳисобракларидаги маблағ йиғиндисидан иборат бўлган накд активлар хажмини юкори даражада ушлаб туришни тақозо килади. Мазкур холат тижорат банкларининг кредитлаш имкониятини жиддий равишда чеклайди.
3. Етакчи хориж банклари тажрибасига мувофиқ замонавий IT технологияларга асосланган ҳолда Smart-banking тизимида фаолият юритувчи банк бўлинмаларини ташкил этиш ва тармоғини кенгайтириш, тижорат банклари стратегик фаолият натижаларини ифодаловчи маълумотларни зарурий конфиденциаллик шартларига риоя этган ҳолда эълон килиш хамда банк стратегиясини алохида фаолият йўналишлари бўйича ишлаб чикиш ва қўллаш амалиётининг мамлакатимиз тижорат банклари фаолиятини ривожлантириш стратегиясида ўз ифодасини топиши операцион харажатлар хажмини камайтириш ва мехнат унумдорлигини оширишга, шунингдек, банкларнинг молиявий баркарорлигини таъминлаш хамда кенг жамоатчиликнинг банкларга бўлган ишончини оширишда мухим ахамият касб этади.
4. Тижорат банклари фаолиятини ривожлантириш стратегиясининг базавий кўрсаткичларидан бири ҳисобланувчи банкнинг умумий рискка тортилган активлари ҳажмига (RWA) таъсир этувчи омиллар ўртасидаги боғлиқлик даражасини эконометрик модель ёрдамида текшириш оркали унинг статистик ахамиятга эга эканлиги, параметрларининг ишончли эканлиги хамда мультиколленеарлик ва гетероскедастик хатоликлар мавжуд эмаслиги аниқланган. Кўп омилли регрессион модель шуни кўрсатадики, тижорат банклари фаолиятини ривожлантириш стратегиясининг базавий кўрсаткичларидан бири хисобланувчи банкнинг рискка тортилган активлари ҳажмининг (RWA) кўпайиши кредит ва инвестиция портфели микдорини оширишни, депозит базасини мустахкамлашни такозо этади. Айни пайтда, банкнинг рискка тортилган активлари хажмининг (RWA) ошиб бориши соф фойда микдорига салбий таъсир ўтказади. Бундай холатда банкларнинг молиявий барқарорлик даражасини кучайтириш, жисмоний ва юридик шахсларнинг маблагларини банкларга жалб этиш сиёсатини фаоллаштириш, капиталлашув даражасини ошириш, риск-менежмент тизимини такомиллаштириш, айникса, банк фаолиятини ривожлантириш стратегияси элементларини тизимли ҳолда жорий этиш оркали банк фаолияти самарадорлигини ошириш устувор йўналишлар сифатида эътироф этилиши мақсадга мувофиқ.
5. Тижорат банклари томонидан кўлланилаётган фаолиятни ривожлантириш стратегиясини амалга ошириш самарадорлигини бахолаш кўрсаткичлари тизимини такомиллаштириш максадга мувофиқ. Мазкур тизим ўз таркибига банк фаолиятининг барча йўналишларини бахолаш имкониятини берувчи кўрсаткичлар мажмуасини олади ва стратегик қарорлар сифатини оширишга хизмат қилади.
Шунингдек, банкнинг алоҳида бўлинмалари хамда ходимларининг банк стратегиясини муваффакиятли бажаришда бевосита ёки билвосита кўшган хиссасини бахолаш, бир томондан, банк стратегиясининг асосий йўналишларини амалга оширишда банк ходимларининг моддий манфаатдорлик даражасини кучайтиришда намоён бўлса, иккинчи томондан, ходимларга берилган ваколатлар доирасида лавозим функцияларини бажариш самарадорлигини назорат қилиш имкониятини беради.

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Дунёда хавфсизликни таъминлашда хукукбузарликларнинг олдини олиш муаммоси тобора глобал ва долзарб ахамият касб этиб бормокда. Хусусан, БМТнинг Жиноятчиликнинг олдини олиш ва одил судлов бўйича 12, 13-Конгрессларида ушбу масала миллий, минтакавий ва халқаро миқёсдаги энг долзарб муаммолардан бири эканлиги алохида қайд этилган. Ҳукукбузарликларнинг янги шакллари кўиайиши оқибатида 2016 йилда дунс бўйича озодликдан маҳрум килиш жазосини ўтаётганлар сони 2000 йилга нисбатан 3 млн.тага ошганлиги, яъни 9 млн.дан 11 млн.га кўтарилганлиги, бундан ташқари одам савдоси билан судланганлар сони 2007-2016 йилларда 3427 тадан 9071 тага кўтарилганлиги' ҳақидаги далиллар хукукий таълим-тарбия ва хукукий маданиятни юксалтиришга оид тизимни ислоҳ қилиш, ҳуқуқбузарликлар содир этилиши олдини олишнинг замонавий ва янада самарали мсханизмини ишлаб чиқиш зарурати мавжудлигидан далолат бсради. Шу боне жазо чораларини кучайтириш орқали хукукбузарликларга қарши курашиш эмас, балки хукукбузарликлар содир этилишининг олдини олиш хал қилувчи аҳамиятга эта.
Жаҳонда хукукий тарбиянинг самарадорлиги ва таъсирчанлигини ошириш орқали хукукбузарликларнинг олдини олиш, жамиятда ўрнатилган тартибот ва ҳукуқ нормаларига огишмай риоя киладиган шахени тарбиялаш масалаларининг долзарблиги бу борада чуқур илмий-тадкикот ишлари олиб борилишини тақозо этмокда. Шу жихатдан Караганда, ахолининг хукукий маданиятини юксалтириш, айниқса, ёшларга хукукий таълим-тарбия бсриш орқали уларнинг хукукий онги ва маданиятини ошириш долзарб вазифа ҳисобланади. Давлат хизматчиларининг конун ҳужжатларини тўғри кўллаш амалиётини жадаллаштириш талаб этилади. Ҳукукий тарбияни тартибга солишнинг йўналиш ва истиқболларини тадқиқ этиш муҳим аҳамият касб этади.
Мамлакатимизда хукукий тарбияни яхшилаш борасида норматив-ҳуқуқий ҳужжатларнинг кабул килиниши ва уларда фуқароларга хукукий таълим-тарбия бсриш, ёшларнинг ҳукукий таълими ҳамда ҳуқуқшунос кадрлар тайёрлаш тизимини такомиллаштиришга каратилган устувор вазифаларнинг белгилаб олингани ахолининг хукукий онги ва маданияти юксалишига муайян даражада хизмат килмокда. Давлатимиз раҳбари таъкидлаганидек, «Асосий масала -конунларнинг мазмун-моҳиятини халқимизга ва масъул ижрочиларга ўз вақтида етказиш, уларнинг ижросини тўғри ташкил этиш ҳамда қонун талабларига қатъий амал қилишни таъминлашдан иборатдир»2. Мазкур вазифалар ва бугунги кун талабидан келиб чиқиб, хукукий тарбия тизимини янада такомиллаштириш, хукукий тарбия тизимининг таркоқлиги ва идоравий хусусияти сабабларини ўрганиш, «аҳолининг ҳуқуқий онги ва маданиятини юксалтириш борасида давлат тузилмаларининг фукаролик жамияти институтлари, оммавий ахборот воситалари билан ўзаро самарали ҳамкорлигини ташкил этиш»3 билан боғлиқ муаммоларни тадқиқ этиш ва унинг илмий счимини топиш долзарб ахамият касб этади.
Узбекистан Рсспубликасининг «Ҳуқуқбузарликлар профилактикаси тўғрисида» (2014), «Ҳуқуқий ахборотни тарқатиш ва ундан фойдаланишни таъминлаш тўғрисида» (2017), «Коррупцияга қарши курашиш тўғрисида» (2017), «Болаларни уларнинг соғлиғига зарар етказувчи ахборотдан ҳимоя қилиш тўғрисида»ги (2017) қонунлари, Узбекистан Республикаси Олий Мажлисининг 1997 йил 29 августдаги «Жамиятда ҳуқуқий маданиятни юксалтириш миллий дастури тўғрисида» 466-1-сон карори, Узбекистан Рсспубликаси Прсзидснтининг 2017 йил 7 фсвралдаги «Узбекистан Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида» ПФ-4947-сон Фармони, 2017 йил 8 фсвралдаги «Қонун ҳужжатларини таркатиш тизимини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги ПҚ-2761-сон, 2018 йил 14 фсвралдаги «Тошкснт шаҳрида жамоат тартибини саклаш, хукукбузарликлар профилактикаси ва жиноятчиликка қарши курашишнинг сифат жихатидан янги тизимини жорий этиш тўғрисида»ги ПҚ-3528-сон Қарорлари ва мавзуга оид бошқа қонун хужжатларида бслгиланган устувор вазифаларнинг амалга оширилишида ушбу диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади ҳуқуқбузарликларнинг олдини олиш борасида амалга ошириладиган ҳуқуқий тарбиянинг назарий ва ташкилий-ҳуқуқий асосларини такомиллаштиришга оид таклиф ва тавсиялар ишлаб чикишдан иборат.
Тадқиқотнинг илмин янгнлиги қуйидагилардан иборат:
норматив-ҳукукий ҳужжатлар мазмуни ва моҳиятини фуқароларга телекўрсатув ва радиоэшиттиришлар ҳамда ижтимоий рекламалар, видеолавҳа ва инфографикалар каби инновацион усуллар оркали етказиш ҳуқуқбузарликларнинг олдини олиш самарадорлигини оширишнинг муҳим омили эканлиги асосланган;
норматив-ҳукукий ҳужжатлар, уларга оид расмий шархлар ва уларни қўллаш тартиби тўғрисидаги тушунтиришларнинг матнлари каби ҳуқуқий ахборот фондларини шакллантириш ҳамда уларни сунъий тўсикларсиз эркин олиш ва фойдаланишда очиқликни таъминлаш лозимлиги асосланган;
барча турдаги оммавий ахборот воситаларида аҳолининг хукукий онги ва хуқуқий маданиятини юксалтиришга, жамиятда ҳуқуқбузарликларнинг ҳар қандай кўринишига нисбатан муросасиз муносабатни шакллантиришга қаратилган ахборотларнинг сритилиши лозимлиги асослаб бсрилган;
коррупцияга қарши курашиш соҳасидаги муносабатларни тартибга солиш мақсадида таълим муассасаларида хукукий таълим-тарбияга, мутахассисларни касбий тайёрлашнинг сифатини оширишга каратилган махсус курсларни жорий этиш максадга мувофиқлиги асослантирилган.
Хулоса
Ҳуқуқбузарликларнинг олдини олишда ҳуқуқий тарбиянинг роли мавзусидаги диссертация бўйича олиб борилган тадқиқотлар натижасида қуйидаги назарий ва илмий-амалий аҳамиятга эга бўлган хулосаларга келинди:
I. Юридик фан ва ҳуқуқ назариясининг концептуал асосларини ривожлантиришга нўналтирилган таклифлар
1. Ҳуқуқий тарбиянинг қуйидагича муаллифлик таърифи таклиф этилади: «Ҳуқукий тарбия - давлат тузилмалари, таълим муассасалари, фуқаролик жамияти институтлари ҳамда оммавий ахборот воситалари томонидан, жамиятда ва унинг ҳар бир аъзосида ҳуқуқий онг ва хукукий маданиятни юксалтириш, қонун ва хукукий тартиботга ҳурмат билан қарашни шакллантириш мақсадида шахс онги ва хулк-атворига мунтазам таъсир ўтказиб боришга каратилган фаолият».
2. Ҳуқуқий тарбия механизмига, мазкур жараённи рўёбга чиқарувчи ташкилотчилар, уни ташкил этишнинг шакллари ва аник воситалари ҳамда хукукий-тарбиявий ишларнинг методлари ва йўллари киради.
3. Ҳуқуқий тарбия куйидагилар орқали амалга оширилади:
хукукий ахборот билан таъминлаш;
хукукий таълим бсриш;
шахсни давлат органлари фаолиятига жалб этиш оркали унинг хукукий билимларини амалиётда қўллаш.
4. Ҳуқуқий тарбия мстодига куйидагича муаллифлик тушунчаси таклиф этилади: «Ҳукукий тарбия мстоди - хукукий тарбия объсктлари хусусиятларидан кслиб чиқиб, унда хукукий тарбияни амалга ошириш усуллари йигиндиси».
5. Таълим сифати назариянинг амалиёт билан бирга кўшиб олиб борилиши орқали янада мукаммаллашади. Шундан кслиб чиқиб, таълим муассасаларида давлат ҳокимияти ва бошқаруви органлари ҳамда ҳуқуқни муҳофаза қилувчи орган ходимларининг аниқ белгиланган дастурлар асосида ўкув машғулотлари олиб боришларини йўлга қўйиш лозим.
6. Вояга етмаганлар ўртасида хукукий тарбиявий фаолиятни янада кучайтириш мақсадида:
таълим муассасаларининг барча босчиқларида хукукий ахборот кунларини ташкил этиш;
малакали хукукшунос олим ва мутахассислар иштирокида хукукий билимларни тарғиб этишни аниқ мақсадли тарзда йўлга кўйиш лозим.
7. Узбекистан Рсспубликасининг «Жамиятда хукукий маданиятни юксалтириш миллий дастури»ни куйидаги устувор жихатларни инобатга олган холда янада такомиллаштириш талаб этилади:
биринчидан, мамлакатда юксак хукукий маданиятни шакллантириш бўйича давлат сиёсатининг энг асосий ва устувор йўналишларини аник бслгилаб олиш;
иккинчидан, ҳуқуқий маданиятни миллий ва умуминсоний кадриятлар устуворлиги асосида юксалтиришга алоҳида эътибор бсриш;
учинчидан, ҳукукий онг ва маданиятни юксалтириш ишида оммавий ахборот воситаларининг ўрнини алоҳида кўрсатиб бсриш ҳамда ОАВ мутахассисларининг ихтисослашуви, яъни ҳукуқий журналистиканинг тарақкиётини бслгилаб бсрувчи катьий талабларни жорий этиш;
тўртинчидан, бугунги кунга қадар кабул қилинган ва амалиётда қўлланиб келинастган норматив-ҳуқуқий хужжатлар талабларининг бажарилиши натижаларини ўрганиш юзасидан мониторинг тизимини жорий этиш.
8. Ҳукуқий тарбияни амалга оширишда хукукий таълим долзарб ахамият касб этишидан кслиб чиқиб:
ноюридик олий таълим муассасаларининг намунавий ва ишчи ўқув дастурларига ҳуқуқнинг тегишли соҳалари бўйича махсус курслар жорий этиш;
ноюридик олий таълим муассасаларининг ўкув дастурларида «Истсъмолчи хукуки», «Муаллифлик хукуки», «Ахборот хукуки», «Ер хукуки», «Тог-кон хукуки», «Сув хукуки», «Экология хукуки», «Патент хукуки», «Бизнес ва тадбиркорлик ҳукуқи», «Фармацевтика қонунчилиги» каби хукукнинг соҳавий тармокларини акс эттириш лозим.
9. Ёшлар хукукий тарбиясининг олиб борилиш йўналишлари юзасидан таклифлар:
1) мактабгача таълим муассасаларида хукукий таълим ва тарбия тизимини самарали ташкил этиш ва амалга ошириш;
2) умумий ўрта ва ўрта махсус касб-хунар таълими муассасаларида хукукий таълим тизимини қайта ишлаб чиқиш ва такомиллаштириш;
3) олий таълим муассасаларида табақалаштирилган хукукий таълимни жорий этиш;
4) малака ошириш ва кайта тайсрлаш тизими муассасаларида хукукий таълим тизимини такомиллаштириш;
5) мактабдан ташқари таълимда хукукий таълим масалаларига жиддий эътибор каратиш.
10. Ҳукукий тарбияни ташкил этишнинг замонавий усулларини татбик қилишда хукукий тарбия субъектлари эътибор каратиши лозим бўлган жиҳатлар:
биринчидан, ҳуқуқий тарбияда янги усул ҳамда воситаларни кўллаш бугунги кунга қадар шаклланган ва жамият ҳаётида синовдан ўтган усул ва воситалардан тўлалигича воз кечиш эвазига амалга оширилмаслиги;
иккинчидан, хукукий тарбияни ташкил этишнинг замонавий усулларини ишлаб чиқиш ва қўллашда ривожланган давлатлар эришган ижобий ютукларнинг инобатга олиниши;
учинчидан, ҳукукий тарбиянинг замонавий усулларини ишлаб чикиш ва қўллаш хамда замонавий тарбия усулларини яратиш юзасидан чора-тадбирлар, дастур ва бошқа мсханизмларга дойр таклифларни тайёрлашда жамоат ташкилотлари фаол иштирокининг таъминланиши;
тўртинчидан, ҳуқуқий тарбиянинг замонавий усуллари жамиятда мавжуд ижтимоий-сиёсий ва ҳуқуқий вазиятга, шунингдек, аҳолининг ҳуқуқий дунёқарашлари ва баркамоллигига боғлиқлиги;
бешинчидан, ҳуқуқий тарбияни ташкил этишнинг замонавий усуллари қадимдан мавжуд бўлган усул ва воситалардан фойдаланиб, унда мавжуд бўлган ижобий ва салбий жиҳатларни тизимли тахлил этиш орқали яратилади ҳамда қўлланилади. Бунда эски усулларда мавжуд айрим камчилик ва нуқсонларга бархам бсриш имкони мавжуд бўлади.
11. Мамлакат хукукий ҳаётининг долзарб масалаларига багишланган юридик мазмундаги маълумотлар ҳамда жамоатчилик ўртасида шов-шувга сабаб бўлган жиноят ва ходисалар тўғрисидаги холис маълумотларни хукукбузарликлар профилактикасини бсвосита амалга оширувчи орган ва муассасалар томонидан аниқ, лўнда ва таъсирли мазмунда тайёрлаш, уларни ижтимоий тармоклар (facebook, instagram, telegram, twittcr)HHHr фаол фойдаланувчиси бўлган ёшларга стказиш амалиётини кенг жорий этиш.
12. Ҳуқуқни қўллаш амалиётида, умуман, ижтимоий ҳаётда юрист кадрларга бўлган талаб кундан-кунга ортиб бормокда. Айниқса, буни тадбиркорлик фаолияти, фермер ва деҳқон хўжаликларида ҳуқуқий ишларнинг тўғри йўлга қўйилишини таъминлашда яққол кўриш мумкин. Шундан кслиб чиқиб, Узбекистан Рсспубликаси Прсзидентининг 2013 йил 28 июнда кабул қилинган «Юридик кадрлар тайёрлаш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги ПҚ-1990-сонли Қарорини қайта кўриб чиқиш ва унда нафақат олий юридик таълим муассасаларининг рақобатчи турдош муассасаларини ташкил этиш, балки бсвосита хукукшунос-педагог кадрлар тайёрловчи махсус олий ўкув юртларини қўшимча равишда ташкил этиш лозим.
13. Узбекистон_Рсспубликасининг «Ҳукуқбузарликлар профилактикаси тўғрисида»ги қонуни такомиллаштириш бўйича таклиф:
конуннинг 3-моддасини қуйидаги мазмунда 7-хатбоши билан тўлдириш:
«Ҳуқуқий тарбия - давлат тузилмалари, таълим муассасалари, фукаролик жамияти институтлари хамда оммавий ахборот воситалари томонидан, жамиятда ва унинг ҳар бир аъзосида хукукий онг ва ҳуқуқий маданиятни юксалтириш, қонун ва ҳуқуқий тартиботга ҳурмат билан карашни шакллантириш мақсадида шахс онги ва хулқ-атворига мунтазам таъсир ўтказиб боришга каратилган фаолият».
14. Узбекистан Республикасининг «Вояга етмаганлар ўртасида назоратсизлик ва ҳукуқбузарликларнинг профилактикаси тўғрисида»ги қонунига ўзгартиш ва қўшимчалар киритиш юзасидан:
1) қонуннинг 7-моддаси 5 бандидаги «Ота-она ёки ота-она ўрнини босувчи шахслар вояга етмаганларнинг ресторанлар, кафелар, барлар, клублар, дискотекалар, кинотеатрлар, компьютер заллари, Интернет тармогидан фойдаланиш хизматларини кўрсатиш учун жиҳозланган хоналарда ёхуд бошқа кўнгилочар (дам олиш) жойларда тунги вакупда улардан бирининг кузатувисиз бўлишига йўл кўймаслик чора-тадбирларини куради» деган жумлани «вояга етмаганларнинг тунги бар ва клубларда, кўнгилочар, к,имор ўйин залларида ва шунга ўхшаш жойларда бўлиши таъцикушнади» мазмунидаги жумла билан алмаштириш;
1) конуннинг 8-моддасида келтирилган Вояга етмаганлар ўртасида назоратсизлик ва ҳуқуқбузарликларнинг профилактикасини амалга оширувчи органлар ҳамда муассасалар тизимини Прокуратура органлари билан тўлдириш.
2) конунни 19’-модда (Вояга етмаганлар ўртасида назоратсизлик ва хукукбузарликларнинг профилактикасини амалга оширувчи органлар хамда муассасалар устидан назорат) билан бойитиш ва модда матнини куйидаги таҳрирда басн этиш:
Давлат ҳокимияти органлари ўрнатилган тартибда ўз ваколатлари доирасида вояга етмаганлар ўртасида назоратсизлик ва хукукбузарликларнинг профилактикасини амалга оширувчи органлар хамда муассасалар устидан назоратни амалга оширадилар.
Юқори турувчи давлат органлари ва мансабдор шахслар вояга етмаганлар ўртасида назоратсизлик ва хукукбузарликларнинг профилактикасини амалга оширувчи органлар хамда муассасалар устидан идоравий назоратни амалга оширадилар. Идоравий назоратни амалга ошириш тегишли норматив-хукукий ҳужжатлар билан тартибга солинади.
Вояга етмаганлар ўртасида назоратсизлик ва хукукбузарликларнинг профилактикасини амалга оширувчи орган хамда муассасалар томонидан қонунларга риоя этилиши устидан прокурор назорати Узбекистан Рсспубликасининг Бош прокурори ва унта бўйсунувчи прокурорлар томонидан Узбекистан Рсспубликасининг «Прокуратура тўғрисида»ги Қонунига мувофик амалга оширилади.
15. Узбекистан Рсспубликасининг «Фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари тўғрисида»ги конуни 18-моддаси (Фукаролар йиғини фаолиятининг асосий йўналишлари бўйича комиссиялар ва тафтиш комиссияси)да келтирилган 8 та комиссия таркибини «ууқуқий тарбиявий фаолият масалалари бўйича комиссия» дсб номланган тўққизинчи комиссия билан тўлдириш.
16. Узбекистан Рсспубликаси Вазирлар Махкамасининг 2014 йил 7 октябрдаги «Фукароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари фаолиятини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги 274-сон карорига 7-илова билан тасдиқланган «Фукаролар йиғинининг вояга етмаганлар, ёшлар ва спорт масалалари бўйича комиссияси тўғрисида»ги Намунавий Низомни такомиллаштириш юзасидан таклиф:
Намунавий Низомнинг IV бўлими (Комиссияни шакллантириш ва унинг фаолиятини ташкил этиш)ни қуйидаги мазмундаги банд билан бойитиш: «Маслаҳатчи лавозимига номзодлар Узбекистан Рсспубликаси фукаролари бўлиши, коида тарикасида, олий маълумотли, бсвосита тайинлангунга кадар камида бсш йил тсгишли ҳудудда доимий яшаётган бўлиши, ташкилотчилик қобилиятига, давлат бошқаруви ва ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органларда, таълим муассасалари ёки нодавлат нотижорат ташкилотларида ёхуд хўжалик фаолияти соҳасида амалий иш тажрибасига, шунингдек, юкори ҳаётий тажрибага ва аҳоли ўртасида юксак нуфуз ҳамда обрў-эътиборга эта бўлиши лозим».
17. Вазирлар Маҳкамасининг «Фуқаролар йиғинининг «Маҳалла посбони» жамоатчилик тузилмаси фаолиятини янада такомиллаштириш тўғрисида»ги (04.03.2014) 47-сон карорига илова килинган Фукаролар йиғинининг «Маҳалла посбони» жамоатчилик тузилмаси тўғрисида Низомнинг 4-бўлим (1У.Жамоатчилик тузилмаси аъзолигига қабул қилиш) 15-бандини куйидаги талаблар билан тўлдириш: камида ўрта махсус юридик маълумот ва уукуқни кўллаш амалиётида муайян тажрибага эга бўлиш.

