Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. XXI асрда хотин-қизлар ижтимоий-сиёсий ва иктисодий институтлараро мулоқотларнинг фаол субъектига айланди. Жамиятдаги эмансипация, секуляризация каби жараён-лар туфайли ушбу социал-демографик гурухнинг роли ижтимоий хаётнинг кўплаб соҳаларида сезиларли даражада орта бошлади. Ҳозирги пайтда аёллар интеллектуал салоҳиятининг ўсиши уларнинг фаоллигини оширмокда. Иктисодий демократиянинг асосий мезонлари ичида аёлларнинг кичик бизнес ва тадбиркорлик билан шуғулланиши алохида кайд этилар экан, бу мураккаб ва серкирра феноменни фалсафий тахлил килиш эхтиёжи вужудга келади.
Аёллар тадбиркорлиги Ғарб ва Шаркда ўз анъаналарига мувофик зиддиятли жихатлар билан бирга уйғунликларни хам намоён этиб келган. Айникса, ижтимоий манфаатлар билан шахе манфаатлари ўртасида иктисодий муносабатларни мувофиклаштириш классик демократия тамойиллари-га мос келади. Бозор иктисодиёти, унинг таъсирида шаклланаётган хаёт тарзи, демократик қадриятлар аёллар тадбиркорлигининг ривожланишига таъсир этиб, уларда янгича тасаввурлар ва ёндашувларни шакллантирмокда. Натижада бозор иктисодиёти шакллантираётган янги демократик қадриятлар аёллар тадбиркорлигини хам тараккий эттира бошлади.
Тадбиркорлик фаолияти натижасида Узбекистан хотин-қизлари ҳаётида туб ўзгаришлар содир бўлди, уларнинг ижтимоий мақоми ва киёфаси ўзгарди. Жамиятда янгича тафаккур тарзига асосланган дунёкараш вужудга келиб, мамлакатимизда соглом она, бинобарин, соглом фарзандлар ва фаровон оилалар масаласи устувор вазифага айланди. Юртимиз аёллари хаётида тадбиркорлик сабабли рўй берган сифатий ўзгаришлар уларнинг бу янги соҳани ўзлаштириб, хусусий мулк сохибаси сифатида фаолият олиб боришига имкон бермокда. Узбекистан фалсафа фанида хам “Аёллар тадбиркорлиги” мавзуси кам ўрганилган, долзарб ва истиқболли мавзу ҳисобланади. Хотин-кизларнинг кичик ва ўрта бизнесда иштирок этишини, бунинг мазмун ва шакллари, сабаб ва оқибатларини ўрганиш, умуман бу ходисани ижтимоий фалсафа категориялари ва тамойиллари оркали тахдил килиш мухим назарий ва амалий ахамиятга эгадир. Мазкур муаммони ўрганиш, аёллар тадбиркорлигини иктисодий демократия ва гендер тенглик принципларига мувофиқ хал этиш махсус тадкикотни тақозо этади.
Узбекистан Республикаси Президентининг “Тадбиркорлик фаолияти-нинг жадал ривожланишини таъминлаш, хусусий мулкни ҳар томонлама муҳофаза килиш ва ишбилармонлик муҳитини сифат жихатдан яхшилашга дойр комплекс чора-тадбирлар дастури” хақидаги ПФ-4848-сон Фармони (5.10.2016), “Ҳаракатлар стратегияси”, тадбиркор аёллар ҳаракатини қўллаб-қувватлаш бўйича карор ва бошқа меъёрий хужжатларда белгиланган вазифаларни, шу жумладан, оилавий тадбиркорлик ва касаначиликни ривожлантириш каби ижтимоий-иқтисодий соҳадаги муҳим вазифаларни бажаришга бу тадкиқот хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади Ўзбекистонда демократик давлат ва фукаролик жамияти қуриш, иктисодиётни либераллаштириш жараёнида аёллар тадбир-корлигининг моҳияти ва мазмуни, имманент хусусиятлари хамда ижтимоий ахамиятини фалсафий асослаш.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
Ўзбекистонда аёлларни тадбиркорлик фаолиятига жалб этиш оркали жамиятни модернизациялашнинг фаол субъектларига айлантиришдаги омиллари (ҳуқуқий, моддий, маънавий) ва этнопсихологик (тадбиркорлик фаолиятини лойиҳалаш, тадбиркор сифатида ўз имкониятларини рўёбга чикариш эҳтиёжи) трансформация жараёни очиб берилган;
аёллар тадбиркорлигининг дифференциал хусусиятларини аниқлаш ва унинг имманент яъни ички белгиларини чуқурроқ билиш асосида тадбиркорликни ташкил этиш ва бошкаришга оид тавсиялар ишлаб чиқилган;
ўзбек аёллари тадбиркорлиги илғор хорижий тажрибалар билан қиёсланиб, бизнес ва рақобат муҳитида ишлаш, оилавий тадбиркорликда аёллар ролини ривожлантиришнинг ўзбек оиласи қадриятлари билан боғлиқ, оила шаъни, фарзандлар истикболи, эрнинг орияти, маҳалладаги мавқеи сингари этнопсихологик омиллари очиб берилган;
ўзбек тадбиркор аёлининг ижтимоий портретида маънавий-ахлоқий ва тадбиркорлик фаолиятидаги уйгунлик, уни шакллантиришда нодавлат уюшмалари ва бизнес ташкилотлари (тадбиркор аёллар уюшмаси ва б.)нинг мавкеи билан боғлиқлиги асослаб берилган.
