№ 2 (2025) Ilg'or iqtisodiyot va pedagogik texnologiyalar

Ушбу мақолада тижорат банкларининг ликвидлилик кўрсаткичларини мустаҳкамлаш механизмини такомиллаштиришнинг хориж тажрибаси асосида хизмат кўрсатиш самарадорлигини ошириш йўллари, банк ликвидлигининг моҳияти, ривожланиш тарихи ҳамда банк ликвидлигини ривожлантириш истиқболларини такомиллаштириш ҳақида cўз боради. Хусусан, мақолада тижорат банклари ликвидлилик кўрсаткичларини мустаҳкамлаш механизмларининг хориж тажрибасини жорий этиш асосида банклар фаолияти самарадорлигини оширишдаги мавжуд муаммолар ҳамда уларни бартараф этиш бўйича муаллиф тавсиявий ёндашувлари ва таклифлари келтирилган.

O‘zbekiston Respublikasida moliyaviy shaffoflikni oshirishga qaratilgan institutsional va huquqiy islohotlar tahlil qilinadi. So‘nggi yillarda mamlakatda davlat moliyasining ochiqligini ta’minlash, byudjet jarayonida fuqarolik ishtirokini kuchaytirish, soliq va xarajatlar tizimini raqamlashtirish orqali shaffoflikni oshirish bo‘yicha qator chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda. Ushbu tadqiqotda ushbu islohotlarning asosiy yo‘nalishlari, ularning samaradorligi, xalqaro standartlarga (masalan, IMF’ning fiskal shaffoflik mezonlari, PEFA indikatorlari) muvofiqligi baholanadi.

Mazkur maqolada tijorat banklari faoliyati barqarorligini mustahkamlashda reyting tizimi asosida baholashning nazariy va amaliy asoslari keng yoritilgan. Bank nazoratining xalqaro tajribalari, reyting baholash usullari hamda CAMELS tizimi asosida baholash yondashuvlari tahlil qilinadi. Reyting tizimlarida foydalanilayotgan baholash mezonlari, shkalalar va metodik yondashuvlar, xususan raqamli va alifbo asosidagi reyting ifodalari batafsil ko‘rib chiqiladi. Shuningdek, kompleks va ekspert baholash uslublarining afzalliklari, cheklovlari, ulardan foydalanish shart-sharoitlari hamda baholash modelining mezon tanlashdagi muhim jihatlari asoslanadi. Maqolada reyting tizimining samaradorligini oshirish uchun sifatli axborotlarni to‘plash, matematik-statistik modellarni qo‘llash va baholash parametrlarini to‘g‘ri tanlash zarurligi ta’kidlanadi. Banklarning moliyaviy holatini obyektiv baholash orqali ularning ishonchliligi va barqarorligini oshirishda reyting tizimi muhim vosita sifatida e’tirof etiladi.

Мақолада тадбиркорликни жараёнли бошқариш услуби ва технологияси баён қилинган. Тадбиркорлик бошқарувининг элементлари тавсифланган, ўзаро боғлиқ ҳаракатлар тўплами, жараёнга кириш ва чиқиш, тадбиркорлик ғояси ва фойда олиниш жараёни тадқиқ этилган. Ушбу жараённинг натижаси ўлароқ, Ўзбекистонда “Тадбиркорликни ривожлантириш компанияси”нинг ташкил қилиниши, бунинг натижасида бизнес муҳитнинг яхшиланиши, тадбиркорликнинг ривожланиши жараёнидаги силжишлар таҳлил қилинган. Бу борада тадбиркорликни бошқариш механизмини такомиллаштириш бўйича тавсиялар ишлаб чиқилган.

Ushbu maqolada mijozlarning bank xizmatlaridan mamnunlik darajasi va uni hisoblashni takomillashtirishga, mijozlarning bank xizmatlaridan qanoatlanishining yuqori darajasi ular bilan uzoq muddatli munosabatlarni o'rnatishga va uzoq muddatda bankning barqaror rivojlanishini ta’minlashga imkon beradi. Shu munosabat bilan bank xizmatlaridan mamnunlik darajasini o‘rganish, bunday monitoring natijalarini malakali baholash va ulardan mijozlarga xizmat ko‘rsatish sifatini yaxshilash va ularning qanoatlanishini oshirish uchun foydalanish masalalari biznes muvaffaqiyatiga qiziqqan zamonaviy banklar uchun katta ahamiyatga ega.