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Дунёнинг ривожланган мамлакатлари олий педагогии моделлари концептуал нуктаи назардан мақсад ва вазифалари фарқли бўлиб, бу ҳар бир давлатда мавжуд тарихий шарт-шароитлар ҳамда истикболдаги мақсадлар, миллий ва маданий турмуш тарзидаги хусусиятлар билан белгиланади. Инсониятнинг маънавий ривожланишида ҳозирги босқичида фуқароларни, хусусан талабаларни маънавий-ахлоқий тарбиялашнинг аҳамияти тобора ошмокда.
Жахонда тарбиявий ишлар тизимини интеграл диагностик асосда такомиллаштириш бўйича илмий-тадқиқот ишларини самарали ташкил қилишга катта эътибор каратилмокда. Хусусан, талаба ёшларда хаётий зарур ижтимоий малакаларни шакллантириш, талабаларнинг маънавий маданиятини ривожлантиришнинг кўмакчи компьютерли тизими ва виртуал таълим технологияларини ишлаб чикиш, талабаларни касбий ижтимоийлаштириш омили сифатида маънавий-ахлокий компетентликни ривожлантириш технологиясини такомиллаштириш каби масалалар долзарб ахамият касб этмоқда.
Мамлакатимизда жисмонан соғлом, руҳий ва интеллектуал ривожланган, мустақил фикрлайдиган, Ватанга содик ёшларни тарбиялаш борасида олиб борилаётган изчил ислоҳотлар натижасида ёшларнинг ижтимоий фаоллигини ошириш, ёшлар ва бошқа ташкилотларнинг ўзаро ҳамкорлик фаолиятида самарали натижаларга эришилмокда. Амалга оширилган ишлар билан бир қаторда бугунги кунда олий таълим муассасаларида тарбиявий ишлар тизимини такомиллаштириш, унинг услубий таъминотини кенгайтириш зарурати мавжуд. Узбекистан Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегиясида «ёшларни маънавий-маърифий юксалтириш»1 йўналиши белгиланиб, бу борада талабаларининг маънавий-ахлоқий муносабатларини интеграл диагностика воситасида ривожлантириш муҳим аҳамият касб этади. Ёшларни маънавий-маърифий юксалтиришга каратилган фаолиятда ёшларнинг онгли фаоллашув билан боғлиқ кузатилган муаммолар талабалар маънавий-ахлокий муносабатларини ривожлантириш механизмини халқаро тажрибалар асосида такомиллаштириш, талабалар жамоасида маънавий мухит даражасини белгиловчи интеграл педагогик кўрсаткичлар таркибини аниклаштириш, маънавий-ахлокий муносабатларнинг намоён бўлиш даражаларини бахолаш имконини берувчи социометрик шкалалар ва интеграл диагностик параметрларни ишлаб чиқиш заруратини тақозо этади. Бундай ёндашув маънавий-маърифий ишларни сифат ва самарадорлик жиҳатидан янги боскичга олиб чикиши билан мазкур диссертация мавзусининг долзарблигини белгилаб беради.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги «■Узбекистан Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги ПФ-4947-сонли Фармони, 2017 йил 20 апрелдаги «Олий таълим тизимини янада ривожлантириш тўғрисидаги» ПҚ-2909-сонли қарори, 2017 йил 28 июлдаги «Маънавий-маърифий ишлар самарадорлигини ошириш, соҳа ривожини янги босқичга кўтариш тўғрисида»ги ПҚ-3160-сонли карори, ҳамда мазкур соҳага тегишли бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишда ушбу диссертация муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади олий таълим муассасаларида тарбиявий ишлар тизимини интеграл диагностик асосда такомиллаштириш бўйича услубий, амалий таклифлар ишлаб чикишдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
талабаларда маънавий-ахлоқий муносабатларнинг динамик хусусиятлари интеграл диагностикага асосланган тарбиявий ишлар тизимини бахолаш мезонлари ва харитаси, мулоқот майдони, шахслараро масофа шкаласи ва индекси орқали такомиллаштирилган;
талабалар жамоасидаги маънавий муҳит даражасини белгиловчи интеграл педагогик кўрсаткичлар таркиби шахслараро мулоқотда эмоционал масофанинг интеграл коэффициента таъсирини инобатга олиб аниқлаштирилган;
халқаро тажрибалардаги олий таълимда интеграллашган педагогик имкониятлар ва тарбиявий тизимнинг концептуал йўналишларини компаратив таҳлили асосида талабалар маънавий-ахлокий муносабатларини ривожлантириш механизми такомиллаштирилган;
талабаларда маънавий-ахлокий муносабатларнинг намоён бўлиш даражаларини аниқлаш оркали «маънавий бегоналашув» таҳдиди ва таъсирини тахдил килиш имконини берувчи социометрик шкалалар ва интеграл диагностик параметрлари ишлаб чиқилган;
олий таълим муассасалари талабаларининг маънавий-ахлокий муносабатларини интеграл диагностика воситасида ривожлантириш модели субъектлар фаолиятига оид функциялар мазмунини аниқлаштириш асосида такомиллаштирилан.
Хулоса
«Тарбиявий ишлар тизимини интеграл диагностик асосда такомиллаштириш» мавзусида олиб борилган тадкикотлар натижасида куйидаги хулосалар такдим этилди:
1. Узбекистон Республикасининг ёшларга дойр давлат сиёсати мамлакатнинг умуминсоний маънавий хамжамиятига интеграциялашуви вазифасидан келиб чикиб, барча жабҳаларда ўз тенгдошлари билан рақобатга қодир бўлган етук шахсларни тарбиялашни талаб этади. Миллий мафкурамизнинг ижтимоий ҳамкорлик гоясини тушуниш, тушунтириш ва амалга оширилиши педагогика фанига таянади. Шунинг учун маънавий-ахлокий муносабатларга интегратив илмий-амалий йўналиш сифатида ёндашиш долзарб илмий-амалий заруратга айланди.
2. Интеграл, яхлит ёндашув ўзининг узок миллий педагогик тарихига эга. «Авесто»да инсон фазилатлари туркуми бир-бири билан чамбарчас боғлиқ, бир-бирини тўлдирувчи ва бири бирини тақозо этувчи «эзгу фикр», «эзгу сўз» ва «эзгу амал» бирлигида намоён бўлади. Шу сабабли «Авесто»
инсон маънавий такомилининг жамият ва табиатга нисбатан эзгу фикр, эзгу сўз ва эзгу амал бирлигининг узвий боғлиқлигини ўзида мужассам этган, интеграл педагогиканинг асосий принципларини ўзида мужассам этади.
3. Маънавий-ахлокий муносабатлар манбаи сифатида Қуръони Карим ва Ҳадиси шариф хамда шариат кўлланмалари улкан ахамият касб этади. Зеро, Ислом дини ва унинг асосий манбаи хисобланган. Қуръоннинг тарбиявий моҳияти ҳакида дидактик адабиётлар мавжуд бўлиб, улар ўзида интеграл педагогик таълимий, тарбиявий жихатларига инсонни маънавий камолотга етказиш масалаларини яхлит тахдил этишда бой тарихий манбани ташкил этади.
4. Глобаллашув шароитида шахснинг ижтимоий коммуникатив кобилиятлари биринчи планга чикади. Ушбу сифатлар талаба шахси имкониятлари ва эҳтиёжларини бирликда хамда яхлитликда шаклланиши ва ривожланишини таъминловчи яхлит педагогик жараёнда шаклланади ва ривожланиб, уларнинг заминида шахснинг ижтимоий интеграциялашуви кечади ва талабаларни жипслаштириш бўйича бир тизимда тарбиявий ишлар олиб борилаётган гуруҳларда ИК кўрсаткичлари ошади.
5. Ривожланган мамлакатлар олий таълим муассасаларининг тарбиявий мақсадлари тахлили уларнинг ўзига хосликлари ва эътиборли жихатлари, ушбу тарбия тизимлари ривожининг асосий тенденциялари, максадли йўналишлари ва фаолиятининг ташкилий тарбиявий асосларини аниқлашга ёрдам берди. Солиштирма тахлил чоғида ушбу тарбия тизимларининг бозор иқтисодиёти шароитида маънавий-ахлокий муносабатларини ривожлантиришнинг фазилатлар педагогикасига хос жихатлари аниқланди. Ривожланган мамлакатлар педагогикасининг бу борадаги илмий-услубий тажрибаси ютукларидан Узбекистан олий таълим тизимида талабалар тарбиясида миллий хусусиятларни инобатга олган холда фойдаланиш мақсадга мувофиқдир.
6. Олий таълим муассасалари талабаларининг маънавий-ахлокий муносабатларини ривожлантиришда аник педагогик тизимли максадга эга бўлиш, интеграл диагностик ёндошиш, зарур ташкилий-педагогик шароит яратиш, технологик ва методик такомиллаштиришда аник максад, тамойиллар, мезонлар, макбул технология ва техникага эга бўлиш кутилган идентив натижаларни олишга хизмат қилади.
7. Олий таълим муассасаларида тарбиявий ишлар тизимига интеграл дианостикани жорий этиш бўйича муаллифлик ёндашуви асосида талабаларнинг маънавий-ахлокий муносабатларини интеграл педагогик назорат килишнинг назарий модели ишлаб чиқилди ва унинг самарадорлиги тажриба-синов ишларида тасдикланди.
8. «Устоз-шогирд», тьюторлик фаолиятида маънавий-ахлокий тарбия ишларини вертикал ва горизонтал интеграция тамойили асосида амалга ошириш максадга мувофик ва бунда мотивацион, шакллантирувчи, ижтимоийлаштирувчи, ўзини такомиллаштирувчи ва ўзини баҳолаш босқичларига асосий эътиборни каратиш лозим.
9. Талабаларнинг маънавий-ахлокий муносабатларини ривожлантириш ва бунда педагогик тизим ресурсларидан самарали фойдаланишда:
- талабаларга маънавий-ахлокий муносабатларнинг мазмун-мохияти, ахамияти ва педагогик фаолиятдаги ролини доимий равишда тушунтириб бориш;
-талабаларни ўрта асрлар Шарк мутафаккирларининг бой маънавий-ахлокий мероси, халқ огзаки ижоди, миллий тарбия, маънавий-ахлокий кадриятлар билан кенг таништириш;
- маънавий-ахлокий тарбия тизими субъектларини академик гуруҳ, олий таълим муассасаси маънавий мухитини согломлаштириш методлари билан куроллантириш; улар учун «Академик гуруҳларда маънавий-ахлокий муносабатларни такомиллаштириш технологиялари», «Маънавий-ахлокий тарбиянинг илгор тажрибалари», «Талаба маънавияти» курсларини жорий қилиш самарали бўлиши ўз тасдиғини топди.

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Замонавий жаҳон этномусиқашунослигида халқларнинг ўзлигини англатувчи асрий мусиқий анъаналари, уларнинг тарихий шаклланиш омиллари, эстетик моҳияти ва тадрижий ривожланиш конуниятлари устувор йўналишлардан бири бўлиб турибди. Бунда айникса яратувчанлик тимсоли бўлган аёл (она)лар мусиқа ижодига хос парда-оханг ва ритм хусусиятларини тавсифлаш, уларни юзага кслтирган бирламчи манбааларни аниқлаш, хамда кўп асрлик гендсрлик ананаларининг миллий мусиқа ривожида тутган ўрнини ёритиб бсриш тобора муҳим аҳамият касб этмокда.
Жаҳон этномусикашунослигида Шарқ мусулмон олами аёлларининг ижтимоий-маданий ҳаётда тутган ўрни, уларнинг ижодига оид жанрлар таснифи, стакчи мавзулар доираси, бадиий ифодаланиш воситалари ва ижрочилик анъаналари доим диққат-эътиборда бўлиб кслган. Узбек мусиқашунослигида ҳам бу масалалар қисман ёритилган. Айни вақтда ўзбек аёлларининг касбий яллачилик ижоди, бу санъатнинг генсзиси ва мохияти; хос оҳанг, парда (лад) ва ритмик хусусиятлари; яллачилик санъатининг замонавий ўзбск маданиятида тутган муҳим ўринини асослаб бсриш ишлари мусиқашунослик илми олдида турган муҳим илмий вазифалардан биридир.
Мамлакатимизда миллий мусикий кадриятларни баркамол ифодаловчи халк мусика мсроси ва касбий монодия намуналарини атрофлича тадқиқ этиш учун зарур шарт-шароитлар юзага келди. Шу жумладан, халқ қўшиқлари, бахшичилик достонлари, мумтоз макомлар каторида чинакам қадр-қимматини топа бошлаган асллар мусика ижодини этномусиқашунос-ликнинг замонавий илғор методлари асосида ҳақконий ёритиш борасида кенг имкониятлар яратилди. Узбекистан Рсспубликасини ривожлантириш харакатлар стратсгиясининг муҳим устувор йўналишларидан бири сифатида “илмий-тадқиқот ва инновация фаолиятини рағбатлантириш, илмий ва инновация ютукларини амалиётга жорий этишнинг самарали мсханизмларини яратиш”1 ишлари белгиланган.
Узбекистан Рсспубликаси Прсзидентининг 2015 йил 20 ноябрдаги ПҚ-2435-сон “Болалар мусика ва санъат мактаблари фаолиятини янада такомиллаштириш бўйича 2016-2020 йилларга мўлжалланган Давлат дастури тўғрисида”, 2017 йил 8 августдаги ПҚ-3178-сон “Узбекистан давлат конссрваторияси фаолиятини янада ривожлантириш ва такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”, хамда 2017 йил 17 ноябрдаги ПҚ-3391-сон “Узбек миллий маком санъатини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Қарорларида белгиланган мухим вазифаларни амалга оширишга мазкур диссертация иши муайян даражада хизмат килади.
Тадқиқотнинг мақсади Наманган аёллар яллачилик санъатининг ижодкорлик, ижрочилик ва устоз-шогирд анъаналарини тизимли тадқик қилиш ҳамда уларнинг ҳозирги давр ўзбек мусика маданиятидаги аҳамиятини аниқлашдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги. Яллачилик санъатининг тарихий келиб чиқиш манбалари қадимги даврга оид диний-эътиқодлар, халқ маросимлари, оммавий байрам ва урф-одатлари билан боғликлиги аниқланган;
асллар мусиқа ижодининг нсгизини ташкил этган оҳанг луғати трихордлардан иборатлиги ҳамда уларнинг мунгли семантик мазмуни очиб бсрилган;
куй, сўз ва рақс унсурлари муштарак яллачилик санъатида трихордларнинг турлича ритмик-усуллар билан боғланиши ўлароқ хилма-хил бадиий образлар намоён бўлиши исботланган;
Наманган яллачилик санъатида ўзбек аёлининг руҳий ксчинмалари, миллий менталитета ва борликни нозик ҳис килиш жараёнлари ўзига хос парда-оҳанг ва ритм-усуллари воситасида ифодаланиши ёритиб бсрилган;
яллачилик санъатига хос хусусиятларни ўрганиш натижасида олинган хулосалар ўзбек мусиқашунослиги учун муҳим илмий-назарий маълумотларни ташкил этади.
Хулоса
“Наманган яллачилик санъати анъаналари” мавзуидаги докторлик дисссртацияси бўйича олиб борилган тадқиқот натижасида куйидаги хулосаларга келинди:
Яллачилик санъатининг кслиб чиқиш ўқ илдизлари жуда кадимий даврларга бориб такалади. Бунда олис тарих каърида юзага кслган турли эътикод ва дунсқарашлар билан боғлиқ маросим ва халқ байрамларидаги аёлларнинг турфа ижодлари яллачиликнинг илк манбаалари сифатида эътирофланди.
Ватанимиз ҳудудларида ислом динининг кенг ёйилиши ўлароқ ўзбек аёлларининг оғзаки мусиқа ижоди ривожида янги давр бошланди. Бу хол айниқса яллачиликнинг муҳим таянч манбаларидан бири бўлган “ичкари” маданиятига хос жанрлар ва уларни ижро этиш анъаналарида ўз аксини топди. Айни вактда аёллар ижодининг касбий санъат даражасига қадар юксалишида сарой маданияти муҳим аҳамият касб этди. Дастлаб халқ мусиқасининг маросим (ёр-ёр, кслин салом ва б.) ва номаросим жанрларига (кўшиқ, ялла, лапар ва б.) таянган Наманган аёлларининг огзаки ижоди Ахси сарой маданияти билан бсвосита боғлиқ холда яллачилик санъати даражасида карор топди.
Яллачилар рспсртуарининг асосини ташкил этган жанрлар, халқ манбаларидан фарқли ўлароқ, санъаткор аёллар ижодида янги сифатларга эга бўлиши кузатилди. Бунда ялла жанри тадкик килинган санъатда етакчи мақомни “ишгол” этади.
Яллачиликда халқ ижодидан ўзлаштирилган бошқа айтим жанрлари (кўшиқ, ашула ва б.) хам рақс унсурлари билан сифатланганки, натижада аёллар фольклорига оид айрим қўшик намуналарининг ўзгача вариантлари юзага кслган.
Наманган яллачилари аёллар оханг лугатидан унумли фойдаланган холда айтим жанрларида ўзларининг муаллифлик асарларини хам яратадилар. Бу ижодий жараёнда терция камровидаги муким оханг тузилмалари ҳамда уфар, қашкарча каби рақсбоп усуллар яратилаётган ялла ва бошқа айтим-ракс намуналарининг асосий куй-ритм инвариантлари сифатида намоён бўлади.
Бугунги кунда Наманган яллачилик санъати Узбекистан маданиятида муносиб ўрин тутмокда. Шу билан бирга аёллар санъатида айрим ўзгаришлар хам содир бўлмокдаки, бу ҳол айниқса ижодкорлик ва ижрочилик жабхаларида кузатилади.
Бадиий кийматлар алмашинуви жадаллашган хозирги давр маданий воксълигида яллачилик санъатининг таъсирланиш майдонидан бастакорлик ижоди, айрим саҳанавий кўринишларида эса композиторлик жанрлари, қолавсрса, эстрада қўшиқчилиги хам муҳим ўрин олмокда. Шу билан бирга яллачилик анъаналарининг саҳнавий талқинлари хотин-қизларнинг кундан-кун ортиб бораётган фольклор-этнографик ансамбллари фаолиятида ҳам кузатилади. Таниқли яллачи (сатанг)лар қаторида Наманган шаҳридаги “Ёр-ёр” фольклор жамоаси шундай ижодий-ижрочилик талкинлари ҳам боис турли миқёсдаги фестиваль ва танловларда фахрли ўринларни олишга сазовор бўлмокда. Халқ мусиқа ижодиётида кузатилаётган шу каби ижодий жараёнлар алоҳида илмий тадкиқотлар мавзуидир.
Қайд этмоқ ксракки, яллачилик санъатининг янги талқинлари билан бир қаторда замонавий маданиятимизда бу санъатнинг кўп асрлик анъаналарини ҳам бсзавол сақланишига алоҳида эътибор бсриш жоиз. Мазкур ишларни амалга оширилиши пировардида эса ўзбск аёлларининг қадимдан кслаётган ссрқирра ижоди ва шунинг маҳсули бўлган яллачилик санъати анъаналарини асраб авайлаган ҳолда, истиқболини ҳам илмий асосда бслгилаб, уларни келгуси авлодга бскаму кўст етказиб бсриш ишига ўз ҳиссамизни қўшган бўламиз.

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Жаҳон санъатшунослигида миллий маданий мсрос, хусусан, халк амалий санъати, унинг асрий анъаналари, тарихий шаклланиш босқичлари, бадиий хусусиятлари ва ўзига хосликлари, халқ амалий санъатининг анъаналарини саклаб қолиш, бадиий жиҳатдан янада бойитиш ва кснг тарғиб қилиш устувор йўналишлардан биридир. Қадриятларимизнинг ажралмас кисми бўлган халк амалий санъати, унинг ривожланиш боскичлари ва ўзига хос хусусиятларининг тадқики хам соҳанинг ривожини таъминловчи мухим омиллардан ҳисобланади.
Ҳозирги даврда жахон микёсида йирик сиёсий-иқтисодий ўзгаришлар юз бсриб, барча давлатларнинг ижтимоий ва маданий хаётига ўз таъсирини ўтказмокда, миллий маданиятларни сақлаш ва ривожлантириш долзарб масалага айланмокда. Глобаллашув шароитида ўзбек миллатининг Хоразм амалий санъати каби ноёб ва кам ўрганилган ажралмас қисмини тадкик этилиши миллий ўзликни сақлаб колишга, жамиятнинг маънавий маданиятини янада юксалтиришга хизмат қилади.
XVI-XX асрлар Хоразм амалий санъати Узбекистан бадиий мсросининг ёрқин саҳифаларидан биридир. Афсуски, бу ноёб мсрос санъатшунослик нуқтаи назаридан дсярли ўрганилмаган. Мазкур ишнинг яратилишига мустақиллик давридаги тарихий-сиёсий тамойиллар ва имкониятлар, яъни халкнинг анъанавий бадиий қадриятларига янгича қараш, уларни ўрганилишига йўналтирилган давлат сиёсати асос бўлди. XVI-XX асрлар Хоразм амалий санъатининг етарли тадқиқ этилмаганлиги, унинг ўрганилмаган томонларини ёритилиши тадқикотнинг хам назарий, хам амалий ахамиятини оширади. Хоразм амалий санъатининг асосий йўналишлари, бадиий услуби, нақш тизими айнан шу даврда шаклланган бўлиб, мумтоз Хоразм амалий санъати сифатида бахолаш мумкин. Бу эса бугунги кундаги бадиий ҳунармандчиликни йўқолиб кстган турлари ва бадиий технологик услубларини, махаллий хусусиятларини тиклашда ва бойитишда методологик асос бўлади.
Узбекистан Республикаси Президентининг 2017 йил 16 августдаги ПК-3219-сонли “Узбекистан Бадиий академияси фаолиятини ривожлантириш ва янада такомиллаштиришга дойр қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги Қарори, 2017 йил 17 ноябрдаги ПФ-5242-сонли “Ҳунармандчиликни янада ривожлантириш ва хунармандларни хар томонлама қўллаб-қувватлаш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Фармони ва 2017 йил 17 ноябрдаги ПҚ-3393-сонли “Ҳунарманд” уюшмаси фаолиятини янада такомиллаштириш тўғрисида”ги Қарори ва фаолиятга тегишли бошқа мсъёрий-хукукий хужжатларда бслгиланган вазифаларнинг ижросини таъминлашда мазкур диссертация иши муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади Хива хонлиги даврида Хоразм амалий санъатининг асосий ривожланиш босқичлари ва унинг бадиий хусусиятларини аниқлашдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги куйидагилардан иборат:
XVI—XX аср бошида Хоразм амалий санъатининг тадрижий ривож— ланиш хусусиятлари ва тарихий-бадиий ўзига хослиги кўрсатиб бсрилган;
ижтимоий-сиёсий жараёнларнинг ҳунармандчиликка ўтказган салбий ёки ижобий таъсири санъатшунослик таҳлили орқали тарихий даврлар кесимида асосланган;
Хоразм амалий санъатининг кулолчилик, кандакорлик, заргарлик, читгарлик, кошинпазлик, ёғоч, ганч ва мармар ўймакорлиги турларини маҳаллий хусусиятлари аникланган;
Хоразм бадиий ҳунармандчилиги нақш тизимининг космогоник, нарса-буюм, зооморф, ислимий ва гириҳ нақшлари таснифланган;
Хоразм мсъморчилиги ва амалий санъатининг уйғунлиги Хива шаҳридаги меъморий иншоотлар бсзаклари орқали кўрсатилган;
Хоразм амалий санъатининг йўқолиб кстган турларини ва бадиий-тсхнологик услубларини тиклаш юзасидан тавсиялар ишлаб чиқилган.
Хулоса
Хива хонлиги даври Хоразм амалий санъатини тадқиқ этиш натижасида қуйидаги хулосага келинди:
1. XVI-XVIII аср биринчи ярми, яъни Хива хонлиги вужудга келиши ва шаклланиши даврда Хоразм амалий санъат турлари бошка даврларга қиёслаганда нисбатан сует ривожланган. Бу давр амалий санъат ҳолатига ҳокимият учун ўзаро курашлар, қўшни халклар ва давлатларнинг босқинчилик урушлари салбий таъсир ўтказган. Сиёсий баркарорлик ўрната олган ҳукмдорлар даврида эса амалий санъат бирмунча тараққий этган. Жумладан, ёғоч ўймакорлиги, кандакорлик, заргарлик ва бадиий кўнчилик ривожланган.
2. XVIII аср иккинчи ярми - XIX аср бошида Хива хонлигидаги сиёсий ва иқтисодий баркарорлик туфайли амалий санъатнинг кулолчилик, кандакорлик, читгарлик, бадиий кўнчилик, мсъморчилик билан боглик кошинпазлик, ёғоч, ганч ва мармар ўймакорлиги турлари равнак топтан.
3. 1873 йилда Россия импсрияси томонидан Хива хонлигини истило этилиши ва “Гандимён шартномаси”нинг имзоланиши хонликни сиёсий ҳукуқларини чсклаб қўйган. Уруш харажатлари, катта микдордаги товон пули, халкнинг норозилиги, хонликнинг ташқи савдодан узиб кўйилиши иктисодий ахволни огирлаштирган. Бу омиллар амалий санъат ривожига салбий таъсир қилган.
4. Хоразм сирланган кулолчилиги буюмлари (бодия, чанок,, қопширма, шакаша), ўзининг ранги (мовий, ок, яшил) ва бадиий безалиши (айланма ислимий, япроқ, катак, эгри-букрй) жиҳатидан бошқа ҳудудларда ишлаб чиқарилган шу турдаги ашёлардан тубдан фарк килади. Мамлакатимизда фақат Хоразмда бодия, чўгирма қолипи ва кубба тайёрланади. Хоразм амалий санъатида қўлланган ишқор шу ҳудудда ўсадиган чўгон ва қора ўроҳ ўсимлигидан олинган.
5. Хоразмда қумъон, селобча, тунча, тунг, хўн каби уй-рўзғор буюмлари кенг тарқалган. Хоразмда ўзига хос шаклга эга кумъон ясаш санъат даражасига кўтарилган. Хоразм кандакорлигида накш устига безак бсришда бўёқ ёки турли қопламалар кўлланмаган.
6. Хоразм заргарлик бсзаклари турининг кўплиги, бсзалиши ва тайёрланиш технологияси билан бошқа ҳудудлар заргарлик санъатидан алоҳида ажралиб туради. Хоразмда XX аср бошигача бошқа ҳудудларда учрамайдиган шакл ва бсзаклари рамзий маънога эга тождузи, дуодузи, манглайдузи, манатдузи, осмадузи, кўкракдузи, калитбоги, яримтирнок,, бутунтирноқ, бодомой каби тақинчоқлар кснг тарқалган.
7. Читга гул босишда ёғочдан ясалган колипдан фойдаланилган. Читга, асосан, ислимий гуллар туширилган. Хоразмда сўзаналар ҳам босма усулда тайёрланган. Хива усталари ипакдан юпқа қилиб тўкилган турма ва мадали бслбоғ тайёрлашган.
8. Тадқиқот натижасида XVI - XX аср бошида Хоразм амалий санъатида қўлланган 80 га яқин нақш тури аниқланди. Булар асосан, космогоник, рамзий, ислимий, зооморф, буюм шаклидаги ва гсомстрик нақшлардир.
9. Хоразм ёғоч ўймакорлигида воҳанинг ўзига хос хусусиятлари акс этиб, у материал (гужум, кррамон, олмурут (нок)), буюм турлари (ўра, ўратош, қопи, лаву, эгар, хомут), бсзалиши (ислимий: айланма ислими, турунж, ойгул; гирих: уч бурчак, тўрт бурчак, саккиз киррали юлдуз) ва тсхникаси (ёг суртиш, заминнинг камлиги)га кўра ўзига хослик касб этади. Ёғоч ўймакорлиги хонлик ҳукм сурган барча даврда тараккий этган.
10. Хоразмда ганч ўймакорлиги бошка ҳудудларга нисбатан кам кўлланган бўлса-да, лекин хоразмлик ганчкорлар санъат намуналари яратишга эришган. Ганчкорликда айланма ислимий, мадоҳил, турунж, цалампир композициялари ишлатилган. Хоразм ганчкорлиги накш бсзакларининг спиралсимон композицион тузилиши, новдаларнинг жуда нафис кўлланиши ва безакларидаги бадиий хусусиятлари билан ажралиб туради.
11. Хоразм мармар ўймакорлигида ислимий нақшлардан: коалам пир, турунж', гириҳ накшлардан: уч бурчак, тўрт бурчак, саккиз қиррали юлдуз кўп қўлланган. Лавҳларда настаълиц, қабртош ва вакфномаларда эса таълиц хатида ёзувлар битилган.
Асосий таклиф ва тавсиялар куйидагилар:
• хозирда йўқолиб кстган амалий санъат турлари ва буюмларини, жумладан, заргарлик, пичокчилик, мармар ўймакорлиги ва миллий тахя, яъни бош кийим тикишни қайта тиклаш;
• кулолчиликда табиий ишқор тайёрлашни йўлга кўйиш;
• тадқиқот даври бўйича “Хоразм бадиий ҳунармандчилик марказлари атласи”ни яратиш;
• анъанавий амалий санъат турларини ўқувчи ва талабаларга ўргатиш учун тўгарак ва марказлар ташкил этиш;
• Урганч давлат университета ҳамда Хива миллий хунармандчилик ва туризм коллежида анъанавий амалий санъат мутахассисларини тайёрлашни йўлга қўйиш;
• Хива “Ичан калъа” давлат музсй-қўриқхонаси Амалий санъат ва хунармандчилик экспозицияларининг электрон шаклини яратиш мухим ахамият касб этади.