Хулоса
Тадқиқот натижасида куйидаги хулосаларга келинди:
1. Фукаролик жамияти моҳиятан демократик тамойилларга, инсоннинг иктисодий ҳукук ва эркинликларига таянадиган, уларни кўллаб-қувватлайдиган макон ҳисобланади. Фукаролик жамиятининг иктисодий демократия билан узвий боғлиқлиги уларнинг имманент хусусиятларидан, шахе билан социум манфаатларини мувофиклаштириб бориш талабларидан келиб чиқади.
2. Бозор муносабатларига ўтишда давлатнинг етакчилик, ташаббус-корлик босқичма-босқич ўтиш жараёнлари, уларнинг миллий хусусиятларига мувофиқлиги аёллар тадбиркорлигининг ҳар бир ижтимоий-иктисодий босқичлардаги ўзига хос вазифаларини белгилаб келади.
3. Тадбиркор, ижтимоий-иқтисодий хаётдаги ўрнига ва моҳиятига кўра, новатордир. Новаторлиги сабабли тадбиркор мудом бозор, истеъмолчилар талаб ва қизикишларини ўрганиб боради; самарали меҳнат қилиш ва камхаражатли технологияларни жорий этиш билан шуғулланади; эркин мехнат килиш ва бизнесини олиб боришга интилади; хизмат турлари ва доираларини кенгайтиришга интилади; ўзининг маблағлари ва хусусий мулкидан фойдаланган ҳолда кўпроқ даромад ишлаб топишни мўлжаллайди. Тадбиркорлик шахсни, шу жумладан, аёлларни хам, шунчаки ижтимоий-иктисодий ҳаётга жалб этиш эмас, балки шахсдаги, аёллардаги, ташаббускорликни, янгиликка ўчликни қўллаб-кувватлаш, хизмат турларини кенгайтириб даромад топишни, фаровон яшаш истагини кондириш имконидир.
4. Аёллар тадбиркорлиги хотин-қизларни иқтисодий демократии ўзгаришларга жалб этишнинг самарали усулидир. Республикамиз аҳолисининг ярмидан зиёдроғини хотин-кизлар ташкил этиши аёллар тадбиркорлиги кандай потенциалга, ижодий имкониятларга эга эканини кўрсатади. Бирок Республикамизда яратилаётган имкониятлар, давлатимизнинг қўллаб-қувватлаши, айниқса оилавий тадбиркорликни ижтимоий-иқтисодий муносабатларга олиб кириши аёлларнинг иқтисодий онгига, мехнат маданиятига, ташаббускорлигини намоён килишига ижобий таъсир этмай колмайди. Буни респондентларимизнинг хар учдан бири тадбиркорлик, ишбилармонлик билан шугулланиш иштиёкида экани хам тасдиклайди.
5. Фукаролик жамиятининг ижтимоий-иқтисодий асосини эркин меҳнат қиладиган, эркин фикрлайдиган, эркин яшашга интиладиган шахслар ташкил этади. Тадбиркорлик эркин иҳтиёрий меҳнат тури сифатида хотин-қизларимизда иктисодий демократик кадриятларни шакллантирмокда. Бу қадриятларга:
- фаолият турини эркин танлаш;
- хусусий мулкка эта бўлиш ва ундан истаганича фойдаланиш;
- меҳнатига, хизматларига мувофиқ даромад топиш;
- хусусий корхоналарни, бизнесни бошкариш;
- жамоат ташкилотларига, нодавлат институтларига бирлашиш;
- меҳнат жамоасига мувофиқ келадиган ўз ўзини бошкариш органлари тузиш;
- ёлланма мехнатдан фойдаланиш;
- Мазкур қадриятлар аёллар тадбиркорлигида ўзига хос тарзда намоён бўлади. Бу энг аввало, аёллар психофизиологияси, эмоционал кечинма-ларининг экспрессивлиги, этномаданий анъаналар ва стереотиплар таъсири, гендер фарклар, хотин-қизлар менталитета билан богликдир.