Mazkur maqolada turizmni rivojlantirish va turistik-rekreatsion obyektlardan samarali foydalanish va Surxondaryo viloyatida turistik-rekreatsion klasterlarni shakllantirishga xizmat qiluvchi omillar SWOT tahlili haqida ma’lumot beriladi.

Ushbu maqolada mikromoliya tashkilotlari buxgalteriya hisobida hisob siyosatini shakllantirishning nazariy va amaliy asoslari yoritilgan. Hisob siyosatining asosiy elementlari – buxgalteriya hisobini yuritish shakli, foiz tushumlarini tan olish usullari, kredit zaxiralari va yomon qarzlarni hisobga olish mezonlari tizimli ravishda tahlil qilingan. “IMKON FINANS”, “Vodiy Taraqqiyot” va “Biznes Finans” mikromoliya tashkilotlari misolida amaliy ko‘rsatkichlar asosida hisob siyosati farqlari tahlil qilinib, takomillashtirish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqilgan.

Ushbu maqola O‘zbekiston sug‘urta bozorining asosiy ko‘rsatkichlarini o‘rganish, mamlakat aholisining sug‘urta madaniyati holatini tavsiflash hamda sug‘urta madaniyati darajasining shakllanishi va rivojlanishiga ta’sir etuvchi omillarni tahlil qilishga bag‘ishlangan. Mualliflar aholining sug‘urta madaniyatini oshirish bo‘yicha tavsiyalarni taklif etadi, bu esa uzoq muddatli istiqbolda mamlakatimiz sug‘urta bozorining barqaror rivojlanishiga xizmat qiladi.

Ushbu maqolada davlat sektorida ichki audit dasturlarini loyihalash uchun to‘rt o‘lchovli xavf indeksi modeli taklif etiladi. Model huquqiy, moliyaviy, resurs va tashkiliy xatarlarni integratsiya qilgan holda, xavfga asoslangan audit rejalashtirish uchun kompleks doirani taqdim etadi. Gipotetik bo‘limlar ishtirokida o‘tkazilgan simulyatsiya orqali tadqiqot ko‘rsatadiki, umumiy xavf ballari asosiy xavf toifalarining xilma-xilligi va xususiyatlarini yashirishi mumkin. Audit xatarlarini alohida o‘lchamlarga ajratish orqali model auditni aniqroq yo‘naltirishni, shaffof qaror qabul qilishni va ichki auditning xalqaro standartlariga mos kelishni ta’minlaydi. Bundan tashqari, model ma’lumotlar yetarli bo‘lmagan muhitlarda ham foydali ekanligini isbotlaydi. Modelning moslashuvchanligi va aniqligi uni qo‘lda ham, avtomatlashtirilgan audit rejalashtirish jarayonlarida ham qo‘llashga mos qiladi. Kelgusidagi takomillashtirishlar ichiga dinamik og‘irlik berish va raqamli integratsiya kiritilishi mumkin, biroq taqdim etilgan model allaqachon ichki audit faoliyatini ustuvorlashtirish va davlat sektori boshqaruv natijalarini yaxshilash uchun kuchli va amaliy yondashuvni taqdim etadi.

Mazkur maqolada mamlakat miqyosida, xususan har bir hudud doirasida investitsion muhitni yaxshilash va shu asnoda to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarni jalb qilishni jadallashtirish masalalarining nazariy hamda amaliy jihatlari ochib berilgan. Shuningdek, investitsiyalarni jalb qilishda investitsion muhitni takomillashtirishning asosiy omillari va xususiyatlariga oid yondashuvlar yoritilgan.

Gender tengligiga erishish O‘zbekistonda ijtimoiy-iqtisodiy siyosatning muhim yo‘nalishlaridan biridir. O‘zbekiston Respublikasi Senati 2030-yilgacha gender tengligiga erishish strategiyasini tasdiqladi. Ushbu maqolada O‘zbekistondagi kompaniyalarda ish haqi tengligi va uning barqaror iqtisodiyotni rivojlantirish sohasida boshqaruv samaradorligiga ta’siri kabi boshqaruvning gender jihati ko‘rib chiqiladi.