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Жахон амали-ётида Қуёш энергиясидан фойдаланиш соҳасида нурни йиғувчи концентра-торлардан фойдаланиш самарадорлигини ошириш истиқболли йўналишдан бўлиб, концентраторларни оптимал режимда ишлашини таъминлаш муҳим вазифалардан ҳисобланади. Бу жихатдан концентраторларда йиғилаётган нурлар харакатини мунтазам кузатиш тизимларини ишлаб чиқиш, уларнинг техник-иқтисодий кўрсатгичларини, биринчи навбатда концентраторларда кузатиш тизимини такомиллаштириш асосий вазифалардан бири ҳисоб-ланади.
Ҳозирги кунда дунёда энергия тежовчи куёший курилмаларнинг самарадорлигини ошириш мақсадида уларнинг кузатиш тизимларига катта эътибор каратилмокда. Бу борада қуйидаги йўналишлардаги мақсадли илмий тадқиқотларни, жумладан, концентраторларнинг энергетик ва жамлаш характеристикаларининг оптик ва дастурий кузатиш тизимини ишлаб чиқиш, концентратор ва гелиостатлар кузатиш хатоликларини бартараф қилиш усул-ларини ишлаб чикиш, оптик кузатув датчикларини ва кузатиш жараёнларини тадқиқ қилиш, куёш нурланиши концентраторларининг оптик ва дастурий кузатув тизимлари хатолигини аниқлаш усулларини ишлаб чиқиш, гелиос-татларни дастурий бошқариш тизимларини ишлаб чиқишга оид илмий изланишларни амалга ошириш муҳим вазифалардан ҳисобланади.
Узбекистан Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегиясига кўра, принципиал жиҳатдан янги маҳсулот ва технология тур-ларини ўзлаштириш, шу асосда ички ва ташки бозорларда миллий то-варларнинг ракобатбардошлигини таъминлаш масалаларига алоҳида эътибор қаратилмокда. Фаол тадбиркорлик, инновацион гоялар ва технологияларни қўллаб-қувватлаш йилида олинган илмий натижаларни ҳозирги замон талаб-ларига жавоб берадиган даражага олиб чиқиш алоҳида эътиборга сазовор. Бу жиҳатдан, концентраторларни нурга йўналтиришга мўлжалланган курилма-ларнинг янги турларини ва конструкцияларини оптималлаштириш долзарб масалалардан бири бўлиб, куёш электростанцияларинин ажралмас кисми ҳисобланади. Жумладан, фойдаланиладиган концентраторларда кузатиш тизимлари аниқлилига қўйиладиган талабларни асослаш, оптик датчикларни ишлаб чиқиш ҳамда концентраторларда кузатиш тизимининг дастурларини ишлаб чикиш бўйича юкори натижаларга эришилган. Шунга кўра, фойдаланиладиган концентраторларда кузатиш тизимлари аниқлилига қўйиладиган талабларни асослаш, оптик датчиклар ишлаб чикиш ҳамда концентраторларда кузатиш тизими дастурининг алгоритмини ишлаб чикиш муҳим ахамиятга эга.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сонли «Узбекистан Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги Фармонини, 2017 йил 13 февралдаги ПҚ-2772 -сон «2017-2021 йилларда электротехника саноатини ривожланти-ришнинг устувор йўналишлари тўғрисида»ги ва 2017 йил 17 февралдаги ПҚ-2789-сон «Фанлар академияси фаолияти, илмий тадқикот ишларини ташкил этиш, бошқариш ва молиялаштиришни янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисидаги»ги Қарорлари ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадқиқоти муайян даражада ҳизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади оптик кузатиш тизимлари датчигини ишлаб чиқиш ва турли мақсадли концентраторларнинг оптик ва дастурий кузатув системалари аниқлигига қўйиладиган талабларни асослашдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
нуқтали ва чизиқли қуёш нурланиши концентраторларининг энергетик ва концентрациялаш характеристикаларига кузатиш аниклигининг таъсири асосланган ва аниқланган, қуёш ўчоғи концентраторлари учун ҳам кузатиш-нинг аниклигининг оким ва концентрацияга таъсири бурчаги икки дақиқадан ошиқ бўлганда намоён бўла бошлаши кўрсатилган;
60 градусгача кузатиш майдонига эта ва фаркланиш бурчаги бир хил бўлгандаги сигналлар фарқини максимал таъминловчи оптик датчикнинг оптимал параметрлари аниқланган;
гелиостат ва концентраторларнинг азимутал ўқи вертикал бўлмас-лигини аниқлаш учун курилма ва услуб ишлаб чиқилган;
гелиостат ва концентраторларнинг куёшни кузатиш динамикасини аниқлаш усули ишлаб чиқилган;
Ер шари ўки нутацияси ва импульс момента ҳамда азимутал ўқи вертикал бўлмаслигини ҳисобга олувчи гелиостат ва концентраторларни бошка-риш дастурининг алгоритми ишлаб чиқилган.
Хулоса
Турли максадларда фойдаланиладиган концентратор кузатиш аникли-гига қўйиладиган талабларни асослаш ва ишлаб чикиш, оптик ва дастурий кузатиш тизими хатоликларини бахолашнинг экспериментал ва хисоблаш методикаларини тадқиқ қилиш натижасида куйидаги хулосалар килинди:
1. Оптик кузатув тизими датчиклари классификацияси ўтказилган ва бир хил бурчак мослаштирилмаган холда ва кузатув бурчаги 60° гача сигналларнинг максималлигини таъминлаб берувчи янги датчик конструк-цияси ишлаб чикилган.
2. Нуктавий ва чизикли концентраторнинг энергетик характеристика-ларига кузатиш аниклигининг таъсирини хисоблаш усули билан аниқлаш имконини берувчи модель ва алгоритм ишлаб чиқилиб, қуёш печлари концентраторлари учун кузатиш тизимидаги ноаникликлар таъсири икки бурчак минутидан юқори бўлганда хосил бўлиши кўрсатилган.
3. Азимутал-зенитал йиғилган гелиостат ва концентраторлар ай-ланиш ўқи азимутининг новертикаллигини аниқлаш ва назорат килиш учун янги услуб ва курилма ишлаб чиқилган бўлиб, ушбу курилма фазода азимут ўқи холатини 0,5 бурчак минут аниклик билан ўлчаш имконияти яратилган.
4. Оптик кузатув тизимлари датчиги аниқлигини бахолаш методикаси ва курилмаси ишлаб чикилган ҳамда кузатув датчиклари аниқлигини бахолаш Катта Қуёш Сандонида ўтказилган.
5. Гелиостат, жумладан концентраторларнинг харакатини характерлов-чи сигнал динамикаси, олдин тасаввур килингандан бир қанча фаркланиб, айнан датчикнинг ишлаши сёзгирлик чегарасида унинг аниқлигига боғлиқ бўлмаган холда амалга ошиши кўрсатилган.
6. Илк бор куёш ортидан гелиостат ва концентраторларнинг кузатув дастурий алгоритми Ер ўқи айланиш нутацияси ва прецессия, азимутал ўқ новертикаллиги асосий дастурий кузатиш параметрлари хисобга олинган холда ишлаб чиқилган.
7. Кундузги кузатув дастури учун вакт бўйича 10 сек. аниқликда азимутал ўқининг новертикаллигини махаллий туш пайти билан куёшнинг ярим кунлигини хисобга олган холда куёшнинг кўринадиган ҳаракатининг содда тенгламаси ишлатилиши мумкинлиги кўрсатилган.

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Жахон амалиё-тида жадал ривожланаётган ярим ўтказгичлар физикаси соҳасида спектрнинг кўзга кўринадиган ва ультрафиолет соҳасида юқори сезгирликка эгалиги билан фарк қилувчи фотокабулқилгич тузилмаларини ишлаб чиқишга алоҳи-да эътибор қаратилмокда. Шу жумладан янги яримўтказгич материалларни топиш ва улар асосида фотоэлементлар ва фотокабулқилгичлар сингри юко-ри самарадорликка эга бўлган замонавий асбобларни яратиш, А2В6 бирикма-лар асосида ярим ўтказгичли фотосезгир тузилмаларни олиш технологиясини яратиш биринчи галдаги вазифалардан бири ҳисобланади.
Бугунги кунда жаҳонда фотокабулқилгичлардаги, шу жумладан p-CdTe асосидаги тузилмаларидаги электрон ва инжекция жараёнларини ўрганишга катта эътибор каратилмокда. Бу борда, максадли илмий изланиш-ларни қуйидаги йўналишларда олиб бориш муҳим ҳисобланади: донадорлиги устунсимон кўринишдаги кучли компенсацияланган катта каршиликли CdTe юпқа катламларини олиш ва улар асосида металл-оксид-ярим ўтказгич (МОЯЎ)-тузилмаларини яратиш; Al - А12О3 - p-CdTe - МоО3 - Мо кўринишдаги МОЯЎ-тузилмаларининг электрофизикавий ва оптик хусусият-ларини ўрганиш ва уларни инжекцияли фотоқабулқилгич сифатида фойдаланиш мумкинлигини тадкиқ қилиш; ярим ўтказгичли фотоқабулқил-гич тузилмаларнинг хона хароратида ишлай олиш кобилиятини таъминлаш йўлларини излаб топиш.
Ўзбекистон Республикасини бундан кейин ривожлантириш Стратегия-сига мос ҳолда замонавий фаннинг сўнгги ютуқларини амалиётга тадбиқ қилишга ва шу аснода миллий товарларимизнинг ички ва ташқи бозорлардаги ракобатбардошлилигини таъминлашга алоҳида аҳамият берилмокда. Жумладан яримўтказгичли электроника элементлари соҳасида импорт ўрнини босиш масалалари муҳим вазифалардан бири ҳисобланади. Бу борада ички кучайти-риш ҳусусиятига эта бўлган инжекцияли фотокабулкилгичларни яратиш ва унда кечадиган электрон жараёнларни аниқлаш муҳим аҳамиятга эта.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сонли «Ўзбекистон Республикасини янада ривожланиши бўйича ҳара-катлар стратегияси тўғрисида»ги Фармони, 2017 йил 13 февралдаги ПҚ-№2772-сонли «2017-2021 йилларда электроника саноатини ривожлантиришнинг устувор йўналишлари тўғрисида»ги ва 2017 йил 17 февралдаги ПҚ-№2789-сонли «Фанлар академиясининг фаолиятини, илмий тадқиқот ишларини ташкил этиш, бошқариш ва молиялаштиришни янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги Қарорлари ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошка меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади донадорлиги устунсимон тузилишга эта бўлган p-CdTe юпқа катламлари асосида ички кучайтириш хусусиятига эга бўлган инжекцияли фотоқабулкилгични яратиш ва унда кечадиган электрон жараён-ларни аниклашдан иборат.
Ишнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
А1 - АЬОз- p-CdTe - МоОз - Мо-тузилмадаги ток ўтказиш механизмла-ри МОЯЎ-тузилмаларга хос бўлган, тўртта соҳадан иборат бўлган хажмий зарядлар билан чекланган токлар механизмы билан аникланиши топилган. Биринчи соҳа чизикли, иккинчи соҳа чуқур жойлашган қамраб олувчилар-нинг тўлиши билан боғлиқ квадрат, учинчи соха рекомбинация жараёнида электронларнинг икки сатхди комплекслар томонидан секинлаштирилиши билан боғлиқ токнинг кескин ошиши ва саёз камраб олувчиларнинг тўлдири-лиши хисобига квадрат боғлиқликка ўтадиган кўринишга ўтиши аникланган;
база соҳаси калинлигининг камайиши спектрнинг киритмалар соҳасида фототашувчилар генерациясида қатнашувчи киритмалар микдорининг камайиши хисобига хусусий ютиш соҳасида фотоезгирликнинг ошишига олиб келиши тажрибада кўрсатилган;
ультратовушли таъсир сирт потенциалининг 0.17 eV дан 0.25 eV гача ошишига сабаб бўладиган нуқсонларнинг тартибланишига олиб келиши натижасида тўғри ток ортиб, тескари ток камайиши тасдиқланган;
А1-А12Оз-/?-С<1Тс-МоОз-Мо-тузилмада бирламчи фототокнинг кучайиш коэффициента ёритилганликнинг кичик интенсивлигида ва кучланишнинг тўғри йўналишларида юқори қийматлар кабул килиши асосланган.
Хулоса
Донадорлиги устунсимон тузилишга эга бўлган p-CdTe юпқа катламлари асосида ички кучайтиришга эга бўлган инжекцияли фотоқабулқилгич яратиш ва унда кечадиган электрон жараёнларни аниклаш натижалари асосида қуйи-даги хулосалар қилинди:
1. Донадорлиги устунсимон тузилишга эга бўлган /?-CdTe юпка катламлари асосида Л = 450 + 750 нм тўлқин узунликлар соҳасидаги ёруғлик сигнал-ларини кайд қилишга мўлжалланган мусбат тескари богланиш ва параметрик кучайтириш (ПК) механизмлари хисобига ички кучайтиришга эга бўлган кенг полосали (Л = 400 1000 нм) фотоқабулқилгич ишлаб чиқилган.
2. Al - p-CdTe - Мо-тузилманинг тўғри йўналишдаги вольтампер харак-теристикаси асосан тўртта даражали соҳадан иборатлиги аниқланган. Хусусан, кичик ток зичликларида рекомбнация жараёнларида нуқтавий нуқсонлар қатнашиши, катта ток зичликларида, яъни рекомбинация тезлиги тўлиқ тўйинишга чиқканда эса U ~ NRhh тадқиқ қилинаётган намуналарда рекомбинация жараёнлари мураккаб рекомбинация марказларини ҳосил қилувчи ва ток ташувчилар силжиш механизмини аниқловчи вакансия ва бошқа нуқсонлар комплекслари туркуми билан аниқланниши топилган.
3. Ультратовуш таъсиридан кейин оксид зарядлари тобланиши ва ҳатто қўшимча сирт қамраб олувчиларининг хосил бўлишига ҳисса қўшиши, ярим ўтказгичнинг юза қатламларида жойлашган нотурғун нуктавий нуқсонлар эса электрикавий нейтралликка эришиб, тўғри токнинг тахминан 25-30% га орти-шига ва тескари токнинг 6-9% га камайишига олиб келиши тасдиқланган.
4. А1 - Al2O3-/?-CdTc - МоОз - Мо-тузилма токнинг ўтказиш йўналиши-да фототокнинг оптик нурланиш интенсивлигига боғлиқлигининг тўйиниши хисобига фойдали сигналнинг кичик интенсивликларида юкори сезгирликка эга бўлган инжекцияли фотоқабулқилгич сифатида ишлаши аникланган.
5. А1 - АЬОз- p-CdTe - МоОз - Мо-тузилманинг тезлиги ёпиш йўнали-шида ток ўтказиш йўналишидагига нисбатан икки даражага катта эканлиги тажрибаларда кўрсатиб берилган.

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Хорижий мамлакатларда илғор педагогик тадкиқотлар билан шуғулланувчи Swiss Federal Institute of Technology (Швейцария), University of Bridgeport (АҚШ), University of Warwick (Буюк Британия) ва Edith Cowan University (Австралия) каби нуфузли олий таълим муассасалари ва илмий-тадқиқот марказларида таълим сифатини ошириш ва унинг натижаларини бошқариш билан боғлиқ тизимли функционал бахолаш технологиялари ва педагогик ташхислашнинг илмий асосланган объектив тизимини яратиш долзарблигича колмокда. Хусусан, бўлажак мутахассис кадрларнинг касбий фаолиятга тайёргарлик даражасини ва метакасбий сифатларини меҳнат бозори талаблари асосида квалиметрик ёндашув асосида бахолаш катта ахамият касб этмокда.
Ҳалқаро педагогик тажрибаларга кўра, бўлажак касб таълими ўқитувчиларининг касбий тайёргарлигини белгиловчи битирув малакавий ишининг сифатини ҳаққоний ва объектив бахолашда педагогик ўлчовлар ва мезонларнинг валидлиги зарур ва мухим хисобланади. Бу, биринчидан, жамиятимиздаги янгиланишлар, олий таълимдаги ислоҳотлар, иккинчидан, таълим мазмуни ва ишлаб чиқариш муносабатларидаги ўзгаришлар, технологик жараёнларни бошқаришга қодир бўлган мутахассисларни тайёрлашга кўйилаётган замонавий талаблар билан узвий богликдир. Шу нуқтаи назардан бўлажак касб-таълими ўқитувчиларининг битирув малакавий ишини тайёрлаш ҳамда ҳимоя қилиш жараёни сифатини комплекс бахолаш методикасини квалиметрик ёндашув асосида такомиллаштириш таълим сифати ва самарадорлигининг ошишига замин яратади.
“Республикамизда бугунги кундаги бўлажак мутахассислар илм-фан, интеллектуал салоҳият соҳасида замонавий кадрлар ва юксак технологиялар борасида дунё микёсида рақобатбардош бўлиши зарурлиги”' устувор вазифалар сирасига киритилган. Жумладан, олий таълим муассасаларида талабаларнинг касбий тайёргарлигини бахолаш ва назорат килишда тегишли мутахассисликлар бўйича “назарий ва амалий билимларни мустахкамлаш ва кенгайтириш мақсадида уларни ижодий ишлаш, хал этилаётган масала бўйича карор килишда масъулиятни ҳис этишга ўргатиш ҳамда мустакил фаолиятга тайёрлигини таъминлаш”2 долзарб ҳисобланади. Мазкур ислохотлар борасида “якуний аттестациялар малака талабларидан келиб чикиб, ўқув дастурларида назарда тутилган материалларни талабалар томонидан ўзлаштирганлик даражасини аниклашга йўналтирилган бўлиши”3 зарурлиги битирув малакавий ишлари мазмуний сифатларини етарли даражада объектив баҳолашда амалдаги мавжуд педагогик ва технологик методикаларни такомиллаштиришни тақозо этмокда.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги 4947-сонли “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича “Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги ва 2017 йил 29 ноябрдаги ПФ-5264-сонли “Ўзбекистон Республикаси инновацион ривожланиш вазирлигини ташкил этиш тўғрисида”ги Фармонлари, 2017 йил 20 апрелдаги ПҚ-2909-сонли “Олий таълим тизимини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида” ги, 2017 йил 27 июлдаги ПҚ-3151-сонли “Олий маълумотли мутахассислар тайёрлаш сифатини оширишда иқтисодиёт соҳалари ва тармоқларининг иштирокини янада кенгайтириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Қарорлари ва Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 22 декабрдаги Олий Мажлисга Мурожаатномасида ҳамда мазкур фаолиятга оид бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишда ушбу диссертация тадкиқоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади бўлажак касб таълими ўқитувчиларининг битирув малакавий ишини ва уни ҳимоя қилиш жараёнини квалиметрик ёндашув асосида баҳолаш методикасини такомиллаштиришдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагиларда иборат:
талабаларнинг ижодий тафаккурини намоён қилишга хизмат қилувчи битирув малакавий ишининг дидактик функцияларини инвариантлик ва дискретлилик тамойиллари асосида чуқурлаштириш оркали ҳақконий ва объектив бахолаш имкониятлари кенгайтирилган;
олий таълим муассасалари касб таълими йўналишларида талабаларнинг битирув малакавий ишини тайёрлаш ва уни ҳимоя қилиш жараёни муҳим сифат кўрсаткичларининг вазний коэффициентларини аниқлаш оркали микдорий ва сифатий бахолаш мезонлари такомиллаштирилган;
бўлажак касб таълими ўкитувчиларининг мустақил таълимини тизимли ва самарали ташкил этиш учун зарур педагогик шарт-шароитларни белгилаш хамда битирув малакавий иши сифат кўрсаткичлари мажмуи асосида квалиметрик бахолаш алгоритми такомиллаштирилган;
бўлажак касб таълим ўқитувчиси битирув малакавий иши сифати ва уни ҳимоя килиш жараёнини комплекс бахолашнинг ўкув-услубий таъминоти (“Битирув малакавий ишларни квалиметрик бахолаш” махсус курси дастури ва электрон ўкув қўлланма) мазмуни такомиллаштирилган.
Хулоса
Бўлажак касб таълими ўкитувчиларининг битирув малакавий ишини квалиметрик бахолаш методикасини такомиллаштириш бўйича ўтказилган назарий изланишлар ҳамда тажриба-синов ишлари натижалари куйидаги хулосалар қилиш имконини берди.
1 .Илмий-педагогик адабиётларни таҳлил қилиш шуни кўрсатдики, талабаларнинг ўқув ютукларини объектив бахолаш муаммоси жуда муҳим ва шу билан бирга касб таълими тизимида тўлиқ ҳал этилмаган муаммолардан ҳисобланади. Таълим тизимида битирув малакавий иши бўлажак мутахассисларнинг бакалавр даражасини олишда мажбурий элемент ҳисобланади. Битирув малакавий иши талабаларнинг ўқиш жараёнида эгаллаган билим, кўникма ва малакаларини мустаҳкамлаш ва такомиллаштиришга шунингдек уни касбий фаолиятига тайёрлашга хизмат қилади.
2. БМИни баҳолашнинг анъанавий методлари ҳар доим хам объектив эмас, кўпинча баҳоловчиларнинг интуициясига асосланилади ва субъектив омилларга боғлиқ бўлади. БМИни баҳолашнинг объективлиги ва асосланганлигини педагогик квалиметрия методлари, хусусан, гуруҳий эксперт бахолаш методидан фойдаланилган ҳолда таъминланиши мумкин.
3. Педагогик бахолашнинг объективлиги ва мустақиллиги ОТМдаги таълимнинг реал сифатини аниқлаш учун зарур асос бўлиб хизмат килади. Бу БМИни квалиметрик баҳолашга хам тегишли бўлиб, уни такомиллаштириш муҳим педагогик аҳамиятга эга.БМИни бахолашда фойдаланиладиган анъанавий методларнинг кўпчилиги унинг сифатий характеристикаларини аниқлаш учун йўналтирилган, аммо уларни ўлчаш имконини бермайди.
4. Битирув малакавий иш ўқитувчи ва талабанинг илмий қизиқишларини интеграцияловчи илмий-амалий иш бўлиб, бўлажак мутахассисда шахсий аҳамиятга эта компетенцияларни шакллантиришга хизмат килади. У талабанинг касбий масалаларни мустакил ечишга оид назарий билимини ошириш ва амалий кўникмаларини ривожлантириш ҳамда мустаҳкамлаш қобилиятини тасдиқлайди;
5. Битирув малакавий ишнинг мавзусини танлашни касбга рухсатнома, ишнинг ўзини эса мутахассисни ишга кабул килиш учун биринчи тавсия, амалий фаолиятининг дастлабки босқичи сифатида қараш мумкин. Агар битирув малакавий иш лабораториянинг стратегик илмий ишланмалари, корхона ёки ташкилотларнинг таклифлари билан узвий боғлиқ бўлса, унинг самарадорлиги янада ортади;
6. Битирув малакавий ишни тайёрлаш ва химоя килиш методикаси ўқитиш дидактик тизимининг хусусий ифодаси бўлиб, тадқиқот натижаларини такдим этиш, бошкариш, яратишнинг кўплаб технологияси синтезидан иборат;
7. Тажриба-синов иши натижалари тадқиқот методининг тўғри танланганлигини тасдиқлайди. БМИнинг илмий-методик таъминотининг жорий килиниши ва биз аниқлаган ташкилий-педагогик шарт-шароитларнинг таълим муассасасида яратилиши натижасида БМИнинг мазмуни, бажарилиши ва химоя килиш жараёни сифати ошганидан далолат беради.

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Жаҳон миқёсида касб-ҳунар таълими соҳасидаги рақобатбардош кадрлар тайёрлашда таълим муассасалари билан иш берувчилар, меҳнат бозори субъектлари ва институтлари, давлат ва маҳаллий ҳокимият органлари ҳамда жамоат ташкилотлари билан ўзаро манфаатли ҳамкорликни йўлга қўйиш зарурлигини кўрсатмокда. Бу борада Германияда дуал таълим тизими (Dualitat Bildung)ra ва Австралияда кадрлар бўйича маслаҳат агентлиги (Skills Australia)ra асос солинган ҳамда Францияда ишсизлик билан курашиш максадида ёшлар учун “Танаффусли ўқиш” (Etudes de регсёе) дастури қабул қилинган. Шунингдек, барча минтақаларда касб-ҳунар таълими дастурлари коллеж ва ишлаб чиқариш орасида боғловчи восита бўлиши, таълим ва касбий ҳамкорликни узвий боғлаш муаммолари долзарб бўлиб қолмокда.
Халқаро хамжамиятда ўзининг салоҳияти ва имкониятларини тўлиқ рўёбга чиқарувчи ижодкор ва компетент кадрларга эҳтиёж юқори бўлиб, ижтимоий ва моддий ишлаб чиқариш соҳалари учун мутахассислар тайёрлаш билан бир каторда ёшларга касб-ҳунарга йўналтиришда хам амалий ёрдам кўрсатиш лозим. Чунки, меҳнат бозоридаги вазият, давлат ва жамият истиқболи бугунги ёшларнинг канчалик даражада касбни тўғри танлаётганлигига боғлиқ бўлиб қолмокда. Жумладан, бугунги бозор иқтисодиёти шароитида инсонни ўз имкониятига мое касбга йўналтириш, аник фаолиятга йўналтириш ва унга мувофик шахсни камол топтириш учун иш берувчилар, жамоат ташкилотлари ва бошқа манфаатдор ташкилотлар билан касб-ҳунар коллежлари орасида мустаҳкам ва узвий ижтимоий хамкорлик алокаларини ривожлантириш муҳим аҳамият касб этади.
Мамлакатимизда таълим ислоҳотларига оид катор қонун ва карорларда узлуксиз таълим тизимини такомиллаштириш ҳамда ҳозирги замой истиқболи талабларига жавоб берувчи юкори малакали кадрлар тайёрлаш миллий тизимини яратиш кўзда тутилган. Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегиясида “касб-ҳунар коллежлари-ни бозор иқтисодиёти ва иш берувчиларнинг эҳтиёжларига жавоб берадиган мутахассисликлар бўйича тайёрлаш ҳамда ишга жойлаштириш борасидаги ишларни такомиллаштириш”1 вазифаси белгиланган. Мазкур устувор вазифа фан, таълим ва ишлаб чикариш тизими интеграциялашувини ривожлантириш ҳамда кадрлар тайёрлаш тизимини такомиллаштиришда ишлаб чикариш корхоналари билан таълим муассасалари ўртасида ўзаро манфаатли ва тизимли ижтимоий ҳамкорликни амалга ошириш долзарб ҳисобланади.
Ўзбекистон Республикасининг “Ижтимоий шерикчилик тўғрисида”ги Қонуни, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 18 майдаги Ф-4941 сонли “Ўрта махсус, касб-ҳунар таълими тизимини янада ривожлантириш концепциясини ишлаб чиқиш бўйича Республика комиссиясини тузиш тўғрисида”ги Фармойиши, 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сонли “Узбекистан Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги, 2017 йил 29 ноябрдаги ПФ-5264-сонли “Узбекистан Республикаси инновацион ривожланиш вазирлигини ташкил этиш тўғрисида”ги ҳамда 2018 йил 25 январдаги ПФ-5313-сонли “Умумий ўрта, ўрта махсус ва касб-ҳунар таълими тизимини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Фармонлари ва Узбекистан Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “Касб-ҳунар коллежининг васийлик кенгаши тўғрисидаги намунавий низомни тасдиқлаш ҳақида” Қарори ҳамда бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишда мазкур диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади касб-ҳунар таълимида манфаатли ижтимоий ҳамкорликни амалга ошириш методикасини такомиллаштиришдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги: касб-ҳунар коллежлари фаолиятини ташкил этувчи ҳудудий-бошқарув тузилмалар доирасини кенгайтириш ҳамда уларнинг иштирокини яхлитлик, баркарорлик ва инновационлик тамойиллари асосида фаоллаштириш орқали ижтимоий ҳамкорликнинг ўзаро манфаатли ва истикболли имкониятлари очиб берилган;
бўлажак мутахассисларни тайёрлашнинг мазмуний-методик, критериал-диагностик ва процессуал каби ташкилий компонентлари интеграцияси ва узвийлигини таъминлаш орқали ижтимоий хамкорликни амалга ошириш жараёни такомиллаштирилган;
ишлаб чиқариш муҳитининг динамик ўзгарувчан талабларига мос касбий компетенцияларни шакллантириш методикаси ўзаро изчил богланган фаолиятлар ижтимоий функцияларини (ички ҳамкорлик, интеграция, статистик ва прогнозтик тахдил) чукурлаштириш ва уларни амалга ошириш босқичларини оптималлаштириш асосида такомиллаштирилган;
иш берувчиларнинг талаб ва эҳтиёжларини мувофиқлаштириш ва касб-хунар коллежларида ижтимоий шериклик муносабатларини ўзаро уйгунлаштириш асосида махсус фанларнинг ўқув-услубий таъминоти мазмуни такомиллаштирилган.
Хулосалар
Касб-ҳунар таълимида ижтимоий хамкорликни амалга ошириш методикасини такомиллаштириш борасида олиб борган изланишимиз натижалари қуйидаги умумий хулосалар қилиш имконини берди:
1. Касб-хунар таълимида ижтимоий хамкорликни амалга ошириш методикасини такомиллаштириш долзарб педагогик муаммолиги аниқланди.
2. Ижтимоий ҳамкорлик доирасида ҳудуддаги меҳнат бозори талаблари, иш берувчилар талаб ва эҳтиёжлари асосида махсус фанлар, ўқув ва ишлаб чикариш амалиётлари мазмунига ўзгартириш киритиш, таълим жараёнига корхоналарнинг амалиётчи мутахассисларини жалб этиш, коллеж битирувчилари касбий билим, кўникма ва малакаларининг талаб даражасида шакллантирилишини таъминлаш учун ўқув режа ва дастурларини такомиллаштириш ва ишлаб чиқиш жараёнига ижтимоий хамкорларни иштирок этишлари зарурлиги исботланди.
3. Ижтимоий хамкорликни ташкил этиладиган таълим жараёни бир катор бир-бири билан ўзаро богланган фаолиятлар доирасида, яъни тайёргарлик, амалга ошириш, натижаларини ва кутилаётган ривожлантирувчи йўналишларни, шуниншгдек эгалланган билим, кўникма ва малакалар тахдил қилиш ва методик тавсиялар ишлаб чиқиш босқичларда амалга оширилиши натижасида касб-хунар коллежи ўқув режа ва ўқув дастурларини такомиллаштириш имконияти яратилиши асослаб берилди.
4. Ижтимоий хамкорлик доирасида “Қишлоқ хўжалик маҳсулотларини кайта ишлаш жараёнлари машина ва жихозлари” фани мисолида касб-хунар ўқувчиларининг меҳнат бозори талабларига мос келадиган касбий билим, кўникма ва малакаларини шакллантириш методикаси ишлаб чиқилди. Тавсия этилган методика асосида ўқув мақсадларини белгилаш, фаол методларни танлаш, ўқув жараёнии ташкил этиш ва ўтказиш, билим ва кўникмаларни бахолаш босқичлари амалга оширилди ва у педагогик тажриба-синовда таълим жараёнида самара бериши исботланди.
5. Тажриба-синов натижаларининг математик-статистик таҳлили тажриба-синов ва назорат гуруҳлардаги тафовут мавжудлигини ва касб-ҳунар коллежларида ижтимоий ҳамкорлик доирасида ишлаб чиқилган методика қўлланилганда юкори самарадорликка эришиш мумкинлиги кўрсатилди.
1. Ижтимоий ҳамкорлик асосида ўқув-меъёрий ҳужжатларни ишлаб чиқишда ҳудуддаги меҳнат бозори талабларини атрофлича ўрганиш, таҳлил қилиш ва ушбу фаолиятга иш берувчиларнинг фаол иштирок этишларини ташкил этиш максадга мувофиқлигига ва ишчи ўқув дастурларида ўқув мақсадлари аниқ белгиланишига, компетенцияга йўналтирилишига эътиборни қаратиш лозим. Бунда компетенциями шакллантиришга қаратилган, шахсга йўналтирилган таълим методикалари ва педагогик технологиялардан кенгроқ фойдаланиш керак.
2. Ўқув ва ишлаб чикариш амалиётларини имкон қадар ишлаб чиқариш корхоналарида ташкил этиш мақсадга мувофикдир. Касб-ҳунар коллежи билан иш берувчи ташкилотлар ўртасида самимий ва яқин муносабатларни йўлга қўйиш имкониятларини ва омилларини излаш, таълимнинг биринчи босқичидан бошлаб махсус фанларни ўқитиш, ўқув амалиётларини ишлаб чиқариш корхоналарида ўтказиш ўкувчиларда касбий билим, кўникма ва малакаларни янада самарали шакллантириш имкониятини беради.
3. Касб-ҳунар коллеждаги таълим-тарбия жараёнига, ўқув меъёрий ҳужжатларни ишлаб чиқишда иш берувчилар томонидан малакали мутахассисларини жалб қилиш тавсия этилади.