- кадрлар танлаш ва уларнинг фаолиятини ташкил этиш, бошкариш кабилар киради.
6. Тадкиқотимиз натижалари кўрсатадики, аёллар тадбиркорлиги генезиси халқ маданияти билан боғликдир. Бу маданият халқ ҳунарманд-чилиги, касаначилик, дўппичилик, тўқувчилик, тикувчилик, пазандачилик, маданий-маиший хизматлар кўрсатиш, савдо-сотиқ кабиларни ўз ичига олади. Мазкур фаолият турлари билан хотин-қизларимиз кадим-кадимдан шуғулланиб келган. Факат мустакиллик йилларида аёллар тадбиркорлиги расмий тан олиниб, давлатимиз томонидан қўллаб-қувватланмокда. Айникса “ўзбек модели”нинг бозор муносабатларига босқичма-босқич ўтиш, аҳолини ижтимоий ҳимоялаш тамойиллари янги Ўзбекистонда хотин-қизларни тадбиркорлик фаолиятига, бизнесга жалб этиш учун кенг йўл очиб берди.
7. Хотин-қизларни ижтимоий-иқтисодий ҳаётга жалб этиш турли соҳаларда турлича 25-30% дан 80-85%гача кўрсаткич берса-да, тадбиркор-ликда, айникса тадбиркорлик бошқарувининг юкори поғонасида аёллар 3-4%дан ошмайди. Аммо тадбиркорлик бошқарувининг ўрта поғоналарида (менежер, бухгалтер, консультант, бўлим бошлиғи ва бошқалар.) улар 30-35%дан 70-75%гача етади'. Айниқса маданий-маиший хизматлар кўрсатиш, маърифий ишлар, тиббиёт, тарбия, савдо-сотиқ сохаларида хотин-кизлар ходимларнинг аксариятини ташкил этади. Тадбиркорлик бошқарувининг куйи погонасидаги ижрочиларнинг, хизматчиларнинг асосий кисми хотин-қизлардан иборат. Ноишлаб чикариш сохаларида тадбиркор аёлларнинг кўплигини анъанавий тасаввурлар, ёндашишлар ва хотин-кизларнинг психофизиологик тузилиши билан изохлаш мумкин.
8. Оилавий тадбиркорлик хам ўзбек халқига хос анъаналардандир. Тарихий-этнографик манбалар кўрсатадики, ҳар бир оиланинг ўзига хос ижтимоий-иктисодий хаётда иштирок этиш анъанаси бўлган. Бу анъана оилавий касб-корда акс этган. Устоз-шогирд мактаби мазкур анъанага асосланган, унда оиладаги катта, тажрибали кишилар фарзандлари ва невараларини оила бўлиб касб-кор, тадбиркорлик билан шугулланишга ўргатган. Шунинг учун аёллар тадбиркорлиги хам, оилавий бизнес хам ўз генезисига кўра ўзбек халки маданиятининг ифодасидир.
9. Тадбиркорлик - мураккаб, беҳаловат, зиддиятларга тўла фаолият тури. Рақобат, “ким ўзди” шароитида ишлаш, мудом янги-янги истеъмолчилар излаш, кадрлар топиш, ходимларни иш ва маош билан таъминлаш, кредитлар олиш ва уларни тўлаш нафакат иктисодий-ҳуқукий билимларни, шунингдек, ташкилотчилик, етакчилик, уддабуронликни талаб этади. Ишбилармонлик тадбиркор аёл олдига гоҳо ўзининг шахсий ва оилавий манфаатларига зид талаблар кўяди.
Мазкур зиддиятни конструктив хал этиш бошкарув санъати ифодасидир. Айнан шу ўринда тадбиркор ўзбек аёлларида дадиллик, журъат етишмаслиги кўзга ташланади. Улар лидер бўла туриб, оиласи, фарзандлари ташвиш-ларини унутмайди. Бу улардаги олижаноб фазилат. Минг афсуски, бизнес, ракобат, ҳатто “агрессивлик” гоҳо уни унутишга мажбур килади. Тадбиркор аёлларимизда кўп маош олиш истаги бор, аммо уларда уни йўқотиш хавфи хам, топиш орзуси хам кучли эмас. Шу сабабли хам уларнинг ярмидан кўпи эри топганига каноат қилиб, борига шукур қилиб яшашни маъқул кўради.