Мазкур мақолада хизмат кўрсатиш соҳасини ривожлантириш орқали камбағалликни қисқартириш масалалари алоҳида эътибор қаратилган. Ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатишнинг ўсиши аҳолининг меҳнатдан топадиган даромадининг ошиб боришига хизмат қилади. Ишлаб чиқариш ва хизмат кўрсатиш соҳалари фаолиятининг тўғри ва самарали ташкил этилиши инсонлар фаровонлигида, яъни турмуш даражаси ва сифатида намоён бўлиши асосланган ҳамда хизматлар соҳасини ривожлантириш орқали камбағалликни қисқартириш имкониятлари таҳлиллар асосида очиб берилган.

Ushbu ilmiy maqolada O‘zbekistonda ekologik turizm turlarining nazariy-metodologik jihatlari ko‘rib chiqilgan. O‘zbekiston ekoturizmining tashkiliy shakllari tasnifi tuzildi, O‘zbekistonda ekologik turizmning ommabop turlari salohiyatini rivojlantirish istiqbollari ta’kidlangan. O‘zbekiston еkologik turizm klasterining to‘rtta shakli umumlashtirilgan: ekoturizmning ilmiy turlari, ekoturizmning kognitiv-ta’limiy turi, rekreatsion ekoturizm, ekoturizmning sarguzashtli-ekstremal turi.

Ushbu maqolada islom moliya instrumentlar bozori haqida ma’lumot keltirib o‘tilgan bo‘lib, ular qaysilar va ularni moliya bozorida tasarruf etilishi va bularning iqtisodiyotda tutgan o‘rni ahamiyatliligi bayon qilingan. Jahonda moliyaviy instrumentlarni o‘rganish jarayonida jahon tajribasi o‘rganilib islom moliyaviy instrumentlar jahon tajribasi keltirilgan.

Bugungi global iqtisodiyot sharoitida bozorda o‘zgarishlar tez sur’atlar bilan yuz bermoqda. Natijada biznes subyektlari tomonidan bozorga taklif etilayotgan mahsulotlarning yangilanish davrlari qisqarishi yuz berdi. Bozorlarda yangi mahsulotlarning ko‘payishi va ularning muttasil takomillashtirilishi bozor ishtirokchilari uchun mahsulotlarni yangilash bilan bog‘liq qiyinchiliklarni yuzaga keltirmoqda. Dunyo bo‘ylab texnologik taraqqiyotning yoyilishi turli mintaqalarda ishlab chiqarilgan mahsulotlarning sifatini va texnik ko‘rsatkichlarini bir-biriga yaqinlashishiga olib keldi. Bunday sharoitda raqobatda ustunlik va barqaror rivojlanishda xarajatlarning o‘rni oshdi. Xarajatlardan tejamkorlik bilan foydalanish va ularni samarali boshqarish ehtiyojga aylandi. Xarajatlarni samarali tashkil etish va mahsulot raqobatbardoshligini oshirishda xarajatlarni tashkil etishning zamonaviy usullaridan foydalanish ayniqsa dolzarb vazifadir. Bugungi kunda rivojlangan mamlakatlar olimlari tomonidan xarajatlarni rejalashtirish va uni boshqarishning bir qator zamonaviy usullari ishlab chiqilgan bo‘lib, ushbu usullarni har tomonlama o‘rganish va ularni biznes subyektlari faoliyatiga tadbiq etish muhim vazifa bo‘lib hisoblanadi. Ushbu ilmiy ishda hozirgi kunda amaliyotda bo‘lgan xarajatlarni boshqarishning zamonaviy usullari to‘g‘risida fikr yuritishga harakat qilindi.

Ushbu maqolada mahalliy byudjet daromadlarini shakllantirishda hududning soliq potensialiga taʼsir etuvchi koʻrsatkichlar tahlil qilingan. Mahalliy byudjet daromadlarini oshirishga qaratilgan byudjet-soliq siyosatiga doir chora-tadbirlar tizimi, soliq undirish mexanizmlari, hududlarni soliq toʻlay olish qobiliyati, ularni oshirish va soliqlarni undirish jarayonida sodir boʻladigan munosabatlar xorij tajribasi asosida yoritib berilgan. 

Мазкур мақолада тадбиркорлик фаолиятини баҳолаш методологиясини такомиллаштириш учун хориж тажрибасини таҳлилий ўрганиш, уни миллий шароитга татбиқ қилиш имкониятлари, ҳамда амалдаги статистик маълумотларга таянган ҳолда тавсиялар ишлаб чиқиш кўзда тутилган.