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Дунё миқёсида кенг кузатилаётган ер ости сувларининг нефть маҳсулотлари билан ифлосланиши муаммосини ҳал этиш тадқиқотчилар олдида турган долзарб вазифалардан биридир. Нефть ва унинг маҳсулотларини қазиб олишдан то истеъмолчига етказгунча йилига ўртача 100 млн.тоннадан ортик микдордаги нефть ва нефть маҳсулотлари йўқотилиши кузатилади. Йўқотилган нефть ва унинг маҳсулотлари турли сабабларга кўра геологик мухитга етиб боради ва унинг ифлосланишига олиб келади. Бу эса, ўз навбатида, уларнинг атроф -муҳитга, жумладан, ер ости сувларига таъсирини янада кучайтиради ва геологик муҳитнинг нефть маҳсулотлари билан ифлосланиши муаммосининг ахамиятини оширади.
Бугунги кунда жаҳон миқёсида ер ости сувларининг нефть маҳсулотларидан ифлосланиш жараёни бўйича илмий изланишлар олиб борилиши устувор йўналишлардан бўлиб, бу борада, жумладан, ифлосланиш ўчоқларини аниклаш усулларини ишлаб чикиш, уларнинг ифлосланиш даражасини баҳолаш ва мониторинг тизимини такомиллаштириш, ифлосланишни бартараф этиш технологияларини яратиш масалаларига алоҳида эътибор каратилмокда. Шу билан бирга, қурғокчил ҳудудларда асосий ичимлик суви манбаи бўлган ер ости сувларини нефть маҳсулотлари билан ифлосланиш жараёнлари бўйича илмий изланишлар олиб бориш, уларни ифлосланишини бартараф этиш йўлларини ишлаб чикиш гидрогеология фанининг муҳим муаммолари ҳисобланади. Бу муаммо уларнинг ечимини топиш ер ости сувларини ифлосланишдан муҳофаза қилиш, ўз вақтида ифлосланиш ўчокларини аниклаш ва уларни бартараф этиш бўйича чора-тадбирларни амалга ошириш учун кулай имкониятлар яратади.
Мамлакатимизда ер ости сувларининг ифлосланишини бартараф этиш бўйича бир қатор ишлар олиб борилмокда, жумладан, йирик шаҳар ва саноат зоналарида ер ости сувларини ифлосланганлик даражасини аниклаш, уларни бартараф этиш бўйича чора-тадбирлар ишлаб чиқишга алоҳида эътибор қаратилмокда. Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегиясида1 кам «Одамларнинг экологик хавфсиз мукитда яшашини таъминлаш атроф-табиий муҳит, аҳоли саломатлиги ва генофондига зиён етказадиган экологик муаммоларнинг олдини олиш ...» бўйича вазифалар белгилаб берилган. Бу борада, жумладан, ер ости сувларини нефть максулотларидан ифлосланишини тадкик килиш ва уларни бартараф этиш чора-тадбирларини ишлаб чиқиш ҳамда уларни амалиётга жорий килиш муҳим аҳамиятга эгадир.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги «Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги ПФ- 4947 сон фармони, 2017 йил 4 майдаги «2017-2021 йилларда ер ости сувлари назоратини кучайтириш ва ундан оқилона фойдаланиш тўғрисида»ги ПҚ-2954 қарорининг сони 2017 йил 24 майдаги «Ўзбекистон Республикаси Давлат Геология ва минерал ресурслар кўмитаси тизимида ягона геология хизматини тузиш бўйича чора-тадбирлар тўғрисида»ги ПҚ- 3004-сон карорлари, Узбекистан Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2017 йил 27 июндаги «Ер ости сувларидан фойдаланиш соҳасини тартибга солиш чора тадбирлари тўғрисида»ги 430-сон карори ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошка меъёрий-хукукий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишда муайян даражада хизмат килади.
Тадқиқотнинг мақсади: қурғокчилик ҳудудларида ер ости сувларининг нефть маҳсулотлари билан ифлосланишини ўзига хос хусусиятлари ва унинг мониторинг услубларини ишлаб чиқишдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
илк бор йирик бассейн таркибидаги (гидрогеологии тизимдан катта) замонавий сув алмашувининг структурали ярусидаги ер ости сувларининг нефть маҳсулотлари билан ифлосланиши характерланган;
ўзгарувчан масса билан оким модели шаклида нефть маҳсулотларининг ўзгариши ва ҳаракатининг янги версиядаги (таркибий қисмлари оммавий оқим ва маҳсулотлар оғирлиги билан ҳисобланади) модели ишлаб чикилган;
катта Фарғона бассейни замонавий сув алмашув структурали ярусининг ер ости сув тизимларини кўрсатадиган, ифлосланиш манбаларининг жойланиши ва уларнинг сув объектларига таъсирини акс эттирган микёси 1:200 000 ўлчамда янги услубдаги харитаси (схемаси) ишлаб чикилган;
Фарғона водийсидан чикаётган нефть маҳсулотларининг Сирдарёнинг ўрта оқими сувларига қўшилишининг балиқчилик хўжалиги учун мўътадил меъёрий кўрсаткичлардан ошиши зарарларининг аҳамияти баҳоланган;
қўриқланадиган объектларни ва ифлослантириш манбаларини биргаликда бошқариш имконини берувчи нефть маҳсулотлари билан ифлосланган ер ости сувлари тизимлари, ер ва сув манбаларини тозалаш ҳамда уларни мониторинг килишни такомиллаштириш бўйича тавсиялар ишлаб чиқилган.
Хулоса
«Қурғоқчилик ҳудудларида ер ости сувларининг нефть махсулотлари билан ифлосланиши хусусиятлари ва унинг мониторинг услублари» мавзусидаги докторлик диссертациясида ўтказилган тадқикотлар асосида қуйидаги хулосалар қилинган:
1. Атроф муҳитни аникроги ер ости сувларининг нефть махсулотлари билан ифлосланиши кўриниши дунёнинг ривожланган ва ривожланаётган давлатларида кенг таркалган. У ўтган аср ўрталарида аста-секин йигилиб борувчи ижтимоий ва экологик муаммолардан ташкил топган. Нефть ва нефть маҳсулотлари очиқ атроф муҳит учун - бегона моддалар бўлиб, зарарли ва хавфли хисобланади. Уларнинг кенг тарқалиши биоценоз -деструкцияси, геотопларни хаво, сув, иссиклик, радиоцион режимларини ва жамият ҳаётининг шароитларини ўзгартириш каби ижтимоий-экологик зарарни келтириб чикаради.
2. Геотопларнинг сувли бирикмалари -ер усти ва ости сувлари нефть махсулотлари билан ифлосланиши окибатида кимёвий таркиби сезиларли даражада ўзгаради ва сувли тог жинсларининг физик хусусиятларини ўзгаради. Бу ўзгаришлар нефть махсулотлари хар бир тўпланиши учун ўзига хос тарзда, турли хил фазовий-вақт оралиғида гомологларнинг ажралишлари натижасида рўй беради.
3. Нефть махсулотлари миграцияси ва трансформацияси табиати уларни оқимда аралашган масса ҳақидаги тассавурларида етарлича тўлиқ ўз ифодасини топган. Бу кўринишда (моделда) нефть махсулотлари суюк фракцияси градиент йўналишида сув оқимида бирга окади (фильтрланади), огир ва газ фракциялари окимдан (ер юзасида чўкиб, парли бўшликда сўрилиб ёки буғланиб) ёки эриш ва ишқорсизланиш ҳисобидан унга қўшилади.
4. Ер ости сувлари нефть махсулотларининг суюк, эриган ва сув-эмульсияли компонентларининг трансформация ва ҳаракат муҳити ҳисобланади (сувли қатлам - тоғ жинслари хусусиятлари муҳитини хисобга олган ҳолда), сув окими ва йўналиши нефть маҳсулотларини ўз ҳаракати қамровига олади. Нефть махсулотларини огир фракциялари ер ости сувлари тизимлари ғовак бўшлиқларида жойлашади, енгил фракциялари - ғовак бўшликда газсимон холатда учиб кетади ёки ғовакликларда йиғилади. Оғир фракциялар парчаланиш натижасида сув оқимининг парли бўшлигига қўшилади ёки учиб кетади (тўпланишдан ажралади). Шундай қилиб нефть махсулотлари ва ер ости сувлари ягона оқимида оким базисига кадар бир-бирига кўшилиб кетади. Нефть махсулотларининг миграция ва трансформациясини бундай кўриниши унинг базасини ташкил килади, жараён понарамасининг бошка элементлари асосли ёки катламли, такомиллаштирилган ёки тушинтирилган. Нефть махсулотларининг масса алмашинувини бу кўриниши маҳаллий даражада ҳосил бўлган оқимларга мосдир.
5. Маҳаллий, субминтакавий, минтакавий даражада ҳосил бўлган оқимлар бирлашганда масса алмашинуви мураккаблашади ва ер усти сувлари ёки сувли катламлардаги сизилиш тўсиклари ва узилишлар (ойналар) чегарасида тизимланади. Бундай чегаралар Фарғона бассейни замонавий сув алмашинув структурали яруси тизими, ер ости сувлари карта-схемаларини токсонларини ажратишга асос бўлди. Ушбу карта сувли тизимни геологик тузилиши хусусиятлари ва жойлашиш баландлигига мос равишда 4 поясга ажратиш имкониятини яратди.
6. Бундан ташкари, ажратилган поясларда радиал оқувчи дарёлар сектариал шаклга, магистрал каналлар эса, ўз навбатида трапеция шаклга мосдир. Ушбу турдаги трапецияларда грунт сувлари массивлари гуруҳи таркалган бўлиб, суғориладиган майдонларда улар суғориш хариталарига қадар кичик массивларга бўлинади. Қияликлар сувлари оқимининг бундай қайта хосил бўлиши ер юзасида тўпланган нефть махсулотларининг «суюлтириш»га ёрдам беради ва уларнинг эриган ёки осилиб колган шакллари яқин орадаги сув қабул қилиш иншоотигача етказади ва ундан кейин ариқ-зовурлар ёки сел сувлари таркибида дарёларга кўшилади. Коллектор-дренаж тармоғи шунингдек, нефть махсулотлари билан ифлосланган ер ости сувларини ўзига тортади. Шундай қилиб, кайта шаклланган қиялик ва коллектор-дренаж окимлари нефть маҳсулотлари билан ифлосланиш жараёнини ва уларни дарёга тушишини тезлаштиради. Юқорида келтирилганлар замонавий сув алмашинув ҳусусиятлари митақавий даражада ҳосил бўлган объектлар, жумладан Фаргона бассейнига хам мосдир.
7. Сув алмашинуви асосан грунт ва қатламлараро сувларга алоқадор бўлиб, ер ости сувларининг энг фаол катлами сугориш ва дренаж шароитидаги грунт сувларининг юқори қисмидир. Бу ерда сув алмашинуви даври пикоцикллар (кунлар ва гидрогеологик мавсумнинг давомийлиги) билан хисобланади. Қатламлараро (босимли) сувлар юзасига етиб борилганда сув алмашинуви даври ошади, нефть махсулотлари харакат тезлиги эса бир йилда 200-300 метрдан ошмаслиги аниқланди. Қатламлардаги ер ости сувлари учун алмашинув даври бир мунча узоқрокдир ва у геологик давр вакти билан ўлчанади (наноцикллар, геосекундлар ва бошкалар)..
8. Махаллий сув тизимлари вақт ва тартибига кўра ўзаро бирикиб минтакавий сув тизимларини ташкил этади. Вақт бу аснода чукурлик бўйича «қаватлараро» кўринишга эга бўлиб, тез рўй берадиган холат сизот сувлари ва тупрокнинг юқори кисмида юзага келади. Ушбу сабаб атроф мухитнинг ва ер ости сувларининг нефть махсулотлари билан ифлосланиши кенг майдонларда тарқалиб минтакавий даражага эга бўлишини кўрсатади.
9. Атроф муҳитнинг нефть махсулотлари билан ифлосланишини митақавий кўриниши худудлар ва сув хавзалари бўйлаб турли хил таркалиши билан тавсифланади. Фарғона хавзаси ҳолатида нефть махсулотлари билан ифлосланиш неотектонид поясининг шимолий - шарқий, шаркий ва жанубий худудларда, шунингдек марказий кисмида таркалган. Сизот сувларининг фаол қатламини нефть махсулотлари билан ифлосланиш даражаси кенг кўламда ўзгаради. У юқори даражадан (меъёрдан бир неча баробар ортик) меъёр даражасигача ва меъёр даражасидан кам. Энг юқори кўрсаткич 15км2 майдонларда кузатилди (ФНҚИЗ), меъёрдагиси 10-30 гектар (АЁҚШ), меъёрдан ками ифлосланиш манбалари атрофидаги худудни эгаллайди.
10. Очиқ сув ҳавзаларининг нефть махсулотлари билан ифлосланиши юкори даражадан меъёрий даражагача ўзгаради. Фарғона водийсидан чиқиб кетаётган нефть махсулотлари Сирдарёнинг ўрта оқимигача етиб борган ҳолатлари кузатилди. Фарғона ҳудуди Сирдарё бассейнининг нефть махсулотлари билан ифлосланиш манбаси хисобланади, унда Фарғона водийсидан чиқаётган нефть махсулотларининг Сирдарёнинг ўрта окими сувларига кўшилишининг балиқчилик хўжалиги учун мўътадил меъёрий кўрсаткичлардан ошиши зарарларининг ахамияти бахоланган.
11. Юқорида келтирилган услубий кўрсатмалар нефть махсулотлари билан ифлосланишни қискартириш ва атроф муҳитни согломлаштириш бўйича тавсияларни кайта шакллантириб уларни Ўзбекистон Республикаси табиий шароитига мослаштириш гояси ишлаб чикилган.
12. Ушбу кўрсатмалар геологик мухитнинг нефть махсулотлари билан ифлосланиш мониторингини ўзаги хисобланиб, у нафақат объект маълумотларини тахлил этишга, балки ифлосланиш манбааси ва объект холатини назорат килиш бўйича керакли карорлар ишлаб чиқишга асос бўлади.
13. Буларнинг барчаси Фаргона бассейни ер ости сув тизимининг ва унга узвий боглик атроф мухитнинг нефть махсулотлари билан ифлосланиши ифодасининг илмий кўринишидир.

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Жаҳонда бугунги кунда жадал ривожланаётган яримўтказгичлар физикаси соҳасида долзарб йўналишлардан бири кремний кристалл панжарасида ҳажмий наноўлчамли кластсрларни ҳосил килиб, унинг фундаментал парамстр-ларини ўзгартирган ҳолда янги матсриаллар олишга алохида эътибор каратилмокда. Шу жумладан, кўп каррали зарядланган нанокластсрларни кремний кристалли ҳажмида шакллантириш ва унинг истиқболли функционал имкониятларини очишга ҳамда бу матсриални микроэлек-троникада ва матсриалшуносликда ва бошка сохаларда ишлатишга каратилган тадқиқотларни олиб бориш муҳим вазифалардан бири бўлиб ҳисобланади.
Бугунги кунда дунёда кремнийнинг фотоэлектрик ва фундаментал хоссаларини тубдан ўзгаришига олиб кслувчи зарядлар киймати учдан юқори бўлган нанокластсрларни ҳосил килишга катта эътибор каратилмокда. Бу борада, мақсадли илмий изланишларни қуйидаги йўналишларда олиб бориш муҳим вазифалардан хисобланади: кремний кристалл панжарасида кўп каррали зарядланган нанокластсрларни хосил килиш; крсм-нийда зарядлар кўчиш жараёнига кўп каррали зарядланган нанокластср-ларнинг таъсирини аниклаш; кремнийнинг фотоэлектрик ва фундаментал хоссаларини, унда марганец атомларининг кўп зарядли нанокластсрларини ҳосил килиш билан бошқариш; кўп каррали зарядланган нанокластсрлари мавжуд кремний асосида янги турдаги яримўтказгич асбоблар ишлаб чиқиш имкониятларини кўрсатиб бсриш.
Узбекистан Республикасини янада ривожлантиришнинг Ҳаракатлар стратегиясида белгиланган вазифаларни амалга оширишда илмий ва инновация ютукларини амалиётга кенг жорий этишнинг самарали механизмла-рини яратиш масалаларига алохида эътибор каратилмокда1. Фаол тадбир-корлик, инновацион ғоялар ва технологияларни кўллаб қувватлаш йилида олинган илмий натижаларни ҳозирги замон талабларига жавоб бсрадиган даражага олиб чикиш алохида эътиборга сазовор. Жумладан, микроэлектроника ва яримўтказгичли асбоблар учун асосий материал ҳисобланган кремнийнинг кристалл панжарасида нанокластсрлар хосил килиб, унинг асосида янги турдаги матсриаллар олиш технологиясини ривожлантириш масалалари муҳим вазифалардан бири хисобланади. Бу борада, наноклас-терли кремнийнинг янги хоссаларини кашф килиш ва унинг хусусиятлари асосида тубдан янги бўлган фотокабулқилгичлар ва «фотонлар санагичи» туридаги яримўтказгич асбобларни яратиш муҳим ахамиятга эга.
Узбекистан Республикаси Президентининг 2017 йил 7 фсвралидаги «Узбекистан республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги ПФ-4947-сон Фармони, 2017 йил 13 фсвралдаги ПҚ-2772-сон «2017-2021 йилларда электротехника саноатини
ривожлантиришнинг устувор йўналишлари тўғрисида»ги ҳамда 2017 йил 17 фсвралдаги ПҚ-2789-сон «Фанлар акадсмиясининг фаолиятини, илмий тадқиқот ишларини ташкил этиш, бошқариш ва молиялаштиришни янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги Қарорлари ва мазкур фаолиятга тсгишли бошка мсъсрий-ҳукукий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадкиқоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади кремний кристалл панжарасида ҳосил қилин-ган заряди учдан катта бўлган нанокластсрларни матсриалнинг фотоэлектрик ва фундаментал хоссаларига таъсирларини аниқлашдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги куйидагилардан иборат:
диффузион легирлаш срдамида зарядланиш карралигини учдан катта бўлган нанокластсрли кремний олиш имконини бсрувчи технологиянинг тсрмодинамик шароитлари аникланган;
нанокластсрлар зарядининг қийматини ёруғлик таъсирида камайиши ва электр майдон таъсирида заряд ташувчиларнинг кўп каррали зарядланган марказларда сочилишини сусайиши сабабли ўрганилаётган намуналарда заряд ташувчиларнинг ҳаракатчанлиги ёритилганлик интснсивлиги таъсирида 3~5 мартага ва элсктр майдон кучланганлиги таъсирида 2,5 мартагача ошиши аниқланган;
кўп каррали зарядланган нанокластсрлар атрофида элсктронларнинг энергетик ҳолатларини қайта тақсимланиши туфайли нанокластсрли кремний 100 К ҳароратда 10 микромстрли инфрақизил нурланишни кайд эта олиши аникланган;
кўп каррали зарядланган кластер атрофида кучли элсктр майдон ҳосил бўлиши ҳисобига Франц-Келдыш назариясига асосан кремнийнинг локал соҳаларида ўзгарувчан зонали структура пайдо бўлиши туфайли 0,12-^0,75 эВ спеткр оралигида катта фотоссзгирлик аникланган;
кўпзарядли нанокластсрлар орасидаги потенциал чукурликда жойлаш-ган ковакларнинг энергетик сатҳларига электронларни туннелланиши натижасида намуналарни кўшимча ок ёруглик фонисиз инфракизил нур билан ёритилганда фотоўтказувчанликнинг максимум камайиши кузати-ладиган энергияни 0,43 эВ дан 0,55 эВ гача силжиши аникланган;
потенциал чукурликда жойлашган коваклар билан кластсрлар ютиб олган электронлар орасида рекомбинация бўлмаслиги туфайли 0,15-4),4 эВ спектрал ораликда релаксация вақти 103 с га тенг бўлган катта кийматдаги киришмали қолдик фотоўтказувчанлик аникланган.
Хулоса
1 .Паст ҳароратли икки босқичли диффузия усулидан фоидаланиб куп каррали зарядга эга нанокластсрлар мавжуд кремний намуналари олинди ва уларнинг мавжудлиги ЭПР қурилмасида ўрганилиб тасдиқланди.
2. Кўп каррали зарядга эга нанокластсрлари мавжуд кремнийда ковакларнинг ҳаракатчанлиги оддий кремнийникидан 2.5^3 марта кичиклиги аниқланди ва унинг ҳароратга богликлиги монотон бўлмаган тавсифга эга бўлиб, қиймати сруглик интенсивлигига кучли богликлиги аниқланди.
3. Тадқиқот натижасида электр майдон қийматининг ўзгариши билан ўрганилаётган намуналарнинг фотосезгирлигини I~UI+I қонуният бўйича ўзгариши аниқланди, бу срда ҳарорат ошиши билан даражанинг киймати 2<3 ораликда камайиб борди.
4. Киришмали фотоўтказувчанлик киймати 0,75^-1,12 эВ спектр оралиғида хусусий фотоўтказувчанлик кийматига яқинлиги аникланди, бу кремнийнинг тақиқланган соҳаси валснт соҳасига яқинида энергетик кенглик (полоса, подзона) ҳосил бўлиши билан тушунтирилди.
5. «Хусусий» интеграл сруглик билан нурлантирилмаганда ҳам фотоўтказувчанликнинг камайиш ҳодисаси аниқланди ва камайишнинг максимал чуқурлиги ИҚ нурланиш спектрининг 0,43 эВ энсргиясида кузатилди.
6. Кўп каррали зарядга эга марганец атомларининг кластсрлари кучли электр майдон таъсирида ковакларнинг ютиб олиниши туфайли электронлардан фазовий ажралиши билан боғлиқ киришмали ссзувчанлик эффекта аникланди.
7. Аниқланган электрофизик ва фотоэлсктрик ҳодисалар таҳлили асосида кўп каррали зарядга эга нанокластсрлар мавжуд кремнийнинг энергетик соҳа тузилиш модели ишлаб чикилди. Ишлаб чикилган физик модел асосида тажриба натижаларининг физик моҳияти тушунтириб бсрилди.
8.Инфрақизил нурланишнинг 3-НО мкм тўлқин узунлиги соҳасида ишловчи сезгир фотоқабулкилгичларни яратиш имконияти кўрсатилди. Матсриалда кўп каррали зарядга эга марказларнинг мавжудлиги ток ташувчи зарядларнинг узок муддат сақланишига шароит яратиб, бу ўз навбатида «фотонлар санагичи» каби асбобларни яратиш имкониятларини очиб бсрди.

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Бугунги кунда дунёда юзага келган мураккаб вазият глобал миқёсга эга вокеа-ҳодисаларни тадқиқ этиш заруратини юзага келтирди. Бундай жараёнларни тўғри тушунтиришга, яшаш шароитларини кенгайтиришга, ривожланиш йўлларини башорат этишга имкон берадиган билимларни эгаллаш хозирги замон файласуфларининг тадқикот объектига айланди. Ҳозирги кунда юкоридаги вазифалар асосида фанда янгича ёндашиш муаммолари юзага келмокда. Аммо олиб борилган тадқиқотлар ушбу муаммо айрим фан доирасида хал бўлмаслигини кўрсатди. Шунинг учун илмий билишда фанлараро ёндашувга эҳтиёж сезилди. Бу эса табиат, жамият ва инсон масаласига янгича карашни талаб килиб, инсоният олдидаги катор муаммоларнинг ечим топишига хизмат кила бошлади хамда илмий билишда фанлараро ёндашувни қўллашга имкон яратди.
Дунё хамжамиятининг мураккаб глобал муаммолари - экология, экстремизм, наркобизнес кабиларни тадқиқ ва тахлил килиш фанлараро тадқиқот орқали амалга оширилади. Бугунги фан натижалари файласуф олимлардан янада масъулиятли бўлишни талаб этмокда. Муаммонинг долзарблиги шундаки, фан ривожи янги босқичга ўтаётган бир пайтда тадқиқот объектлари сифатида мураккаб тизимлар, воқеликларни ўзаро чамбарчас боғлиқликда тадқиқ этиш учун битта фаннинг имкониятлари етарли эмас. Шунинг учун фанлараро, тизимли ёндашувлар, синергетика принципларига асосланиб, турли фанларда умумий конуниятларни англашга имкон беради. Тизимли тахдил асосида шаклланган фанлараро ёндашув, турли сохавий билимлар синтезини таъминлаб, объектнинг янги кирра ва хусусиятларини ўрганишга имкон беради. Бундай тадкиқот усули ижтимоий ҳаётнинг турли жиҳатларини ва инсонни тадқиқ этиш учун бир канча фанларнинг синтезига асосланади.
Мамлакатимизда кенг қамровли модернизация, инновация жараёнлари фанлараро ёндашув асосида олиб борилмокда. Ўзбекистон Республикаси Фанлар академияси тасарруфидаги илмий тадқиқот институтлари фанлараро ёндашувга асосланган холда амалиётда юкори натижаларга эришмокда. «Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси»нинг 4-устувор йўналиши 4-бандида таълим ва фан соҳасини ривожлантириш борасида «илмий тадкикот ва инновация фаолиятини рағбатлантириш, илмий ва инновацион ютукларни амалиётга жорий этишнинг самарали механизмларини яратиш олий ўкув юртлари ва илмий тадқиқот институтлари хузурида ихтисослаштирилган илмий-экспериментал лабораториялар, юкори технология марказлари ва технопаркларни ташкил этиш»1 вазифалари қўйилган. Замонавий фанда янги инновацион йўналишларнинг пайдо бўлиши, бизни қуршаб турган дунёни чукур тадқиқ этиш фанлараро ёндашувларга асосланади. Ўзбекистон Республикасининг ёшларга оид давлат сиёсати тўғрисидаги қонунида «ёшларнинг таълим ва тарбияси сифатини ошириш, ўқув жараёнига таълимнинг замонавий шакллари ва усулларини жорий этиш чора-тадбирларини»2 амалга ошириш белгиланган. Шу боис фанлараро ёндашувларни фалсафий-назарий тахдил этиш долзарб масаладир. Диссертацияда қўлланилган замонавий илмий ёндашувлар ва усуллар, тизимли, синергетик, фанлараро ёндашувнинг илм-фап ривожига таъсири, имкопиятларипипг методологии муаммоларипи тахлил қилиш хозирги кунда ушбу изланишларсиз илмий тадқиқот ўтказиб бўлмаслигини кўрсатмокда.
Мазкур диссертация тадкиқоти Узбекистан Республикасининг 2016 йил 14 сентябрдаги ПҚ-406-сон «Ёшларга оид давлат сиёсати тўғрисида»ги Қонуни, Узбекистан Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сон «Узбекистан Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги Фармони, 2017 йил 20 апрелдаги ПҚ-2909-сон «Олий таълим тизимини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги Қарори ва мавзуга оид бошқа норматив-ҳуқуқий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ҳисса қўшади.
Тадқиқотнинг мақсади илмий билишда фанлараро ёндашув ва унинг шаклланишига таъсир этувчи омилларнинг фалсафий-назарий жиҳатларини тадқиқ этишдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги куйидагилардан иборат:
фанлараро ёндашувнинг фалсафий-назарий асослари ва намоён бўлишининг тизимли кўринишлари очиб берилган;
фанлараро ёндашув асосида соҳавий фанлар учун умумий тушунчалар, методология, концепцияларни вужудга келиш жараёнида фаннинг тизим сифатида такомиллашиб боришини статик ва ўзгарувчан жиҳатлари очиб берилган;
синергетиканинг фанлараро тадкикот усули сифатидаги эвристик ва ночизиқли имкониятлари асосланган;
фалсафани ўкитишда фанлараро ёндашувнинг эпистемологии жиҳатларига асосланиб илмий тадқикотларни чукур ўрганиш, фалсафий таълимни диалог усулида олиб бориш такомиллаштирилган.
Хулоса
«Илмий билишда фанлараро ёндашувларнинг методологии муаммолари» мавзусидаги диссертация бўйича олиб борилган тадкикотлар натижасида куйидаги хулосалар такдим этилди.
1. Фанлараро ёндашув илмий билишнинг интегратив томонларини ривожланишига асос яратиши мумкинлиги билан хам алоҳида аҳамият касб этади.
2. Фанлараро ёндашув табиий-илмий (биохимия, биофизика, биогео-кимё, космокимё, астрофизика), ижтимоий (психолингвистика, социолингвистика) ва табиий-ижтимоий фанлар (биоэтика, социобиология) кесиш-масида вужудга келади.
3. Фанлараро ёндашувлар фандаги назарий тизимларнинг теранлик даражасини ошириб, назария ва эмпирик маълумотларнинг қўлланиш доирасини кенгайтиради. Назария мазмунининг янада теранлашуви фаннинг интегратив даражаси ошишига сабаб бўлади, тушунчалар хакидаги тасавввурнинг интегратив жараёнларга таъсир кўрсатиш имкониятини рўёбга чиқаришга кўмаклашади. Фанлараро ёндашувлар илм-фанни, таълим ва ишлаб чикаришнинг интеграциясини кенг қўлланиши имкониятларини яратади.
4. Илмий билишда фанлараро ёндашувнинг янгиланиб бориши илм-фан таракқиёти имкониятлари кенгайишида методологик асос бўлиб хизмат килади.
5. Фанлараро ёндашувларнинг муҳим хусусиятларидан бири -билимнинг тушунтирувчи ва башорат қилувчи кучини оширишидир. Фанлараро ёндашувда назарий тушунчалар ва фаразлар интегратив билим сифатларига қараб аниқланади. Фанлараро ёндашувга кўра, илмий назариянинг тушунчалари, принциплари, қонунлари, мулоҳазалари бошқа назария мазмунидан умумийрок бўлса, назарияга афзаллик бериш лозим бўлади.
6. Фанлараро ёндашувлар янги илмий йўналишлар ва янги фанларни вужудга келтирибгина колмасдан, балки илмий билим анъанавий соҳаларининг таркиби ва тузилишига хам катта таъсир кўрсатади. Чунончи, компьютерлардан фойдаланиш фанда математика соҳасини янада кенгайтирди, бошка фанларнинг математиклашувига олиб келди ва ҳатто биоматематика сингари янги фанларни хамда чукур вакуумни, космосни, мега ва микродунёнинг мураккаб ходиса ва жараёнларини тадкик килишга йўналтирилган фанларни вужудга келтирди.
7. Синергетик фанлараро ёндашув фанлар туташган жойда пайдо бўлган моҳиятни эмас, балки фанларнинг бирлаштирувчи ички хусусиятларини асослаб беради.

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Бугунги кунда дунё аҳолисининг тез суръатлар билан ўсиб бориш жараёни озик-овқат маҳсулотлари ишлаб чиқаришни кенгайтириш, қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини етиштириштобора долзарб аҳамият касб этаётганлигидан далолат бермокда. Шунингдек, «аҳоли ўсиши билан бирга қишлок хўжалиги ишлаб чиқариши салоҳиятини камайиб бораётганлиги, тупроқ сифатининг пасайиши ва агроиқлимий ресурслардан оқилона фойдаланмаслик, энг
аввало, ҳудудларни қишлоқ хўжалиги тармоқларига тўғри ихтисослаштирмаслик оқибатида юзага келмокда»1. Шу сабабдан, агроиктисодиёт махсулотларини етиштиришда етакчи ҳисобланган фермер хўжаликлари ихтисослашувини самарали ташкил этиш, жумладан, Ўзбекистон минтакаларида илмий тадқиқотлар асосида мазкур хўжаликлар худудий таркибини такомиллаштиришни тақозо этади.
Жаҳонда қишлоқ хўжалиги соҳасини ривожлантириш, бу борада фермер хўжаликлари ишлаб чиқаришини юқори даражада ташкил этиш, уларни давлат томонидан қўллаб-қувватлаш, ихтисослашувини такомиллаштиришга устувор аҳамият берилмокда. Шунингдек, ҳозирги вақтда, қишлок хўжалигида мулкдорлар синфини шакллантириш, сифатли ва экологик тоза маҳсулотлар етиштиришни кўпайтириш, фермер хўжаликларини ривожлантириш орқали қишлоқ жойларда ижтимоий соҳаларни яхшилаш, қишлок жойларда янги иш ўринларини ташкил этиш ва аҳоли бандлигини ошириш, ер ресурсларидан самарали фойдаланиш ва мелиоратив ҳолатни яхшилаш долзарб масалалардан ҳисобланади.
Бугунги кунда республика кишлок хўжалигида бозор муносабатларини шакллантириш, минтакалар агроиқлимий ресурсларидан самарали фойдаланиш, фермер хўжаликлари ерларини оптималлаштиришда ҳудудларнинг табиий ва ижтимоий-иқтисодий имкониятларини хисобга олиш, кўп тармоқли фермерчиликни ривожлантириш ва уларнинг ихтисослашуви ҳамда ҳудудий таркибини такомиллаштириш бўйича қатор чора-тадбирлар амалга оширилмокда. Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясида «кўп тармоқли фермер хўжаликларини рағбатлантириш ва ривожлантириш учун кулай шарт-шароитлар яратиш»2 юзасидан муҳим вазифалар белгилаб берилган. Бу борада, жумладан, табиий шароити ва геодемографик вазияти турлича бўлган Қашқадарё вилоятида фермер хўжаликларининг ихтисослашуви ва ҳудудий таркибини такомиллаштиришга йўналтирилган илмий тадкиқотлар муҳим аҳамият касб этади.
Узбекистан Республикаси Президентининг 2015 йил 29 декабрдаги ПҚ-2460-сон «2016-2020 йилларда қишлок хўжалигини янада ислоҳ қилиш ва ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги Қарори ва 2017 йил 9 октябрдаги ПФ-5199-сон «Фермер, деҳқон хўжаликлари ва томорқа ер эгаларининг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилиш, қишлоқ хўжалиги экин майдонларидан самарали фойдаланиш тизимини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги Фармони ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий-ҳуқуқий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадкиқоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади Қашқадарё вилояти фермер хўжаликларининг ихтисослашуви ва худудий таркибини такомиллаштириш бўйича таклифларни ишлаб чикишдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги:
табиий шароити ва демографии вазияти турлича бўлган ҳудудларда кўп тармоқли фермер хўжаликларини ривожлантириш (асосий ихтисослашган тармоқ, иккинчи ва учинчи даражали тармоқлар, қайта ишлаш соҳалари) асосланган;
фермер хўжаликларининг ўртача ер майдони ва ахоли жойлашуви орасидаги корреляцией алоқадорлик юкори даражада (R = -0,85) эканлиги аниқланган ва шу асосда фермер хўжаликларга бириктирилган ер ҳажмини белгилашда демогеографик омилни ҳисобга олиш зарурлиги очиб берилган;
фермер хўжаликларининг ривожланиш шароитлари нуктаи назаридан районлаштириш мезонлари (ер майдони ўртача хажми, ер фонди таркиби, етиштирилаётган махсулотларнинг ўзаро нисбати) асосланган;
фермер хўжаликларида деҳқончилик ва чорвачилик тармоқларини ўзаро уйғунликда ривожлантириш, худудларнинг табиий-иқлим шароити хамда ер-сув ресурслари салоҳиятига мое холда ихтисослашувини такомиллаштириш, хўжаликлар фаолиятини қайта ишлаш бўғинлари билан тўлдириш бўйича Қашқадарё вилояти қишлоқ туманлари кесимида таклифлар ишлаб чикилган.
Хулоса
1. Фермер хўжаликлари фаолиятини самарали йўлга қўйиш ва ҳудудий ташкил этишда жойларнинг табиий шароити ҳамда аҳоли жойлашуви омилини ҳисобга олиш лозим. Хусусан, ахоли зич жойлашган ва ер ресурслари тақчиллиги сезилаётган ҳудудларда фермер хўжаликларининг ер майдонларини ихчамлаштирган ҳолда асосан кўп меҳнат талаб тармоқларга (сабзавотчилик, боғдорчилик, чорвачилик) ихтисослаштириш мақсадга мувофиқ.
2. Республикамизда кўп тармоқли фермер хўжаликларини ривожлантиришни жадаллаштириш лозим. Бу борада, фермер хўжаликларини тармоқлантириш нафақат қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини етиштириш ва қайта ишлаш билан боғлиқ ҳолда, балки бунда хизмат кўрсатиш соҳаларини, айниқса агротуризмни ҳам йўлга қўйиш самарали ҳисобланади. Шунингдек, фермер хўжаликлари негизида географик ўрнига боғлиқ ҳолда тижорат, савдо-сотик корхоналари, ярим тайёр ва тайёр маҳсулотлар ишлаб чикариш (озиқ-овкат маҳсулотлари, ип-калава ва бошқ.), ёғочни тайёрлаш ва қайта ишлаш, умумий овкатланиш шахобчалари, халқ ҳунармандчилиги, рекреация кабиларни кенг йўлга қўйиш ва ривожлантириш талаб этилади.
3. Қашкадарё вилояти республикамиз агроиқтисодиётида салмокли мавқега эга. Айтиш жоизки, бу минтаканинг ички табиий шароити деярли барча қишлоқ хўжалиги тармокларини ривожлантириш имкониятини беради. Ушбу тадкикот ишида асосий эътибор фермер хўжаликлари ихтисослашуви ва ҳудудий таркибига қаратилган ҳолда Қашқадарё вилояти тўртта район белгилаб олинди: боғдорчилик-узумчилик, ғаллачилик, сабзавотчилик, сут-гўшт чорвачилигига ихтисослашган Шимоли-шарқий район (Китоб, Шахрисабз, Яккабоғ туманлари); ғаллачилик, пахтачилик, гўшт-сут чорвачилигига ихтисослашган Марказий район (Чирокчи, Қамаши, Ғузор туманлари); лалми галлачилик ва тог-яйлов чорвачилиги етакчилик килаётган Жануби-шаркий район (Деҳконобод тумани); пахтачилик, галлачилик, чўл-яйлов чорвачилигига ихтисослашган Ғарбий район (Касби, Косой, Миришкор, Муборак, Нишон, Қарши туманлари).
4. Қашқадарё вилоятининг шимоли-шарқида, Китоб-Шахрисабз ботиғида жойлашган Шахрисабз, Китоб ва Яккабоғ туманлари ҳудуди боғдорчилик ва узумчиликни ривожланиши борасида кулай шароитларга эга. Истикболда ушбу районда боғдорчилик ва узумчиликка ихтисослашган фермер хўжаликларни ривожлантириш, янги боғлар ва токзорлар барпо этиш бўйича қуйидаги чора-тадбирларни амалга ошириш мақсадга мувофиқ: ҳудуднинг табиий шароитлари, шунингдек ташқи ва ички бозордаги талабни инобатга олиб, узум ва меванинг самарали ва саноатбоп навларини етиштириш; ток-мева кўчатларини етказиб беришни таъминлаш максадида кўчатчиликка ихтисослаштирилган фермер хўжаликларини ташкил этиш ва хўжаликларда виночилик маҳсулотлари, мева шарбатлари, узум шинниси, қуритилган мевалар ишлаб чиқаришни йўлга қўйиш.
5. Деҳконобод, Чироқчи, Қамаши ва Ғузор туманларида чорвачиликка ихтисослашган фермер хўжаликларини ривожлантириш имконияти яхши. Бу борада, мазкур туманларда фермер хўжаликларига ажратилган ерларнинг ҳосилдорлигини ошириш асосида уларнинг ем-хашак базасини мустаҳкамлаш, чорва моллари наслдорлиги ва маҳсулдорлигини яхшилашда замонавий зоотехника, ветеринария ва селекция ютукларидан кенг фойдаланиш, минтақаларнинг табиий-иқлим шароитларини ҳисобга олган ҳолда уларнинг ихтисослашувини такомиллаштириш, боқиладиган чорва молларини тўғри танлаш, етиштирилган маҳсулотларни сақлаш, кайта ишлаш ва сотиш борасидаги ишларни кенгайтиришни амалга ошириш лозим.
6. Вилоятнинг текислик қисмида жойлашган иқлими иссиқ ва курук суғорма деҳқончилик ривожланган туманларда (Муборак, Миришкор, Нишон) полизчиликка ихтисослашган фермер хўжаликларини янада ривожлантириш борасида етарлича шароитлар мавжуд. Шу боне, бу ерда фермер хўжаликлари ихтисослашувини айнан шу йўналишда ошириш ҳисобига такомиллаштирилиши мақсадга мувофиқ.
7. Вилоятда урбанизация жараёнининг ривожланиб бориши, шахар аҳолиси мутлақ ва нисбий сонининг мунтазам ўсиши шахар атрофи фермер хўжаликларини ихтисослашувига ўз таъсирини ўтказмокда. Хусусан, бу ерларда фермер хўжаликлари ихтисослашувига бошқа районлардан фаркли равишда истеъмол омилининг таъсири табиий-иқлим омилидан бирмунча кучлироқ бўлади. Шу сабабдан, Қарши ва Шахрисабз шахарларига туташ ҳудудлардаги фермер хўжаликлари ихтисослашувини асосан шаҳар аҳолиси талабини қондирувчи тармоқларга йўналтириш лозим.
8. Вилоятда чўл-яйлов ерлари салмоқли майдон эгаллайди. Улар асосан, Миришкор, Муборак, Нишон ва Косой туманларида кенг таркалган. Бирок, мазкур туманларнинг чўл-яйлов қисмидаги фермер хўжаликларини тармоқлантириш нисбатан мураккаб жараён хисобланади. Бу ерда, асосан, чорвачиликнинг мавжуд тармоқларни, биринчи навбатда, қоракўлчиликни янада ривожлантириш ҳамда уларнинг махсулотларини кайта ишлашни йўлга қўйиш мақсадга мувофиқ.

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Дунёда бугунги кунда аҳолининг турли катламлари орасида юқумли ва соматик касалликлар сонининг ортиши, иммун тизимининг пасайиши, гиёҳванд воситалардан кенг фойдаланиш, тартибсиз жинсий алокалар, сил касаллиги билан касалланиш ҳолатлари ОИВ инфекциясини юқтиришга шароит яратади. ЖССТ маълумотлари ва ОИТСга қарши кураш марказларининг маълумотларига кўра «ОИВ инфекциясини юктирганлар сони 36,7 миллион кишини ташкил этган»1 бу борада катор ишларни амалга ошириш зарур, ҳозирги кунда бу касалликни даволашнинг самарали усули антиретровирус терапия (APT) ҳисобланади ва тўғри танланган APT одам иммунотанқислик вируси (ОИВ) билан яшаётган кишиларнинг яшаш сифати ва умрини узайтиради ва ўз навбатида даволаш жараёнида вирус юкламасининг кескин пасайиши натижасида вируснинг соғлом одамга юкиш хавфини камайтиради, шу боне ОИВ инфекциясини даволашни такомиллаштиришга алоҳида эътибор каратилиши, мазкур соҳада жадал суръатлар билан тадкикот ишларини олиб борилиши замонавий даволаш тизими ва профилактик ишларни оптималлаштиришни тақозо қилмоқда.
Жаҳонда одам иммунотанқислик вируси инфекцияли беморларда антиретровирус терапиянинг клиник-патогенетик жиҳатлари ва даволаш тизимини оптималлаштириш сифатини яхшилашга қаратилган профилактик тадбирларни юқори самарадорлигига эришиш максадида қатор илмий тадқиқотлар амалга оширилмокда, жумладан: ОИВ инфекцияли беморларда оппортунистик ва ёндош касалликлар спектрини аниқлаш; ОИВ инфекциясида антиретровирус терапиянинг самарадорлиги ва хавфсизлигини таъминлаш; антиретровирус терапия самарадорлигига таъсир қилувчи омилларнинг ўрнини асослаш; ОИВ инфекцияли беморларда сурункали С вирусли гепатитнинг APT самарадорлигига таъсири ҳамда бу инфекциялар кўшилганда гепатопротекторларнинг самарадорлигини исботлаш; ОИВ инфекцияли беморларни диспансер назоратига олиш самарадорлиги ва уни АРТни такомиллаштиришдаги ўрни ва аҳамиятини асослаш; APT олмаган ОИВ инфекцияли беморларда APB дориларга бирламчи резистентликни аниқлаш; APT самарасининг пасайиш сабаблари, ножўя таъсирида юзага келадиган асоратларини белгиловчи омилларни бартараф этиш усулларини ишлаб чиқишни тақозо этади.
Бугунги кунда мамлакатимиз тиббиёт амалиётида кенг таркалган касалликларни камайтиришда, жумладан ОИВ инфекцияли беморларда антиретровирус терапия самарадорлигини клиник-патогенетик жихатларини тахлил килиш, касалликни самарали даволаш тизимини яратиш ва унинг асоратларини камайтириш, ОИВ билан хасталанган беморларнинг умрини узайтириш тиббиёт ходимлари олдида турган долзарб вазифалардан бири ҳисобланади.
Ушбу вазифаларни мақсадли бажариш 2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегияси3да « ....аҳолига тиббий ва ижтимоий-тиббий хизмат кўрсатиш қулайлиги ҳамда сифатини оширишга, ахоли ўртасида соғлом турмуш тарзини шакллантиришга, тиббиёт муассасаларининг моддий техника базасини мустахкамлашга йўналтирилган холда соғликни сақлаш соҳасини, энг аввало, унинг дастлабки бўғинини, тез ва шошилинч тиббий ёрдам тизимини янада ислоҳ килиш, оила саломатлигини мустахкамлаш, оналик ва болаликни мухофаза қилиш...», шунингдек турли юкумли касалликларни профилактикаси ва ташхислаш, замонавий тиббий хизмат кўрсатиш даражасини янги босқичга кўтариш ва сифатли тиббий хизмат кўрсатишда замонавий технологияларни қўллашни такомиллаштириш ва аҳолига тиббий хизмат кўрсатиш сифатини ошириш оркали аҳоли ўртасида касалланиш кўрсаткичларини пасайтириш ва умр узайишини таъминлаш имконини беради.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 20 июндаги ПК-3071-сон «Ўзбекистон Республикаси ахолисига 2017-2021 йилларда ихтисослаштирилган тиббий ёрдам кўрсатишни янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида», 2018 йил 25 январдаги ПҚ-3493 сон «Ўзбекистон Республикасида одамнинг иммунитет танкислиги вируси келтириб чиқарадиган касаллик таркалишига карши курашиш тизимини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги карорлари ва мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишда ушбу диссертация муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади орттирилган иммунтанқислиги вируси инфекцияли беморларда антиретровирус терапиянинг самарадорлиги ва хавфсизлигининг клиник-патогенетик хусусиятлари ҳамда вирусни антиретровирус дориларга чидамлилигини аниқлаш оркали АРТни оптималлаштиришдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
ОИВ инфекцияли беморларда оппортунисток ва ёндош касалликлар спектри ва уларнинг касаллик ривожланишини кучайтириши ва олдини олишида салбий таъсир кўрсатиши аникланган;
ОИВ инфекцияли беморларда антиретровирус терапиясининг аксарият ҳолатларда ножўя таъсири учраши ҳамда пасайишини мунтазам кузатувга олинганлиги АРТни оптималлаштиришда муҳим омиллардан эканлиги исботланган;
сурункали С вирусли гепатит ва ОИВ инфекцияли беморларда APT фонида гепатобилиар тизим патологиясини даволашда фосфогливнинг жигар фаолиятига ижобий таъсир кўрсатиши исботланган;
ОИВнинг антиретровирус дориларга сезувчанлигининг пасайиши хамда РНКдаги ўзгаришлар молскуляр-гснстик тадкикотлар асосида исботланган;
антиретровирус терапияни қўллашгача ОИВнинг антиретровирус дориларга бирламчи чидамлилигини тургун эмаслигининг даврий назорат килиш зарурлигининг тизимли механизми ишлаб чиқилган.
Хулоса
«ОИВ инфекцияли беморларда антиретровирус терапия самарадорлигининг клиник-патогенетик жиҳатлари ва уни оптималлаштириш» мавзусидаги докторлик диссертацияси бўйича олиб борилган тадқиқотлар натижасида қуйидаги хулосалар такдим этилди:
1. Табиий кечадиган ОИВ инфекциясида оппортунисток ва ёндош касалликларнинг спектри тарқоқ учрайдиган сил касаллиги (21,1%), кандидоз (20,1%), ЦМВИ (кўпинча оддий герпес вируси билан бирга учрайди) (18,0%) ва сурункали С вирусли гепатитларнинг кўп учраши билан тавсифланади ва улар ОИВ инфекциянинг зўрайиб бориши ва огир кечишини белгилайди. Пневмоцист пневмония, токсоплазмоз ва бош мия лимфомаси кам учраши билан характерланади. Бунда CD4 лимфоцитларнинг кескин пасайиш даражаси 200 хужайра/мкл дан кам ҳолда аниқланади.
2. Нуклеозид асосидаги антиретровирус дориларни қўллаган холда ўтказилаётган APT фонида 10,6% беморларда даволашнинг биринчи йилида терапия самарасизлиги ва асоратлари туфайли тўхтатилади ёки ўзгартирилади. AZT-ассоциирланган камқонлик (20,8%), липодистрофия (13,3%) ва периферик полиневропатия (13,3%) асосий асоратлардандир. Дори воситаларининг асоратларини кучайтирадиган омиллардан бири камконлик ва CD4 лимфоцитлар микдорининг даволашгача кам микдорда аниқланишидир.
3. ОИВ инфекцияли беморларда сурункали С вирусли гепатит кўп (33,5%) учрайди, касаллик APT самарадорлигига таъсир қилмасада, АРВ дориларнинг гепатотоксик таъсирини кучайтиради, бу ОИВ инфекцияси ва вирусли гепатитни янада зўрайишига сабаб бўлади. Гепатопротектор Фосфоглив сурункали С вирусли гепатита бўлган ОИВ инфекцияли беморларда антиретровирус терапия гепатотоксиклигини камайтириш, терапия самарадорлиги ва хавфсизлигини таъминлашга имкон берадиган воситалардандир, бу гепатобилиар тизимнинг клиник-лаборатор кўрсаткичларининг яхшиланиши билан намоён бўлади: ҳолсизлик 87,1% ва 51,3%, кўнгил айниши 27,8% ва 7,10%, Ал АТ 1,3±0,2 ва 0,41 ±0,2 ммоль/л, Р<0,05.
4. Диспансер кузатувига содиклик даражаси билан антиретровирус терапиянинг самарадорлиги орасида бевосита боғлиқлик аниқланди: узок муддат (12 йил) давомида мунтазам диспансер кузатувида бўлган ОИВ инфекцияли беморларда CD4 хужайраларнинг ўртача микдори дастлабки даражада (533,1±45,7 кл/мкл) аниқланди, диспансер кузатувига содиқлиги паст беморларда эса бу кўрсаткич 2 марта пасайган (227,2±59,2 кл/мкл), Р<0,05.
5. APT олмаган ОИВ инфекцияли беморларда вирус геномини секвенс килиш оркали АРВ дориларга бирламчи резистентликни аниклаш тизими амалиётга киритилди, бу беморларда ОИВнинг бирламчи резистентлиги 3,42%ни ташкил килди. 75,0% холатда биринчи катор APT схемасидаги невирапин ва эфавиренцга юқори даражада резистентлик билан ассоциирланган K103N типдаги мутация аникланди. Бундай ҳолларда ОИВнинг резистентлиги деярли аниқланмаган протеаза ингибиторларини кўллаш самаралидир.

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Жаҳонда ўткир ичак инфекциялари (ЎИИ) муаммоси илк болалик давридаги болалар орасида кенг таркалган ва оғир асоратларни келтириб чиқарадиган касалликлар тури ҳисобланади. Касаллик асосан эрта ёшли болаларда касалликнинг оғир ва асоратланган шаклларининг кенг тарқалиши ҳамда касалликдан сўнг ҳазм қилиш системасидаги бузилишлар сабабли ўзининг долзарблигини сақлаб келмокда. Ўткир ичак инфекциялар жамиятда сезиларли даражада иктисодий йўқотишга олиб келганлиги сабабли, тиббий ва ижтимоий жиҳатдан муҳим муаммолардан бири ҳисобланади1. Охирги йилларда ўткир ичак инфекцияларининг этиологик тузилишида вирусли гастроэнтеритларнинг ўрни ошиб бормокда, яъни 50-80% ҳолатларда ичак инфекциялари вирус этиологияли эканлиги аникланган2. Вирусли гастроэнтеритларнинг бугунги кунда катор вакиллари, яъни ротавирус, норовирус, аденовирус учраб турибди. Шу билан биргаликда бактериал ичак инфекциялари 7-10%га камайиб, микст-инфекциялар (вирус-бактериал) микдори 15-17%гача кўпайганлиги муаммонинг долзарблигини кўрсатади.
Жаҳонда болаларда диареяли инфекцияларни ташхислаш ва даволаш усулларини такомиллаштиришга каратилган тадбирларнинг юқори самарадорлигига эришиш максадида катор илмий-тадқиқотлар амалга оширилмокда, бу борада, болалар орасида диареяли юкумли касалликларни юқишини асосий омилларини аниқлаш ва уларни олдини олиш ва бартараф этишининг самарадор усулларини ишлаб чиқиш; илк болалик даврида инфекцион диарея билан зарарланишнинг ташхислаш алгоритмини такомиллаштириш; инфекцион диарея билан болаларни зарарланишини клиник ва молекуляр генетик кўрсаткичларининг ўзига хос хусусиятларини аниқлаш; касалликни даволашда дори воситаларни турли комбинацияларни организмнинг сезгирлигини ўрганиш; юқиш йўлларини инобатга олган ҳолда болаларда инфекцион диареялар олиб бориш тактикасини оптималлаштириш; инфекцион диарея касаллигини даволаш тизимини такомиллаштириш; вирусли ва вирус-бактериал этиологияли диареяларнинг клиник-эпидемиологик хусусиятларини асослаш; болаларда амбулатор ва госпитал босқичларда инфекцион диареяларни ташхислаш ва даволаш чора-тадбирларини хажми ва самарадорлигини асослаш; болаларда ўткир диареяни амбулатор даражада этиологик верификация килиш учун экспресс-тестлаш усулини қўллашнинг самарадорлигини такомиллаштириш; болаларда инфекцион диареяларни комплекс даволашга рух дори воситасининг қўшилиши натижасидаги клиник ва иктисодий самарадорлигини асослаш; инфекцион диарея билан касалланишни олдини олишга каратилган даволаш чора-тадбирларни замонавий ишончли тизимини ишлаб чиқиш ва соғлиқни саклаш амалиётига татбиқ этиш кабилар алохида ахамият касб этади.
2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясига мувофик аҳолига тиббий хизмат кўрсатиш даражасини янги босқичга кўтаришда муҳим вазифалар, жумладан, соматик касалликлари профилактикаси, ташхислаш, самарали даволашда замонавий технологияларни қўллашни кенгайтириш орқали юкори малакали тиббий ёрдам кўрсатиш «....аҳолига тиббий ва ижтимоий-тиббий хизмат кўрсатиш кулайлиги хамда сифатини оширишга, аҳоли ўртасида соғлом турмуш тарзини шакллантиришга, тиббиёт муассасаларининг моддий техника базасини мустахкамлашга йўналтирилган ҳолда соғлиқни саклаш соҳасини, энг аввало, унинг дастлабки бўғинини, тез ва шошилинч тиббий ёрдам тизимини янада ислох килиш, оила саломатлигини мустахкамлаш, оналик ва болаликни муҳофаза килиш...»3 бўйича вазифалар юклатилган. Бу борада турли юкумли касалликларни профилактикаси ва ташхислаш, замонавий тиббий хизмат кўрсатиш даражасини янги босқичга кўтариш ва сифатли тиббий хизмат кўрсатишда замонавий технологияларни қўллашни такомиллаштириш ахолига тиббий хизмат кўрсатиш сифатини ошириш орқали аҳоли ўртасида касалланиш кўрсаткичларини пасайтириш ва умр узайишини таъминлаш имконини беради.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сон «Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги Фармони, 2017 йил 20-июндаги ПК-3071-сон «Ўзбекистон Республикаси аҳолисига ихтисослаштирилган тиббий ёрдам кўрсатишни янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги қарорларида ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишда мазкур диссертация тадкиқоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги куйидагилардан иборат:
беш ёшгача бўлган болаларда ўткир юқумли диареяларнинг ротавирусга қарши эмлаш давридаги этиологик тузилиши, моно - ва микст -диареяларнинг клиник-лаборатор ва эпидемиологик хусусиятларини такқосланган ҳолда асосланган;
амбулатор ва шифохона шароитида диареяларни ташхислаш ва даволаш чора-тадбирларининг ҳажми ва самараси такомилаштирилган;
болаларда ўткир инфекцион диареяларни скрининг тизимида экспресс-тестлаш тизимини кўллашнинг самарадорлиги исботланган;
юқумли диарея касаллиги кечишининг клиник ўзига хос хусусиятлари, диарея билан касалланган болалар ҳаёти сифатини яхшилашга қаратилган ташхислаш тартиби такомиллаштирилган.
Хулоса
«Ьолаларда кечадиган диареяли инфекцияларнинг ташхисини хамда даволаш услубларини такомиллаштириш» мавзусидаги фалсафа докторлик диссертацияси бўйича олиб борилган тадқиқотлар натижасида куйидаги хулосалар такдим этилди.
1. Ҳозирги кунда, беш ёшгача бўлган болаларда кечадиган ўткир инфекцион диареяларнинг тузилмасида устун турувчи этиологик кўзғатувчи бўлиб, кўп холларда норовируслар (43,9%), кам даражада ротавируслар (38,5%) шунингдек, уларнинг вирус ва бактериялар билан хамкорлиги ҳисобланади.
2.6 ойдан 1 ёшгача бўлган даврга кўзғатувчиларнинг бирлашмаси келтириб чикарган ўткир диареялар хос бўлса (вируслар ва бактериялар томонидан), 1 ёшдан 2 ёшгача - вирусли диареялар, ёши улгайиб 5 ёшга тўлгунга кадар - бактериал диареялар хос.
3. Беш ёшгача бўлган ўткир диареяли болаларда кишки мавсумийлик -вирусли диареялар учуй, ёзги - бактериал диареялар учун ва кузги- бахорги -микст- диареялар учун характерли.
4. Беш ёшгача бўлган болаларда диареяларнинг огир клиник кечишига вируслар сабабчилиги кузатилади (моно- ва микст вариантлар), бу шартли равишда осмотик турдаги диарея синдроми билан асосланади.
5. Соғлиқни сақлашнинг бирламчи бўғинида диареяли болаларга ёрдам кўрсатишда ташхисот ўтказиш имкониятлари чегараланиши билан бирга, орал регидратацион терапиянинг нисбатан кам даражада ишлатилиши (48,0%) ва рух дори воситасини бениҳоя кам қўлланилиши аникланди (22,2%).
6. Юқумли касалликлар шифохонаси даражасида ўткир диареяли болаларга ёрдам кўрсатиш чоғида бактериал этиологияли диареялар тасдиқланиши 12,7% ташкил этганлигига қарамай, юқори даражада антибактериал воситаларнинг қўлланилиши аникланди (61,5%).
7. Болалардаги ўткир диареяларнинг эрта ташхислашда иммунохро-матографик экспресс-тестлардан фойдаланиш, ташхис қўйиш усули нуқтаи назаридан юкори ахборотга эга бўлиб, асосланмаган терапевтик аралашувларни олдини олишга имкон берди (шу жумладан, норационал антибитикотерапияларни).
8. Рух дори воситасини комплекс терапияга қўшилиши, ўткир диареяларнинг этиологиясидан (вирусли, бактериал ва уларнинг хамкорлиги) қатъий назар, асосий клиник белгиларнинг йўқолиш тезлигига ижобий таъсир кўрсатади, шунингдек, копрограмманинг асосий кўрсаткичларини нормал холатга келтирган ҳолда, беморни стационарда бўлиш вақтини камайтиришга олиб келади ва яқкол клиник самарадорликка эгалиги аникланди.

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Гўдакларнинг тўсатдан ўлими синдроми (ГТЎС) бир ойликдан бир ёшгача бўлган болаларнинг ташки таъсирларсиз, тўсатдан рўй берадиган ўлим ҳолатлари бўлиб, бу синдромда анамнез натижалари, морфологик аутопсия ва бошқа лаборатор тадқикотлар боланинг ўлим сабаблари тўғрисида аниқ бир исботловчи маълумотлар олиш имкониятини бермайди1. Сўнгги йилларда ушбу синдромнинг турли аспектларига бағишланган кўплаб тадкиқот материалларида ГТЎС ривожланишидаги хавф омиллари, патофизиологии, генетик, эпидемиологик, иммунологик ва киёсий ташҳис масалалари ёритиб берилган2, синдром бир нечта этиологик омиллар ва кўп сонли хавф омилларини ўз ичига олиши исботланган3. Бугунги кунда Ўзбекистонда гўдаклар ўлими кўрсаткичлари бир неча мартага камайди (1991 йилдаги хар 1000 та тирик туғилган болага 34,6 дан, 2012 йилда эса ҳар 1000 та тирик туғилган болага 10,2 гача), бу жамиятдаги ижтимоий, иктисодий фаровонликни ифодаловчи асосий демографик кўрсаткичлардан бири бўлиб хисобланади. Ҳозирги вактда ГТЎС нинг 90-95% ҳолатларида ўткир нафас етишмовчилиги кўп эҳтимолли ўлим сабаби ҳисобланса, ўпка тўқимасини комплекс текширишлардан ўтказилиши ўлим сабабларининг верификация-сида муҳим аҳамиятга эга эканлиги шубҳа туғдирмайди. Ушбу тадкиқотларнинг натижалари, респиратор функция бузилиши билан боғлиқ бўлган ўлим сабабларини аниклашдаги гипо- ёки гипердиагностика масаласида эксперт хатоликларидан маълум даражада чекланишга имконият беради.
Жаҳонда гўдакларнинг тўсатдан ўлими синдромида ўпканинг структур-функционал ўзгаришларини суд-тиббий баҳолашнинг самарали тизимини шаклллантириш, синдромни ташҳислаш ва унинг олдини олиш чора-тадбирларининг юкори самарадорлигига эришишга каратилган катор илмий-тадқиқот ишлари амалга оширилмокда. Бу борада, гўдакларни тўсатдан ўлими синдромининг учраш даражаси, хавф омилларининг характери ва диагностик хатоларнинг ретроспектив тахдилини асослаш; гўдакларнинг тўсатдан ўлими синдроми ва бошка верификацияланган сабаблардан вафот этган гўдакларнинг ўпка тўқимасини макро- ва микроскопик ўзгаришларини ўзига хослигини ўрганиш, уларни ўлим сабаблари юзасидан эксперт ташҳисотидаги аҳамиятини асослаш; гўдакларнинг тўсатдан ўлими синдроми ва бошқа сабаблар билан вафот этган гўдакларда ўпка сурфактантининг асосий манбаларини - иккинчи типдаги альвеоляр ҳужайраларнинг сонини аниқлаш, ўпка сурфактантининг биофизик хусусиятларини баҳолаш хамда ўпка сурфактанта В тур оқсили ҳолатини иммунгистокимёвий таҳлил қилиш кабилар муҳим аҳамият касб этади.
Бугунги кунда мамлакатимизда соғликни сақлаш тизими соҳасида олиб борилаётган ислоҳотлар аҳолининг турли қатламлари орасида касалликларни эрта ташҳислаш ва уларнинг асоратларини камайтиришга қаратилган кенг камровли дастурий тадбирларни ишлаб чиқишни тақозо қилмоқда. Шу билан бирга, оналар ва чақалоқларга тиббий хизмат кўрсатиш сифатини такомиллаштириш, гўдакларнинг тўсатдан ўлимини келтириб чикарувчи хавф омилларини эрта аниқлаш ва уларни бартараф этиш чора-тадбирларини ишлаб чикиш, гўдакларнинг тўсатдан ўлим синдромида ўпканинг структур-функционал ўзгаришларини суд-тиббий баҳолаш хамда ўлим сабабларни эрта аниклаш ва ташҳислашнинг замонавий усулларини ишлаб чиқиш ва амалиётга тадбиқ этиш бўйича соҳа мутахассислари олдида қатор муаммолар мавжуд. Ушбу муаммоларни ечишда 2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлан-тиришнинг бешта устувор йўналишлари бўйича Ҳаракатлар стратегиясида белгилаб берилган аҳолига тиббий хизмат кўрсатиш даражасини янги босқичга кўтариш борасидаги муҳим вазифалар, жумладан, «касалликларни ташҳислаш, самарали даволашда замонавий технологияларни қўллашни кенгайтириш орқали сифатли тиббий хизмат кўрсатиш ва аҳолининг турли қатламлари орасида ҳаёт сифатини ошириш» муайян аҳамият касб этади.
Ўзбекистон Республикасининг 2010 йилдаги «Суд экспертизаси ҳақида»ги Қонуни, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2014 йил 19 февралдаги ПҚ-2133-сон «Соғлом бола йили» ва 2014 йил 1 августдаги ПК-2221-сон «Ўзбекистонда оналар, болалар ва ўсмирлар соғлиғини муҳофаза қилиш бўйича 2014-2018 йилларга мўлжалланган Давлат дастури» қарорлари, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги «2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегияси» ҳакидаги 4947-сон Фармони, ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошка меъёрий-ҳуқукий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишда мазкур диссертация тадкикоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг максади ўпканинг структур ва функционал ўзига хос хусусиятларини комплекс ўрганиш оркали ўлим сабаблари ичида гўдакларнинг тўсатдан ўлими синдромининг ўрни ва аҳамиятини суд-тиббий аниқлашни такомиллаштиришдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги куйидагилардан иборат:
тўсатдан ўлим синдроми билан вафот этган гўдакларнинг 58%да иккинчи типдаги альвеолоцитларнинг абсолют ва нисбий кўрсаткичлари зўраки ўлим ҳолатларига нисбатан, яъни механик асфиксия, бош мия ва куйиш жароҳатлари ҳолатларида 30%га, гўдакларнинг ногаҳон ўлимида -пневмония ва ўткир респиратор вирусли инфекцияларда 15%га камайганлиги аниқланиб, бу ўпкадаги сурфактант тизимининг структур-функционал жиҳатдан ривожланмаганлиги билан исботланган;
тўсатдан ўлим синдроми билан вафот этган гўдакларда сурфактант тизими холатининг функционал бузилиши юзага келиши, бу сурфактант юза актив биофизик кўрсаткичларининг камайиши билан намоён бўлиши, ГТЎСда сурфактантнинг стабиллик кўрсаткичи бошка сабаблар билан вафот этган болалар билан солиштирилганда ўртача 1,7-2,7 марта камайганлиги асосланган;
тўсатдан ўлим синдроми билан вафот этган гўдакларда 60%дан юқори холатларда сурфактант В тур оқсили экспрессиясининг камайиши, бу эса ўпка сурфактантининг сифат ўзгаришлари натижасида юзага келиши исботланган;
ўпка сурфактант тизимидаги ўзгаришлар, уйқу вақтида болани нотўғри холатда ётиши, ҳавода кислород етишмаслиги ва бошка хавф омиллари таъсирида салбий рефлектор эффекта ривожланишига имконият туғдириши, бу эса узок давом этувчи апноэни ривожланишига ва тўсатдан ўлим ҳолатини юзага келишининг сабаби эканлиги исботланган;
ўпка тўқимаси структур-функционал ҳолатининг тизимли таҳлили ГТЎС холатларида ташҳисни верификациялаш ва гипо- ёки гиперташҳисот кўринишидаги хатоликлар хавфини сезиларли камайтириш имкониятини берганлиги исботланган.
Хулоса
«Гўдакларнинг тўсатдан ўлими синдромида ўпканинг структур-функционал ўзгаришларини суд-тиббий баҳолаш» мазусидаги тиббиёт фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD) диссертацияси ишида олинган натижалар қуйидагилардан иборат:
1. Гўдакларнинг тўсатдан ўлими синдромининг учраши 2010-2012 йил-ларда ҳар 1000 нафар тирик туғилган болаларга нисбатан 0,48-0,58 тани ташкил этди. Бир ёшгача бўлган болалар ўлимининг ҳамма ҳолатлари юзасидан ўтказилган суд-тиббий экспертизанинг қарийиб тўртдан бир қисми ГТЎС билан боғликлиги аниқланди.
2. Гўдакларнинг тўсатдан ўлими синдроми 25 ёшгача бўлган оналарнинг биринчи ёки иккинчи ҳомиладорлигидан туғилган, сунъий ёки аралаш озиклантирилган, ёши 6 ойгача бўлган болаларда, тонгги соатларда, уй шароитида кузатилди. ГТЎС ҳолатларида суд-тиббий экспертиза ўтказиш алгоритми ишлаб чиқилди.
3. Макроскопик текширувда ГТЎС нинг 85% ҳолатларида висцерал плевра остита петехиал кон куйилишлар борлиги аникланди, ЎРВИ ва пневмония ҳолатларида эса бу қон қуйилишлар фақат 25-30% да кузатилди. Микроскопик текширувда ГТЎС учун ўпкаларда майда ўчоқли кўринишдаги кучсиз катарал-дескваматив яллиғланиш белгилари хос бўлган. Аксинча, ЎРВИ ва пневмония ҳолатларида ўпкаларда сероз-йирингли ёки сероз-геморрагик кўринишидаги кўламдор яқкол бузилишлар аникланди. Ўпкалардаги патологик ўзгаришларнинг нотўғри талқин килиниши эксперт-нинг ташҳисотда учраб турадиган хатоликларига кўпрок сабаб бўлади.
4. Гўдакларнинг тўсатдан ўлими синдромидан ўлган болаларнинг ярмидан кўпида (58%) II тур альвеоляр ҳужайраларнинг абсолют ва нисбий сонининг зўраки ўлим ҳолатларига нисбатан 30% га, гўдакларнинг ногаҳон ўлимига нисбатан 15%га камайиши аникланди. Бу ўпка сурфактант тизимининг структур-функционал ноетуклигидан далолат беради.
5. Зўраки ўлим ҳолатлари натижасида ўлган болалар гуруҳи билан солиштирилганда, ГТЎСда сурфактантнинг турғунлик кўрсаткичлари ўртача 1,7-2,7 марта камайиши аникланди.
6. Иммунгистокимёвий тадқиқотлар шуни кўрсатдики, ГТЎСда аксарият гўдакларда (60%) сурфактант В тур оксили экспрессиясининг камайиши аникланди, бу ўпка сурфактантининг сифат жиҳатдан ўзгаришларидан далолат беради.
7. Ўпка сурфактант тизимидаги бузилишлар ГТЎС ривожланишида хавф омилларидан бири бўлиб ҳисобланади ва бу нокулай фонни юзага келтиради. Мазкур фонда салбий рефлектор эффектнинг ривожланиш хавфи сезиларли даражада ортади, бу эса апноэни узок вақт давом этиши ва тўсатдан ўлим юзага келишига мойиллик яратади.
8. Ўпка тўқимасини комплекс структур-функционал текшируви, зарурат холатларда ўпка сурфактантининг иммунгистокимёвий текшируви билан бирга ГТЎС да ташҳисни верифицикациялаш имкониятини беради ва суд-тиббий экспертиза амалиётида ГТЎС нинг гипо- ва гипердиагностикаси каби хатоликлари хавфини камайтиришга имкон яратади.

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Жаҳон миқёсида, замонавий спорт яққол купли рақобат хусусияти билан тавсифланиб, спортчиларнинг жисмоний етуклигини энг баланд чўққиларга олиб чикувчи илмий назарий асосни шакллантиришни энг муҳим вазифа сифатида қўймокда. Ушбу вазифани амалга ошириш юқори даражада наслий асосга эга бўлган спортчининг тиббий-биологик, тиббий психологик белгиларини тадқиқот этиш оркали спорт истикболларини аниқлаш йўналишидаги изланишларни жадалаштирмокда. Бу эса барча спорт турларида натижадорликни ўсиши, спортчиларнинг индивидуал имкониятларини узлуксиз ва мукаммал ўрганиш билан боғлиқ бўлган изланишларнинг назарий ва амалий заруратини исботламокда. Спортда юқори муваффақиятларга эришишда ўта кобилиятли ва истиқболли спортчиларни аниқлаш алоҳида аҳамият касб этади. Жисмоний иш кобилияти, спорт фаолияти хамда спорт турларини танлашга кўпроқ таъсир қилувчи бир катор антропометрия кўрсаткичлар, хусусан, тананинг тотал ўлчамлари, самототип, тана пропорциялари юқори ирсий негизга эгадир. Улар психологик, физиологик ва биокимёвий омиллар билан биргаликда истиқболли спортчиларни аниқлаш имкониятини яратади.
Спортда муваффақиятга эришиш даражаси ва спорт соҳаси илмини ривожланишининг, ҳамда спорт тиббиёти ва жисмоний тарбиянинг назарий ва амалий тиббий-биологик муаммолари асосини спортда танлов масалалари ташкил этади. Охирги йилларда инсон генини бутунлай аникланиши, ҳозирда бутун дунёда инсон морфологияси ва функционал хусусиятларининг наслдан-наслга ўтиш даражасини аниқлашга йўналтирилган молекуляр генетика усулларга таяниб илмий тадқиқотлар олиб борилмокда. Сўнгги йилларда ушбу йўналишда олиб борилган тадкиқотлар спортда машгулотлар жараёнини индивидуаллаштириш ва оптималлаштириш оркали юқори спорт натижаларига эришиш имкониятини яратмокда хамда спортчиларнинг турли нуфузли мусобақаларда рекорд натижаларини янгилаши билан ўз исботини топмокда.
Мамлакатимиз аҳоли орасида спорт ҳаракатини тубдан яхшилаш, айникса, спорт танлови жараёни асосини ташкил этадиган, болалар ва ўсмирлар ўртасида жисмоний тарбия ва спортни ривожлантириш йўналишида кенг миқёсли чора-тадбирлар комплекси амалга оширилмокда. Ушбу соҳада “Миллий ва дунё даражасида юқори натижаларга эришиш учун спортчиларни танлаш ва тайёрлашнинг тиббий-биологик ва тиббий психологик илмий асосларини яратиш” номли устувор илмий йўналишни шаклантирилиши ва Давлат илмий-техникавий дастурлар рўйҳатига киритилиши спорт тиббиёти соҳасида кенг қамровли ва мақсадли илмий изланишлар олиб бориш имкониятини яратмокда.
Қатор спорт йўналишларида, жумладан яккакураш спорт турларида, юртимиз нуфузи янада юкорига кўтарилиб, Олимпия ўйинлари ва нуфузли дунё ва континент микёсидаги мусобақаларда юкори натижаларга эришилди.
Мамлакатимиз спортчиларининг турли спорт соҳаларида эришаётган ютуқлари ва юқори спорт натижаларига эришишга қаратилган чора-тадбирлар спорт тиббиёти соҳасида чуқур назарий ва амалий ахамият касб этадиган илмий-тадкиқотларни ўтказишни ва улар натижаларини спорт амалиётига янада кенгроқ тадбиқ этишни тақазо этмокда.
Узбекистан Республикаси Президентининг 2017 йил 9 мартдаги ПК-2821-сон “2020 йил Токио шаҳри (Япония)да бўлиб ўтадиган XXXII ёзги Олимпия ва XVI Паралимпия ўйинларига Узбекистан спортчиларини тайёрлаш тўғрисида”ги, 2017 йил 3 июн ПҚ-3031-сон “Жисмоний тарбия ва оммавий спортни янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида’Ти қарорлари ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошка ҳуқуқий-меърий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат қилган.
Тадқиқотнинг мақсади спортчи-футболчиларнинг морфологик ва генетик хусусиятларини ва уларни жамоавий ўйин самарадорлиги билан ўзаро ассоциатив боғлиқлигини аниклашдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги куйидагилардан иборат:
илк бор миллий футбол жамоалари футболчиларда ACTN3, HIF1A ва AMPD1 генлари полиморфизми аллель ва генотип вариантлари билан таъминланганлик даражасиисботланган;
спорт генлари аллель ва генотип вариантлари билан катор антропометрия ва композицион кўрсатгичлар, ҳамда футболчиларнинг техник-тактик фаоллиги даражаси орасидаги узвий богликлик аникланган;
ACTN3 генининг R аллель вариантига эга футболчиларХХ генотипга эга футболчилардан фарқли қисқа давомли ўйин жараёнида юқори тактик-техник фаолликни намоён этиши ва бу фаоллик узок муддатли ўйин мобайнида сақланмаслиги аникланган;
ACTN3 генининг R аллель ва RR генотип вариантларини учраши туб аҳолига мансуб бўлган футболчиларга нисбатан туб аҳолига мансуб бўлмаган футбочиларда, ярим ҳимоячиларга нисбатан хужумчиларда юкори бўлиши тасдиқланган.
Хулоса
“Спортчи соматотипи ва унинг спорт генлари билан боғлиқлиги” мавзусидаги диссертация бўйича олиб борилган тадқикотлар натижасида куйидаги хулосалар такдим этилди:
1. Куч талаб қиладиган спорт турлари (оғир атлетика ва регби) билан шугулланадиган спортчиларда Кетле, Эрисман ва Ливи индекслари кўрсаткичлари, ҳамда организмда мушак ва ёғ микдори юкори бўлиб, оёқ узунлигига нисбатан Мануврие индекси ва танада сув микдори кўрсаткичини қуйи даражада бўлиши, тромполин билан шугулланувчи спортчиларда эса буни акси мавжудлиги кузатилади.
2. Антропометрия кўрсаткичлари: вазн-бўй ва кўкрак-бўй индекслари, тана ва оёк узунлиги нисбати, тана компонентлари таркиби (мушак-ёг-сув) бўйича футболчилар сакраш, тезлик ва юкори координация харакатлари каби хусусиятларни тақозо этадиган енгил атлетика, триатлон, тромполин ва ўк отиш билан шуғулланувчи спортчилар курсатгичларига мое эканлиги кузатилади.
3. Футболчиларни R577X ACTN3 тени полиморфизми бўйича генотиплаш уларда RX ва XX генотиплари, С34Т AMPD1 тени полиморфизми бўйича ТТ генотипи, С582Т HIF1A полиморфизми бўйича эса СС генотипи вариангларини учраш даражаси юқори эканлигини кўрсагади.
4. ACTN3 тени R аллели футболчилар бўй баландлиги ва оёк узунлиги, ҳамда Ливи индекси кўрсатгичлари билан ассоциацияланади, Кетле индекси юқори кўрсатгичлари эса ACTN3 тени X аллели, ҳамда AMPD1 ва HIF1A генларининг СС генотип вариантлари билан ассоциацияланади.
5. Республика ахамиятига эга футболчилар жамоаси ичида ACTN3 генининг X аллели R аллелига нисбатан кўпроқ аникланади (58,9%), ушбу аллелни учраш частотаси ва RR генотипи туб ахолига мансуб бўлмаган футболчиларда туб ахолига мансуб футбочиларга нисбатан, ярим химоячиларда хужумчиларга нисбатан юқорирок бўлиши кузатилади.
6. ACTN3 гени R аллелига эга футболчилар XX генотипли футболчиларга нисбатан қисқа муддатли ўйин мобайнида копток учун 2 баробар фаолроқ кўрашадилар ва 3 барабар кўпрок копток узатадилар. Тўлиқ ўйин мобайнида ушбу футбочиларнинг копток учун кўрашиш ва копток узатишлари кўрсатгичлари 4 ва 1,5 баробарга камайса, XX генотипга эга футболчиларда эса, аксинча, копток узатишлар сони 2 бараборга ортади ва ACTN3 гени генотип вариантларидан катъий назар уларнинг тактик-техникавий фаоллашувининг тенглашиши билан копток учун якка кўрашлар сони ўзгармай колиши кузатилади.

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Дунё аҳолиси орасида жамиятда иктисодий йўқотишга олиб келувчи касалликлар орасида ревматоид артрит (РА) юрак қон-томир тизими касалликларидан кейин иккинчи ўрини ҳисобланади. Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти (ЖССТ) маълумотларига РА билан хасталанган беморларда ҳаёт давомийлиги аёлларда 3 йилга, эркакларда эса 7 йилга камайиши исботланган1. Касаллик бошлангандан 20 йилдан кейин беморларнинг 60-90% меҳнат қобилиятини йўқотади, учдан бир қисми эса батамом ногирон бўлиб қолади. РА билан хасталанган беморларнинг кўпчилигида ҳаёт прогнози лимфогранулематоз, 2-типдаги қандли диабет, бош мия қон томирларининг зарарланиши ва инсултдаги каби асорталарга олиб келади2. Беморларнинг 50% яллиғланишга қарши базис препаратлар қабул қиладиган беморлар хам касаллик клиник белгилари ва бўғимлардаги деструктив жараёнларни етарлича назорат қилмасликлари, дори воситаларнинг етарли микдорда қабул қилмаслик эса ножўя таъсирларни кўрсатиш билан биргаликда ремиссия шаклланиши даражаси 25% дан ошмаслигини инобатга олиб, замонавий тиббий технология қўлланишини ҳисобга олган ҳолда ревматоид яллиғланишнинг фундаментал механизмларини аниклашга асосланган РА фармакотера-пиясига янгича ёндашувларни ишлаб чиқиш муаммоси нафақат ревмато-логияда балким бутун тиббиёт тизмида долзарб муаммо ҳисобланади.
Жаҳонда стационар шароитида ревматоид артритни даволашда қўлланиладиган дори воситалар структураси ва уларнинг клиник-фармакологик аудитини ташкиллаштириш, касалликни олдини олишнинг профилактик тадбирларнинг юқори самарадорлигига эришиш мақсадида қатор илмий-тадқиқотлар амалга оширилмокда, бу борада, ревматоид артрит билан оғриган беморларда касалликнинг қатор омилларга боғлиқлигини асослаш, аҳолининг саломатлиги сақлашда скрининг тизимига жалб килишни такомиллаштириш, касалликни ташхислашнинг оптимал тактикасини танлаш, беморларнинг ёш ва жинсий мансублиги ҳамда клиник тавсифини, шунингдек уларни даволаш учун қўлланилган дорилар фармакологик гуруҳларининг структураси ва частотаси таҳлилини олиб бориш; даволашда қўлланилган асосий ва иккинчи даражали дорилар гуруҳлари, шунингдек уларнинг айрим вакилларининг ўзаро нисбатини тахдил қилиш; индивидуал фармакотерапевтик гурухдарининг коморбид ҳолатлар ва патологияларни ҳисобга олган ҳолда солиштирма таҳлилини олиб бориш; ножўя дори реакциялари ривожланишига имкон туғдирадиган ва даволаш учун асосий препаратлар гуруҳидан чегаралайдиган омилларни асослаш; сўнгги йилларда қўлланилган асосий дори гуруҳларининг динамикада солиштирма частота таҳлилини олиб бориш; стационар шароитида касалликни давосининг клиник-фармакологик аудитини ўтказиш; стандарт давосининг энг яқин ва узок натижаларини проспектив тадқиқотларда ўрганиш; касалликнинг олдини олиш ва даволашнинг асоратларини камайтиришга каратилган алгоритмни ишлаб чикиш, аҳоли орасида моддалар алмашинуви касалликларини келиб чиқиши ва ҳаёт сифатини яхшилашга каратилган тадбирларни такомиллаштириш кабилар алоҳида аҳамият касб этади.
Бугунги кунда мамлакатимизда ахоли орасида юкумли ва соматик касалликларни эрта тахислаш ва асоратларини камайтиришга каратилган кенг камровли дастурий тадбирларни амалга ошириш зарур. 2017-2021 йилларда Узбекистан Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегияси’да мамлакатимизда истиқомат қилаётган «....ахолига тиббий ва ижтимоий-тиббий хизмат кўрсатиш кулайлиги хамда сифатини оширишга, аҳоли ўртасида соғлом турмуш тарзини шакллантиришга, тиббиёт муассасаларининг моддий техника базасини мустахкамлашга йўналтирилган ҳолда соғликни саклаш соҳасини, энг аввало, унинг дастлабки бўғинини, тез ва шошилинч тиббий ёрдам тизимини янада ислох килиш, оила саломатлигини мустахкамлаш, оналик ва болаликни мухофаза килиш...» аҳолига кўрсатилаётган тиббий хизматни яхшилашга каратилган чора-тадбирлар белгилаб берилган. Ахоли орасида ревматологик касалликларни эрта ташхислаш, замонавий тиббий хизмат кўрсатиш даражасини янги босқичга кўтариш ва сифатли тиббий хизмат кўрсатишда инновацион технологияларни тиббиётнинг катар соҳаларига киритиш асосида, юкумли касалликларни клиник ташхислаш ва даволашнинг юкори замонавий усулларни ишлаб чикиш ва бажариш зарур.
Узбеки стон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сон «2017-2021 йилларда Узбекистан Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги Фармони, 2017 йил 20 июндаги ПҚ-3071-сон «Узбекистан Республикаси ахолисига ихтисослаштирилган тиббий ёрдам кўрсатишни янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги карорида ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий-ҳуқуқий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишда мазкур диссертация тадкиқоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади ревматоид артритли беморларни даволашда қўлланиладиган дори воситаларидан оқилона фойдаланишга эришиш самарадорлигини микдор ва сифат жиҳатдан баҳолашдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги куйидагилардан иборат:
ревматоид артритда дори воситаларидан фойдаланганда А, В ва С-текширув гуруҳларида клиник-фармокологик аудита ўтказилиб, касалликни даволаш учун қўлланиладиган дори воситаларининг солиштирма оғирлиги ва стандарт даволаш тизимининг издан чиққанлиги исботланган;
ревматоид артритда стандарт терапия доирасида базисли яллиғланишга қарши воситаларда етарли бўлмаганда метотрексат дори воситасидан фойдаланилиш асосида коморбид патология сабабли юзага келадиган монелик килувчи вазиятнинг мавжудлиги исботланган;
равматоид артритни даволашда қўлланиладиган дори воситалари А, В, С синфлар учун нотўғри тақсимланганлиги, В синфга кирувчи дори воситалари кўп сарфлаган (А синф), колган гурухлар эса кам фойдаланилган гуруҳ ҳисобланиши асосланган;
ревматоид артритни даволашда биринчи бўғинда дори воситаларини кам микдорда ишлатилиши даволаш тизимининг издан чиқиши ҳамда ногиронликнинг ошишига шароит яратилганлиги исботланган.
Хулоса
«Стационар шароитда ревматоид артритни даволашда қўлланиладиган дори воситалар структураси ва уларнинг клиник-фармакологик аудита» мавзусидаги фалсафа доктори (PhD) диссертацияси бўйича олиб борилган тадқиқотлар натижасида куйидаги хулосалар такдим этилди:
1. Ревматоид артрит билан шифохонага госпитализация килинган беморларнинг аксарият қисми касалликнинг II ва III даражали фаол шакли билан хасталанганлиги аниқланди.
2. Ревматоид артрит юкори фаол даражаси кайд этилган беморлар солиштирма оғирлигининг ошганлиги, бўғимларда якқол ривожланган деструктив - дегенератив ўзгаришлар ва уларнинг функционал етишмаслиги аникланди.
3. Ревматоид артритни даволашда қўлланиладиган стандарт терапиядаги гурух дорилари орасида базисли яллигланишга карши воситалар ва глюкокортикостеридларнинг ўта паст самарадорлиги кўрсатилди.
4. Ревматоид артритни даволашда стандарт терапия ўтказиш дори воситалари гурухдари таркибида базисли яллигланишга карши воситалар паст солиштирма огирликка, ностериод яллигланишга карши воситалар эса юқори солиштирмага огирликка эга эканлиги аникланди. 11ЯҚВ:ГКС ва БЯҚВ бир-бирига нисбати 4:2:1 нисбатни ташкил қилганлиги аникланди.
5. Ревматоид артритни даволашга сарфланадиган дори воситаларининг сарфи «биринчи» бўғин дори воситаларини сезиларли даражада ушбу гурухга кирмайдиган дорилар ишлатилганлиги аникланиб, улар коморбид холат сонини ошиши ва висцерал органларнинг зарарланишига олиб келишини кўрсатди.
6. ABC - синфларнинг таҳлил маълумотларига кўра А синфга нисбатан кўпроқ дори воситалари (НЯҚВ ва ГКС) киритилиб, С синфга кам дори воситалари киритилган. Энг кўп сарф харажат метаболизмга таъсир килувчи дориларга сарфланган. Ушбу гурух дори воситалари тавсия қилинишининг таҳлили маблағ жиҳатдан фарқ қилинмаганлигини кўрсатди.
7. Ностериод яллигланишга карши воситалар ва метаболизмга таъсир кўрсатадиган дори воситалари кўп тавсия этилганлиги, кўп сарф харажатли ҳисобланиб, кўп тавсия килинадиган кам харажатли спазмолитиклар, гох-гохида тавсия килинадиган, лекин кўп сарф-харажатли хондропротекторлар ҳисобланиши билан изохланди.
8. Ревматоид артритни стандарт дори воситалари БЯҚВ, ГКС, НЯҚВ даволашда фойдаланиладиган дорилар А, В ва С синфларига нотўғри таксимланган бўлиб, сон жиҳатидан А синфга кирувчи дорилар гуруҳи кўп, С синфга эса кам, энг кўп сарф-харажатлар ва кўп тавсия этиладиган дориларга базисли, стероидлар ва ностероидлар яллигланишга карши дори воситалари ҳисобланиб, уларнинг номланиши таснифга мос келмаслиги билан изохланади.

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Дунёда вирусли гепатитлар ва уларнинг оқибатлари муҳим тиббий ва ижтимоий муаммо бўлиб қолмокда. Жаҳон соғликни сақлаш ташкилоти маълумотларига кўра, 257 миллион киши сурункали В гепатит (СВГ) вируси билан зарарланган. Сурункали гепатит В инфекцияси натижасида ривожланадиган жигар циррози (ЖЦ) ва жигар саратони окибатидан йилига тахминан 686 минг киши нобуд бўлмокда. Дунё бўйича В гепатит вирус инфекциясининг ривожланиши билан боғлик ўлим даражаси барча юкумли касалликлар таркиби ичида 7-ўринни эгаллайди1. Сурункали вирусли В ва D гепатитлар зўрайиши омиллари, ЖЦ га ўтишини эрта ташҳислаш, замонавий вирусологик усулларни амалиётга тадбик қилиш, жигар фибрози ташҳисида ноинвазив усуллардан фойдаланиш, олиб борилаётган профилактика чора-тадбирларни такомиллаштириш, генетик полиморфизм ва фиброз даражасини аниклашда ўзига хос маркёрларни аниқлаш илмий-тадқиқотларнинг устувор йўналишлари бўлиб қолмоқда.
Жаҳонда HBV, HDV этиологияли жигар циррози клиникаси, эрта ташҳисоти ва прогнози бўйича юкори самарадорликка эришиш максадида қатор илмий тадқикотлар амалга оширилмокда. Ушбу максадда, вирус этиологияли сурункали диффуз жигар касалликларининг тарқалишини баҳолаш , уларнинг асоратлари ва салбий оқибатларининг ЖЦ га олиб келишига алоҳида эътибор берилмокда. Таъкидлаб ўтиш жоизки, жигар фиброзини эрта ташхислаш ва даволаш сурункали В ва D гепатит асоратларини олдини олиш хисобланиб, мухим муаммолардан бирига айланди2. Жигар циррози ривожланишида вирус генотипини аниқлаш, турли генетик факторларнинг молекуляр-генетик полиморфизмини аниқлаш, жигар циррозига ўтишидаги зардоб маркёрларини аниқлаш, ЖЦ га ўтишини башоратлаш ва ҳаёт сифатини яхшилашга каратилган тадбирларни такомиллаштириш алоҳида аҳамият касб этади.
Ҳозирги кунда мамлакатимизда соғлиқни саклаш тизимини ислох қилиш бўйича амалга оширилган тадбирлар натижасида, аҳоли саломатлигини мустаҳкамлаш ва юқумли касалликларнинг, жумладан, вирусли гепатитларни эрта ташҳислаш, даволаш самарадорлигини ошириш ва касаллликни олдини олишга қаратилган самарали тадбирлар ўтказилмокда3. Шулар билан бир қаторда, аҳолига уз вактида сурункали гепатитларни ташхислаш ва даволаш, HBV, HDV этиологияли жигар циррозини клиникаси, ташҳиси ва иқтисодий юкини инобатга олган ҳолда касалликни зўрайиши омиллари, жигар циррозига ўтишининг ташхиси, прогнози ва клиник жиҳатлари бўйича илмий асосланган натижалар талаб этилмокда. 2017-2021 йилларда Узбекистан Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясида4, жумладан «соғликни сақлаш соҳасини, энг аввало унинг аҳолига тиббий ва ижтимоий-тиббий хизмат кўрсатиш сифатини ошириш тизимини янада ислоҳ килиш» вазифалари белгилаб берилган. Ушбу вазифалардан келиб чиққан ҳолда, жумладан, В вирусли гепатитнинг генотипик хусусиятларини аниқлаш, аҳоли орасида HBV, HDV жигар циррозини эрта прогнозлаш усулларини такомиллаштириш, касалликни олдини олиш ва даволашнинг клиник-иқтисодий самарадорлигини баҳолаш муҳим илмий-амалий аҳамият касб этади.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сон Фармони билан тасдиқланган «2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича харакатлар Стратегияси» ва Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2017 йил 24 июлдаги 537-сон «Ўзбекистон республикасида юқумли касалликлар тарқалишининг олдини олишга доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида»ги Қарори ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошка меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади сурункали вирусли В ва D гепатитларнинг ЖЦ га ўтишида зўрайиш омиллари ва прогностик конуниятлар ахамиятини аниқлаш, ЖЦ нинг клиник - диагностик ва профилактик жихатларини ўрганиш ва ҳақиқий таркалишини ва иктисодий юкини ҳисобга олган ҳолда аниқлашдан иборатдир.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
D генотипнинг юқори тарқалиш частотаси ва HBV-инфекциянинг зўрайишида D генотипининг аҳамиятлилиги исботланган;
илк бор вирусли жигар циррозини башоратлашда WFA+-M2BP маркёри юкори даражасининг аҳамияти асосланган;
HBV вирусли юкламасининг ва инсон генетик омилларининг башоратловчи маркёр сифатида сурункали гепатит В ва D зўрайишига ва ЖЦ шаклланишига таъсири аниқланган;
илк бор сурункали D гепатит зўрайиши ва жигар циррози шаклланишида интерлейкин 28В башоратлаш маркёри сифатида аниқланган;
сурункали В ва D гепатитларни жигар циррози билан такқослаш асосида даволашнинг иқтисодий харажатларини хисобга олган холда бевосита таъсир қилувчи вирусга қарши дори воситалари-нуклеотидлар ва нуклеозидларнинг аналоглари билан эрта даволаш асосланган.
Хулоса
1. Скрининг текширувлари натижасида кўплаб шахсларда HBsAg ва anti-HCV аниқланиши СВГ нинг аҳоли орасида кенг таркалганлигидан далолат берди. Улар "соғлом" аҳоли орасида 8,3% ва 5,6% ни ташкил килди.
2. HBsAg асосан 12,9% ёшлар орасида (20-30 ёш), 10,3% - ўрта ёшлар орасида (31-40 ёш) ва 8,5% - 41-50 ёшдагилар орасида аниқланди. Жараённи ЖЦ га трансформацияси хавфи ижтимоий фаол, мехнатга лаёқатли аҳоли орасида, яъни ёшлар ва ўрта ёшдаги шахслар орасида юқори эканлиги кузатилди.
3. Клиник кўринишларнинг ифодаланганлиги хар доим хам морфологик ўзгаришлар билан мос келмади. Кам ифодаланган клиник кўринишларда баъзан аник морфологик ўзгаришлар кузатилди, ва аксинча, яккол ифодаланган клиник белгиларда морфологик ўзгаришлар кузатилмади.
4. Ўзбекистонда В гепатитнинг D генотипи (96,5%) кўп учрайди, шунингдек, баъзи ҳолатларда А генотип (3,5%) учрайди. Вирусларнинг генетик хусусиятлари касалликнинг кечиши ва оқибатини белгилайди. D генотип касалликнинг тез зўрайишига сабаб бўлди ва сурункали гепатит В нинг прогностик маркёри бўлиши қайд этилди.
5. HBV инфекцияси ЖЦ пайдо бўлишигача кўп йиллар симптомсиз кечиши мумкин. Агар бемор ҳолатини баҳолаб ва даволаш эрта бошланса, сурункали беморларнинг яшаши узаяди. Жигар касалликларининг ўзига хос хусусиятларидан бири клиник белгиларнинг шаклланмаганлиги ва беморларнинг шикоятлари йўклигидир. Шу нуктаи назардан, сурункали гепатит В билан касалланган беморларда ЖЦ ни ўз вактида аниклаш ва унинг ривожланиш жараёнини камайтиришга каратилган даво тайинлаш муҳимлиги кўрсатилди.
6. Фиброз даражасини акс эттирувчи сурункали В ва D гепатитларнинг муҳим маркёрлари зардобдаги WFA+-M2BP микдори ҳисобланади. СВГ да гистологик таҳлиллар М2ВР билан мос келди. Касаллик окибатининг ижобий прогнозида WFA+-M2BP микдори паст кўрсаткичларда аниқланди. Сурункали гепатитнинг паст ёки ўртача кечиши, аммо юкори WFA+-M2BP кўрсаткичлари бўлган беморлар жиддий эътибор ва давомли кузатувни талаб этди, чунки АлАТ нинг нормал кўрсаткичлари, шикоятлар ва объектив ўзгаришларнинг йўклиги ЖЦ га ўтиш имкониятини инкор этмади. Касаллик прогнозида зардобдаги WFA+-M2BP нинг микдори кўрсаткичларини аниқлаш кўрсатилди.
7. ЖЦ ривожланишида виремия билан сурункали гепатит В нинг зўрайиши ўртасида боғлиқлик аникланди. Вирус юкламасининг ортиши билан ЖЦ ривожланишининг хавфи ортиши кузатилди.
8. Жигарнинг эластографияси оркали кўп микдорда ҳисобга олинмаган ЖЦ аникланди. Жигар эластографияси натижаларини сурункали гепатитни ЖЦ га ўтишининг прогностик маркёри сифатида қўллаш кўрсатилди.
9. SNP нинг геном скрининги сурункали гепатит В ва сурункали B+D гепатит оқибатларини прогнозлаш имконини берди. IL28B нинг генетик индивидуал типини аниқлаш касаллик оқибатида вужудга келиши мумкин бўлган ЖЦ ни хамда беморларни олиб бориш тактикаси учун фойдали эканлиги кўрсатилди.
10. Касаллик зарарини аниклаш асосида жамиятнинг барча харажатларини микдорий баҳолаш орқали харакатлар кетма-кетлигини аникланди, ташҳислаш ва даволашнинг янги усулларини жорий этишнинг иқтисодий самарадорлигини олдиндан белгиланди, сурункали вирусли гепатитнинг асоратларини даволашга кетган ижтимоий харажатлар кўрсатилди.
11. Ҳисоблаш таҳлиллари асосида гепатоцит ҳамда В ва D гепатит вирусининг ўзаро боғлиқлик фаолиятини молекуляр-генетик механизмларини аниқлаш мақсадида ишлаб чиқилган математик моделлаш ва дастур жигар фибрози генлари полиморф вариантларини ҳамда зардоб маркёрларини ҳисобга олган ҳолда ушбу гепатитларда инфекцион жараённинг асосий қонуниятларини очиб бериши кўрсатилди.

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Жаҳон иқтисо-диётига интеграциялашув жараёнлари жадал ривожланиб бораётган бир вақтда қишлоқ хўжалигининг барқарор ривожланиши муҳим омиллардан бирига айланиб бормокда. Ушбу йўналишда бугунги кунда аграр сектор салоҳиятининг салмоқли қисмини ташкил этувчи сабзавотчилик маҳсулотларини етиштириш ва сифат даражасини ошириш муҳим аҳамият касб этмокда. Зеро, Халқаро диетологларнинг тавсиясига кўра, инсон истеъмол қиладиган озик-овкатнинг камида 50 фоизини мева ва сабзавотлар ташкил этиши зарур1.
Мамлакатимиз табиий-иклим шароити сабзавотчиликни ривожланти-ришда кулай ҳисобланиб, тармоқ рақобатбардошлигини ошириш сабзавотчилик мақсулотларига бўлган ички бозор талабини тўлиқ таъминлаш, экспорт салоҳиятини ошириш эвазига юқори даромадли тармоқка айлан-тириш, шунингдек, кўшимча ишчи ўринларини яратиш, энг асосийси аҳо-лини тиббий меъёрларга мос равишда сифатли маҳсулотлар билан узлуксиз таъминлаш каби ижтимоий масалаларни ҳал этиш имкониятини беради. Аммо, кейинги йилларда тармок имкониятларидан етарлича фойдаланмаслик улар фаолияти самарадорлигининг ошишига салбий таъсир кўрсатмокда. Шу боис, Президентимиз томонидан қишлоқ хўжалигида “...таркибий ўзгартиришларни чукурлаштириш ва қишлок хўжалиги ишлаб чиқаришини изчил ривожлантириш, мамлакат озиқ-овқат хавфсизлигини янада мустах-камлаш, экологик тоза маҳсулотлар ишлаб чиқаришни кенгайтириш, аграр секторнинг экспорт салоҳиятини сезиларли даражада ошириш”2 масалалари стратегик вазифа сифатида белгилаб берилди.
Дунёдаги глобал иқлим ўзгариши, ижтимоий-демографик ҳолат ва унга мос равишда озик-овкат махсулотларига талаб ошиб бориши натижасида “бугунги кунда ривожланаётган мамлакатларда бир киши учуй тавсия этилган кундалик 400 грамм ўрнига жуда кам микдорда - бор-йўғи 150-200 грамм мева ва сабзавот истеъмол қилинмокда”3. Шу нуктаи назардан бугунги кунда республикамизда сабзавотчилик тармогини ривожлантириш, хусусан, ҳимояланган ер сабзавотчилигида махсулот етиштиришнинг ташкилий-иқтисодий механизмларини такомиллаштириш оркали сабзавот махсулот-ларини етиштиришнинг узвийлиги ва нарх барқарорлигини таъминлаш каби масалаларни хал этиш бўйича илмий тадкикот ишларини амалга ошириш долзарблик касб этмоқда.
Ўзбекистон Республикасининг «Фермер хўжалиги тўғрисида»ги, «Деҳқон хўжалиги тўғрисида»ги (1998) қонунлари, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 21 июндаги ПҚ-3077-сон “Махаллий экспорт килувчи ташкилотларни янада қўллаб-кувватлаш ва ташки иқтисодий фаолиятни такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Қарори ва Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сон «Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси» Фармони ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади қишлоқ хўжалигини модернизациялаш шароитида ҳимояланган ер сабзавотчилигини ривожлантиришнинг икти-содий асосларини такомиллаштириш бўйича илмий асосланган таклиф ва амалий тавсиялар ишлаб чикишдан иборат.
Тадқиқотнинг илмин янгилиги куйидагилардан иборат:
фермер ва деҳқон хўжаликларида иссикхоналарда интенсив ва ресурс-тежамкор технологиялардан фойдаланишни кўзда тутувчи сабзавот экин-ларини парваришлаш ва маҳсулот етиштириш бўйича намунавий технологик карта ишлаб чиқилган;
ривожланган давлатлар тажрибаларини ўрганиш асосида республика худудларининг ижтимоий-иктисодий ривожланиши, бозор талабини ҳисобга олган ҳолда иссикхоналарда сабзавот маҳсулотлари етиштиришнинг замонавий усулларини жорий қилиш бўйича таклифлар ишлаб чиқилган;
иссикхоналарда махсулот етиштирувчи субъектлар фаолиятини муво-фиқлаштирувчи уюшмаларни ташкил этиш, уларнинг ташкилий-бошқарув тузилмаларини шакллантириш бўйича таклифлар ишлаб чикилган;
иссикхоналарда сабзавот етиштирувчи тадбиркорлик субъектлари учун бошлангич сармояларни шакллантириш жараёнини кредитлаш ва сугурта-лашнинг рагбатлантирувчи тизимини жорий килиш юзасидан тавсиялар ишлаб чикилган.
Хулосалар
1. Сабзавот маҳсулотларини очиқ ва ҳимояланган майдонларда етиш-тириш усулларини бевосита алоқадорликда ривожлантириш тармокда ишчи кучига бўлган талаб ва ишлаб чикариш жараёни узвийлигини таъминлаган ҳолда йил давомида аҳолининг сабзавот маҳсулотларига бўлган эҳтиёжини кондириш имконини беради. Шу сабабли, тадқиқотлар натижасида ҳимоя-ланган ер сабзавотчилигининг ўзига хос хусусиятлари тадкиқ этилган бўлиб, унинг ишлаб чиқариш ва иқтисодий самарадорлигини оширишда мазкур ху-сусиятларни ҳисобга олиш муҳим саналади
2. Тадқиқотлар натижасида иссикхонада сабзавот етиштиришнинг самарадорлигини ифодаловчи кўрсаткичлар аниклаштирилди ва тизимлашти-рилди. Ушбу кўрсаткичлар тизими тегишли умумиқтисодий индикаторларни камраб олган ҳолда, соҳада барча турдаги ресурслардан фойдаланиш самарадорлигини баҳолаш имконини беради.
3. Иссикхона сабзавотчилигини ривожлантиришда хориж тажрибасини ўрганиш натижаларини умумлаштириш натижасида, уларнинг республика-мизда қўллаш зарур бўлган қуйидаги жиҳатларини таклиф этамиз. Хусусан:
замонавий енгил конструкцияли, энергия тежовчи ва мукобил энергия манбалари асосида ишлашга мўлжаллаб куриладиган иссиқхоналар майдон-ларини кенгайтириш;
етиштириладиган сабзавотлар уруғчилигини ривожлантириш ва уруғ билан таъминлашнинг самарали усулларини жорий этиш, иссиқхона маҳсу-лотлари етиштирувчи барча турдаги хўжалик субъектларига ресурс таъми-ноти тизимини ривожлантириш шароитларини яратиш;
иссикхона сабзавотчилиги билан шуғулланувчилар ўртасида ўзаро кооперацией алокаларни ривожлантириш, кооперативлар ва уюшмалар томо-нидан товар ишлаб чикарувчиларнинг манфаатларини химоя килиш тизимини жорий этиш; маҳсулот етиштирувчиларга молиявий имтиёзлар бериш, иссиқхона сабзавотчилиги соҳасини кадрлар билан таъминлаш, хўжалик субъектлари ходимларининг малакасини ошириш бўйича курслар ташкил этиш ва хорижий давлатларга тажриба алмашиш тизимини жорий этиш.
4. Хўжалик юритиш шаклларининг иссиқхона турларидан фойдала-нишни қиёсий баҳолаш аксарият деҳқон хўжаликлари ва аҳоли томорқа-ларида кам сарф-харажат талаб этадиган, айниқса, маҳаллий типдаги кичик хажмли иссиқхоналардан фойдаланиб, сабзавотчилик маҳсулотлари етишти-рилаётганлигини кўрсатади. Фермер хўжаликлари ва хусусий тадбиркор-ларнинг аксарияти эса кўпрок замонавий технологияларга асосланган катта ҳажмдаги ер майдонларида куриладиган иссикхоналарда сабзавот махсу-лотлари етиштирмокдалар.
Тахдилларга кўра, иссикхоналарда сабзавот маҳсулотлари етиштириш имкониятларидан тўларок фойдаланиш максадида уларни ҳудудий жойлаш-тириш талаб этилади. Мисол учун, анъанавий иссикхоналарга нисбатан замонавий (автоматлаштирилган, гидропоника усулидаги) иссиқхоналардан фойдаланиш натижасида 1 м2 майдонда сабзавот маҳсулотларининг ўртача хосилдорлигини 15-20 кг га, даромад микдорининг эса 75-100 минг сўмга ортишини таъминлаш асослаб берилган.
5. Иссиқхона сабзавотчилигининг амалдаги намунавий технологик карталарга асосан бир гектар очиқ ва ёпиқ майдонларда сабзавот махсу-лотлари (бодринг) етиштиришнинг асосий ишлаб чиқариш ва иқтисодий кўрсаткичлари таққослама таҳлилига кўра иссиқхоналардаги бодринг хосил-дорлиги очиқ майдонларга нисбатан 170 центнерга ортиқ, рентабеллик даражаси эса мос равишда 2 баравардан кўпроқни ташкил этади.
Тахдилларга кўра, бир хил типдаги бир минтақада жойлашган иссикхоналарда сабзавот етиштириш учун сарфланган ресурслар микдорида кескин фаркланишлар мавжудлиги махсулот етиштирувчиларнинг аник илмий асосланган меъёрлар асосида фаолият юритмаганлигида намоён бўлди. Шу муносабат билан муаллиф томонидан ёпик усулда сабзавот етиштиришнинг намунавий технологик харитаси ишлаб чикилиб амалиётга жорий этилди.
6. Бугунги бозор муносабатлари шароити ва конуниятлари иссикхона сабзавотчилигида инновациялардан кенг фойдаланиш заруриятини талаб этмокда. Иссикхона сабзавот махсулотлари ишлаб чикариш хажмини кўпай-тириш, уларнинг хосилдорлигини ошириш, мехнат харажатларини камай-тириш ва махсулот сифатини ошириш илғор энергия тежовчи янги техно-логияларни жорий этилишига ва замонавий илмий-техника базасининг яратилишига богликдир.
Республикамиз шароитида кишки ва бахорги иссикхоналарда махсулот ишлаб чиқарилиши боисдан, ушбу даврда энергия ресурсларига (табиий газ, иссиклик энергияси, электр энергияси ва бошқалар) бўлган талаб кескин ортади ва янги ҳосилга замин (уруғ экиш, кўчат материалларини экиш, ҳосилни шакллантириш ва бошқалар) яратилади. Тахлилларга кўра, иситиш харажатлари жами харажатларнинг қарийб 40 фоизидан ортигини ташкил этмокда. Шу билан бирга иссикхона сабзавотчилиги билан шугулланувчи деҳқон хўжаликларига табиий газдан фойдаланишнинг чеклаб қўйилиши оқибатида етарли микдорда иссикликка эга бўлмасдан экинлар бир кисмининг нобуд бўлишига ва олинадиган хосилнинг камайишига, пировард натижада махсулот ишлаб чикариш самарадорлигининг пасайишига олиб келмокда.
Шу боисдан илмий-техника тараккиёти натижаларига асосланган энергиянинг мукобил манбаларида (биогаз, куёш ва шамол энергияси) ишловчи самарали иссикхоналарни куриш ва улардан фойдаланиш зарурияти юзага чиқмокда. Бундай иссикхоналарда киш ва бахор ойларида етишти-рилган сабзавотлар нархи юкори бўлиши нафакат харажатларни коплаш, балки юкори фойда олиш имконини беради.
7. Тизимда олиб борилган кенг кўламли ислоҳотлар натижасида сабзавот етиштирувчи фермер ва деҳкон хўжаликларида экспорт фаолиятини ривожлантиришни рағбатлантириш, улар томонидан етиштирилаётган сабзавот махсулотлари сифатини ташки бозор ва халкаро стандартларга тўлик жавоб берадиган холда етиштириш имкониятларини яратмокда. Аммо, иссикхона хўжаликлари фаолиятини мувофиклаштиришнинг ягона тизими мавжуд эмаслиги, янги технологиялар асосида замонавий иссиқхоналар куриш ва мавжудларини реконструкция қилишни қўллаб-қувватлаш меха-низмлари жорий этилмаганлиги сабабли экспорт салохиятини янада ошириш ва кишлок ахолиси учун янги иш ўринларини яратиш имкониятларини чекламокда. Шу сабабли “Ҳимояланган ерларда сабзавот махсулотлари етиштирувчилар уюшмаси”ни ташкил этиш мақсадга мувофикдир.
8. Тадқиқотларга кўра, иссикхона сабзавотчилигини ривожлантиришда амалдаги кредитлаш, солик, сугурта каби молиявий институтлар фаолиятини хам такомиллаштиришни талаб этади. Бунда иссикхона сабзавотчилиги субъектлари учун бериладиган кредит фоиз ставкаларини амалдагига нисбатан 50 фоизгача камайтириш, мос равишда олинган кредит маблагларини коплаш муддатларини узайтириш, лизинг шартларини, яъни дастлабки тўлов муддатини 3 йилгача имтиёзли равишда кечиктириш, коплаш муддатини 5 йилга узайтириш, амалдаги иссиқхоналарни мулк сифатида сугурталаш тарифларини 10 фоиздан 6 фоизгача, хосил сугуртаси тарифларини 8 фоиздан 5 фоизгача камайтириш орқали республикада иссикхона сабзавотчилиги тизимининг баркарор ривожланишини таъминлаш асослаб берилган.

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Бугунги кунда, жисмоний тарбия ва спорт дунё хамжамиятининг энг устувор йўналишларидан бирига айланди. Жисмоний тарбия ва спорт маштулоти назарияси ва услубиятининг етакчи олимларининг тадқиқот ишларида спортчиларнинг жисмоний тайёргарлик тизимидаги тезкор-куч машғулотларини унинг жисмоний қобилиятлари билан бир қаторда қарайдилар. Бизнингча, спортчи қизларнинг тезкор-куч сифатларини техник-тактик тайёргарлик давомида интеграциялашган ҳолда такомиллаштириш истиқболли йўналиш ҳисобланади. Йиллик тайёргарлик циклининг турли такомиллашув боскичларида юқори малакали футболчи кизлар билан олиб бориладиган иш жараёнида илмий изланиш айнан шу йўналишда амалга оширилиши керак. Аёллар футболида фаолият юритилаётган мутахассис-ларнинг спортчи кизларнинг тезкор-куч тайёргарлиги даражаси ва уларнинг техник махорати ўртасидаги аник микдорий тавсифларнинг ўзаро боғлиқлигини аниклаш зарурати тўғрисидаги фикрлари етарлича хилма-хилиги билан ажралиб туради.
Жахонда футбол назарияси ва амалиётида спортчиларни саралаш, ўқув машгулотларни режалаштириш, психологик, жисмоний, техник-тактик ва функционал тайёргарликда қўлланиладиган восита ва усулларни амалиётга тадбиқ этиш юзасидан кўплаб илмий-тадқикот ишлари ўтказилган. Спорт натижаларининг жадал ўсиши мазкур соҳада замон талабларига жавоб берадиган ўкув-машғулотларнинг оптимал тизимини излаб топиш талабини қўймокда.
Республикамизда истеъдодли ва салохиятли футболчиларни танлаш ва тайёрлашнинг самарали тизимини яратиш, миллий терма жамоалар ва профессионал футбол клублари учун сифатли спорт захирасини шакллантириш муҳим ахамият касб этади1. Футболчиларни тайёрлаш юзасидан ўтказилган тадкикот ишларида мутахасислар шундай нуқтаи назарга таянадиларки, тезкор-куч тайёргарлигини оширишда юқори малакали футболчи кизларни тайёрлашнинг негизли асосларидан бири ҳисобланади. Сўнгги йилларда Ўзбекистонда хотин-қизлар спортини, жумладан аёллар футболини ривожлантиришга катта аҳамият қаратилмокда. Хотин-қизлар билан олиб бориладиган машғулотларнинг ўзига хос хусусиятларига боғлиқ масалалар уларнинг турли хил спорт мусобакаларида илк бор иштирок этган пайтларидан пайдо бўлди. Ватанимиз ва хорижий олимлар, мураббийлар, педагоглар томонидан машгулот жараёнини янада яхшилаш ва спортчи кизларнинг спорт фаолияти натижавийлигини оширишга каратилган кўпгина таклифлар билдирилганлигига карамай, у ёки бу спорт турида хотин-қизлар тайёргарлигининг ўзига хос хусусиятларига деярли эътибор қаратилмаяпти.
Ўзбекистон Республикасининг 2015 йил 4 сентябрдаги “Жисмоний тарбия ва спорт тўғрисида”ги ЎРҚ-394-сон Қонуни, Ўзбекистон Республикаси Президента ташаббуси ва қўллаб-қувватлаши билан Ўзбекистонда 2017-2021 йиллар учун жисмоний тарбия ва оммавий спортни ривожлантириш дастури тасдиқланди. Шунингдек, 2017 йил 9 мартдаги “Ўзбекистон спортчиларини 2020 йилда Токио шаҳрида (Япония) ўтказиладиган XXXII Олимпия ўйинлари ва Параолимпия ўйинларига тайёрлаш ҳақида’Ти ПФ-2821-сон Фармони, 2018 йил 5 мартдаги “Жисмоний тарбия ва спорт соҳасида давлат бошкаруви тизимини тубдан такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПФ-5368-сонли Фармони хамда мазкур соҳага тегишли бошка меъёрий-ҳуқуқий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади йиллик циклда юқори малакали футболчи қизларнинг тезкор-куч ва техник тайёргарликларини ривожлантириш методикасини такомиллаштиришдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
йиллик тайёргарлик циклининг турли боскичларида юқори малакали футболчи қизларнинг тезкор-куч тайёргарлик даражаси аниқланди;
футболчи кизларнинг ўйинлар жараёнидаги техник-тактик ҳаракатларининг намунавий микдорий тавсифлари ишлаб чиқилди;
тезкор-куч тайёргарлигини ўйин ҳаракатларининг бажарилиш аниқлиги билан ишончли боғликликка эга томонларини такомиллаштириш воситалари ва усуллари илмий-услубий жиҳатдан асослаб берилди;
футболчи кизларнинг техник-тактик ҳаракатлари кўрсаткичлари ва уларнинг тезкор-куч тайёргарлик даражаси ўртасидаги ўзаро корреляцией боғлиқлик аниқланди;
юқори малакали футболчи кизларнинг тезкор-куч сифатларини ривожлантириш методи ишлаб чиқилди.
Хулосалар
1. Илғор тажриба ва илмий-услубий адабиётлар тахлили шуни кўрсатдики, ҳозирги вақтда юқори малакали футболчи кизларнинг тезкор-куч тайёргарлигини такомиллаштиришнинг илмий асосланган услуби етарлича ишлаб чиқилмаган. Мавжуд ишланмалар фрагментар хусусиятга эга ва малакаси хамда ёш даражаси турли хил бўлган спортчи қизлар билан олиб борилган иш тажрибасини асосан циклик спорт турларида ўрганиш асосида бажарилган. Юқори малакали футболчи кизларни тайёрлаш тизимининг муҳим таркибий кисмларидан бири тезкор-куч тайёргарлик ҳисобланади.
2. Анкета сўрови натижалари бўйича аниқландики, аксарият, яъни 80%, мутахассисларнинг фикрича, йиллик циклнинг турли босқичларида тезкор-куч тайёргарлиги даражасини аниклаш мақсадга мувофик. ТКТни яхшилаш воситаларига келсак, 76,2% мутахассислар тезкор-куч сифатларини ривожлантириш учун тўпга зарба бериб узокка тепишдан фойдаланиш кам самара беради деб ҳисоблайди. 68,1% мутахассисларнинг эътирофича, бунинг учун юқори стартдан тўп билан югуриш энг самарали машк ҳисобланади. Бирок футболчи кизларнинг ТКТ ва техник-тактик махоратини такомиллаштириш бўйича илмий асосланган тавсиялар етарли эмас.
3. Юқори малакали футболчи кизларнинг тезкор-куч тайёргарлиги даражасининг киёсий таҳлили шуни аниклашга имкон бердики, тажриба ва назорат гуруҳлари ўртасида педагогик тажриба бошида ишончли статистик фарқлар аниқланмади: 30 метрга югуриш (р>0,05), турган жойидан 15 метрга югуриш (р>0,05), баландликга сакраш (р>0,05), узунликга сакраш (р>0,05), Ро (р>0,05), Fmax (р>0,05), J (р>0,05), Q (р>0,05), G (р>0,05). Тажриба ва назорат гуруҳлари футболчи кизларида жисмоний тайёргарлик тахминан бир хил даражада кайд килинди.
4. Техник тактик даражаси ва тезкор-куч тайёргарлиги параметрлари ўртасидаги корреляция тахлили куйидаги статистик ўзаро боғлиқликларни аниқлаб берди: “тўпни зарб билан узоққа тепиш” ва Fmax (г=0,732 р<0,01 да, D=64,l%); Ро(г=0,61 р<0,05 да, D=53,3%); ”15 метрга югуриш” ва Q (г=0,746 р<0,05да, D=64,8%);%); ”15 метрга югуриш” ва ПКМК (г=0,754 р<0,01да, D=51,2%), “турган жойдан узунликга сакраш” ва Ро (г=0,712 р<0,01да, D=69%); “Турган жойдан баландлика сакраш“ ва Fmax (г=0,671 р<0,01да, D=61,2%). Куйидаги кийматлар ўртасида кучли статистик боғлиқлик аниқланди. Ро ва Fmax (г=0,760 р<0,01да, D=76,6%); J ва Q (г=0,720 р<0,01да, D=55,4%); Q ва G (г=0,856 р<0,01 да, D=84,7%).
5. Тажриба усулидан фойдаланиш натижасида футболчи кизларнинг тезкор-куч тайёргарлиги даражаси ошди: “Турган жойдан узунликга сакрашда” -2%, “турган жойдан баландлика сакрашда”-9%, “Турган жойдан 15 метрга югуришда”-5%, “Югуриб туриб 30 м.га югуриш” - 4%, “Узок масофага тўпни тепиш” -7%га.
Футболчи кизларнинг ўйин ҳаракат фаоллиги ва самарадорлиги тажриба гурухида 33%га ошди, айрим ТТХдар ҳажми ўсди, ноаниқ ҳаракатлар сони -8%га камайди. 30 метрдан узок бўлган масофага тўп оширишлар сони 21% ортди, бунда СК-13%га ўсди, “тўпни олиб кўйишлар сони” 29%га ўсди, СК-12% ошди, “ҳавода тўп учун курашишлар” сони 31%га ортди, СК-17% ошди, “тўпни ён чизикдан ўйинга киритишда” самарадорлик 11 % га ортди.
6. Юқори малакали футболчи кизлар билан бир йиллик тажриба ишлари юзасидан такдим этилган маълумотлар УДС-3 дан фойдаланган холда спортчи кизларнинг тезкор-куч тайёргарлиги даражасини такомиллаштириш воситалари хамда педагогик назорат килиш усулларини ишлаб чикиш хамда тажрибада асослаш имконини берди. Иш материалларидан амалий фойдаланиш юкори малакали футболчи кизларнинг тезкор-куч ва техник тайёргарлиги даражасини оширишга ёрдам берувчи машғулот воситаларини максадли ва самарали қўллашга имкон яратди.
7. Педагогик тажриба натижалари тезкор-куч сифатларини ривожлантиришга алоҳида ургу берилган хафталик микроциклларни улардан кейин келувчи жисмоний сифатларни ривожлантиришга йўналтирилган микроцикл билан алмашиб изчилликда қўллашни назарда тутувчи машгулот услуби самарадорлигини тасдиклади.
Таклиф этилган тажрибавий усуллардан фойдаланиш сонни букувчи мушакларнинг портлаш кучи даражасини 9,9%га ва старт кучини 9,8%га, максимал портлаш кучини 15,1 %га ошириш имконини берди.

Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Жаҳон миқёсида таълим баркарор тараққиётни таъминловчи асосий омил сифатида эътироф этилиб, 2030 йилгача белгиланган баркарор таракқиёт таълими (БТТ) концепциясида “бутун хаёт давомида сифатли таълим олишга имконият яратиш”1 долзарб вазифа сифатида белгиланди. Демак, баркарор тараккиёт таълими мазмун ва моҳиятини таълим жараёнига сингдириш, модулли таълим технологиясини таълим жараёнига татбиқ этиш, бўлажак мутахассисларни ўқитиш сифатини таъминлаш учун муносиб шароит яратиш, уларнинг касбий кўникма ва малакаларини ривожлантириш долзарб муаммо сифатида эътироф этилмокда.
Жахонда олий таълим муассасаларида ўқитиш жараёнини тўлалигича ёки муайян фан доирасида, модулли таълим дастури мазмунига мувофик бўлажак ўқитувчилар фаолиятини режалаштириш, “бакалавр - магистр -модул - кредит” тизимини ривожлантириш, модулли ўқитиш курсларини такомиллаштириш масалалари долзарб хисобланади. «ЮНЕСКО» томонидан Токиода ўтказилган Бутунжахон конференциясида модулли ўқитиш технологияси функционал тизимлар, педагогика ва психологиянинг умумий назариясидан келиб чикиб, талабаларнинг узлуксиз ва сифатли таълим олишида жуда аҳамиятга эга эканлиги эътироф этилган.
Республикамизда узлуксиз таълим тизимини ахборотлаштириш таълим жараёнига хусусан математика ўкув фанини ўкитиш амалиётига инновацион ёндашувлар модулли ўқитиш технологиясини олиб киришга алохида ахамият каратиб келинмокда. Олий таълим муассасаларида математик анализ фанини ўқитишни модулли технология асосида ташкил этишнинг оптимал шакллари ва унинг методик таъминоти яратилди. Шу билан бирга бўлажак математика фани ўкитувчиларини тайёрлашда ўкув фанларини модулли технология асосида ўкитиш имкониятларини кенгайтириш зарурияти мавжуд. Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегиясида “узлуксиз таълим тизимини янада такомиллаштириш йўлини давом эттириш, сифатли таълим хизматлари имкониятларини ошириш, мехнат бозорининг замонавий эҳтиёжларига мувофиқ, юкори малакали кадрлар тайёрлаш”2 белгилаб берилди. Бу борада олий таълим муассасаларида математик анализ фанини модулли технология асосида ўқитиш методикасини кенг жорий этиш мухим ахамият касб этади.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида”ги ПФ-4947 сон Фармони, 2017 йил 20 апрелдаги “Олий таълим тизимини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПҚ-2909 сон, 2017 йил 27 июлдаги “Олий маълумотли мутахассислар тайёрлаш сифатини оширишда иктисодиёт соҳалари ва тармокдарининг иштирокини янада кенгайтириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги ПҚ-3151-сон қарорлари ва бошқа меъёрий-хуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишда мазкур диссертация тадқиқоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқот мақсади олий таълим муассасаларида математик анализ ўқув фанини ўкитишни модулли таълим технологияси асосида ташкил этишнинг услубий асосларини белгилаш хамда улардан амалда фойдаланиш методикасини ишлаб чиқишдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги куйидагилардан иборат:
ўкитишга тизимли ёндашувни дидактик имкониятлари, ўкув машғулотларини лойиҳалаштиришнинг ихтирочилик, моделлаштириш ва эксперимент компонентлари мазмунини аниқлаштириш асосида такомиллаштирилган;
математик анализ фанини ўқитишнинг методик имкониятлари модулли ўқитиш технологиясининг функционал омиллари(педагогик-психологик, концептуал, технологик, инновацион)ни тизимлаштириш асосида такомиллаштирилган;
буюртмачи талаблари асосида амалий машғулотларнинг лойихаларини тузиш методикаси, баҳолаш-назорат компонентлари мазмуни аниклаштирилган;
олий таълим муассасаларида математик анализ фанини модулли технологиядан фойдаланиб ўқув машғулотларини лойиҳалаш асосида таълим жараёни такомиллаштирилган.
Хулосалар
“Олий таълим муассасаларида математик анализ ўқув фанини модулли технология асосида ўқитиш методикаси” мавзусидаги диссертация иши бўйича олиб борилган тадқиқот натижалари куйидаги хулосаларни шакиллантириш имконини берди:
1. Талабалар касбий тайёргарлигини оширишда икки боскичли инновацион таълим тизимининг ўрни ва ахамияти кўрсатиб берилди. Унда Ўзбекистонда икки боскичли тизим, кўп погонали ва бир боскичли таълим тизимидан фаркли ўлароқ, давлат ташаббуси билан эмас, жамиятнинг хамда шахснинг эҳтиёж ва талабларидан келиб чикканлиги, икки боскичли тизимнинг ўқитиш жараёнида модулли ўқитиш технологиясининг ўрни бекиёслиги асосланди. Бу Республика олий таълим муассасаларида юкори малакали педагогик кадрларни тайёрлашга кенг имконият яратди.
2. Тадқиқот ишида олий таълим муассасаларида математик анализ ўкув фани ўқув машғулотларини лойиҳалаштиришнинг ўзига хос хусусиятлари ёритилди. Математикани ўқитишнинг замонавий таълим шароитида тутган ўрни, вазифалари ўрганилди. Математик анализ ўкув фани таълимини модулли технология асосида ташкил этиш талабаларни фаол бўлишга, танқидий фикрлашга ундаши, ўкув материалини мустакил ўзлаштиришга, назарий билимларни амалиётда кўллашга йўналтириш, олган билимларини ўзлари баҳолаш учун имконият яратувчи ўқитиш воситаси эканлиги эътироф этилди.
3. Математик анализ фанини ўкитишнинг ҳозирги ҳолати ва унта модулли ўқитиш технологиясини кўллашнинг ўрни ва ахамияти очиб берилди. Таълим жараёнида инновацион технологияларни қўллаш ва ўқитишнинг психологик, педагогик, услубий, дидактик тахдили хамда модулли ўқитиш технологиям унинг таркибий кисми эканлиги илмий ва амалий жиҳатдан асосланди.
4. Таълим сифати ва самарадорлигини ошириш, ракаботбардош кадрларни тайёрлаш масаласида инновацион педагогик технология тамойиллари асосида ишлаб чикилган таълим жараёнининг лойиҳалари ҳамда уни амалиётга қўллашда замонавий ва интерактив усуллардан фойдаланилди. Модулли ўкитиш гехнологиясини ОТМлари математика таълим йўналишидаги математик анализ ўкув фанини ўқитишда кўллаш модели ишлаб чиқилди. Ушбу модел янги авлод математик анализ ўқув фанини яратишга асос бўлди.
5. Таълимдаги янги тартиб-қоидаларнинг таснифи ўқитишнинг методик системаси, яъни ўқитиладиган фаннинг максади, мазмуни, усул ва услублари, шакли ва воситаларида намоён бўлади. Модулли ўқитиш технологиясида ўқитишнинг мазмуни: таълим максади; ўкув материалининг мазмуни, амалий жараёнда эса: ўқув жараёнини ташкил этиш; талабалар ўқув фаолиятини ташкил этишнинг усул ва шакллари; ўқитувчи ишининг усул ва шакллари; материални ўзлаштириш жараёнини бошқариш бўйича ўқитувчи фаолияти ва ўқув жараёни ташхисидан иборат.
6. Математик анализ ўқув фанининг мазмуни тахдил этилди. Ишлаб чикилган янги авлод математик анализ ўкув фан дастурини юқоридаги тахлилларни ва фан дастурини тузишга қўйилган талаб ва мезонларни эътиборга олган холда, такомиллаштириш мумкинлиги исботланди. Ушбу таклифлардан малакали мутахассислар тайёрлаш сифатини оширишда, математика ўқув фанларнинг янги авлод дастурларини иқтисодиёт сохалари ва тармокдарининг иштирокини янада кенгайтириш мақсадида фойдаланилди.
7. Тадқикот ишида математик анализ ўкув фанининг ўқув машғулотларини модулли технология асосидаги лойиҳалари, уларни ўқитишнинг методик системаси асосида модулли технологиядан фойдаланиш ва уларни амалий жараёнга татбиқ этиш методикасини педагогик тажриба-синовдан ўтказиб, математика таълими сифати самарадорлиги янада ошганлигини амалда кўриш мумкин. Тажриба-синовдан олинган натижалар эса математика таълими йўналишида ўқитиладиган математик анализ ўкув фани мазмунини такомиллиштиришда алохида ахамият касб этади.
8. Талабалар фаоллигини ошириш, таълим сифати ва самарадорлигини таъминлашга каратилган модулли технологиянинг ўқув машгулотлари лойихаларини тузишнинг амалий асосларини билиш хамда ундан фойдаланиш методикасидан; педагогик тажриба-синов натижалари, тайёрланган ўкув-услубий қўлланмалар, математик анализ фани бўйича маъруза ва амалий ўқув машгулотлари лойиҳаларидан бошқа математика ўқув фанларнинг ўқув машғулотларини лойихалаштиришда, олий, ўрта махсус ва касб-хунар, умумий ўрта таълим мактаби, малака ошириш ва кайта тайёрлаш таълим муассасаларида ўқитиш сифати ва самарадорлигини ошириш илм-фан, таълим-тарбияни ривожлантиришда фойдаланиш мумкин.