Maqolada import oʻrnini bosishning korxona faoliyatining iqtisodiy xavfsizligini oshirishdagi muhim omil sifatidagi roli koʻrib chiqilgan. Tashqi taʼminotga boʻlgan qaramlikni kamaytirishga qaratilgan asosiy yondashuvlar va strategiyalar tahlil qilingan hamda ichki texnologiyalar va mahsulotlarni samarali joriy etish uchun asosiy yoʻnalishlar aniqlangan. Davlatning import oʻrnini bosish jarayonlarini ragʻbatlantirishdagi roli, ichki ishlab chiqaruvchilarni qoʻllab-quvvatlash va ularning rivojlanishiga qulay sharoitlar yaratish masalalariga alohida eʼtibor qaratilgan. Tadqiqot import oʻrnini bosishning global iqtisodiy muammolar sharoitida korxonalarning moliyaviy va iqtisodiy barqarorligini mustahkamlashdagi ahamiyatini ochib beradi.

Mazkur maqolada sanoatda elektron xizmatlarni rivojlantirish mexanizmi asosan sun’iy intellekt orqali avtomatlashtirilgan loyihalash tizimi (ALT) kiber-jismoniy ishlab chiqarish tizimlariga asoslangan. Sanoat elektron xizmatlarini rivojlantirishdagi bilimlar iqtisodiyoti intellektual tovarlarni ishlab chiqarish, himoya qilish, almashish, tarqatish va rivojlantirish uchun global loyihalashtirish tizimlari orqali yoritilgan.

Mazkur ishda Oʻzbekistonda xizmat koʻrsatish sohasining hozirgi holati, uning iqtisodiyotdagi oʻrni va rivojlanish tendensiyalari tahlil qilinadi. Unda sohaning tarkibiy tuzilmasi, hududlar boʻyicha rivojlanish darajasi, raqamli texnologiyalar ta’siri hamda davlat tomonidan koʻrsatilayotgan qoʻllab-quvvatlash choralariga alohida e’tibor qaratilgan. Shuningdek, xizmat koʻrsatish sohasiga xos boʻlgan mahalliy xususiyatlar, muammolar va ularni bartaraf etish yoʻllari yoritiladi. Tadqiqot natijalari asosida sohani yanada rivojlantirish boʻyicha taklif va tavsiyalar berilgan.

Ushbu maqola transport infratuzilmasining manzilni rivojlantirishdagi ta’sirini tahlil qiladi va uning xalqaro savdo darajasida turizmga bo‘lgan an’anaviy talabga qanday ta’sir ko‘rsatishini ko‘rsatadi. Samarali transport tizimi va yetarli infratuzilma turizm sohasining rivojlanishi uchun zarurdir. Yaxshi transport infratuzilmasiga ega bo‘lish kamroq transport xarajatlari, pastroq savdo xarajatlari va sayohat masofasini qisqartirishga olib keladi, bu esa xalqaro turizmning rivojlanishiga hissa qo‘shadi. 2003-2023 yillar davomida O‘zbekistonga savdo qilgan 22 mamlakatdan olingan panel ma’lumotlarga asoslanib, tadqiqot o‘sha davrda ikki tomonlama turizm oqimlarini o‘rganadi. Biz ma’lumotlar to‘plamlarida infratuzilmaning rolini nazorat qilish hamda ma’lumotlar to‘plamlarini mamlakatlar va vaqt bo‘yicha ajratish uchun xalqaro turizm oqimlariga nisbatan gravitatsion modelni qo‘lladik. Natijalardan shuni ko‘rish mumkinki, O‘zbekistonning xorijdan kirib keladigan turizmi transport infratuzilmasining bevosita va bilvosita rivojlanishidan kuchli ta’sir ko‘rmoqda. Bizning topilmalarimizga ko‘ra, O‘zbekiston o‘z transport infratuzilmasini (temir yo‘l, yo‘l va havo) strategik ravishda rivojlantirish orqali turizm sohasini rivojlantirishi mumkin.

Мақолада Ўзбекистон миллий маҳсулотларини  электрон тижорат орқали экспорт қилиш муаммолари алоҳида таҳлил этилган, соҳанинг мазмун-моҳияти, ривожланиш истиқболлари, ҳуқуқий асослари, электрон тижорат хизматлар соҳаси сафатида иқтисодиётимиздаги ўрни ва Ўзбекистонда миллий маҳсулотларни экспорт қилиш ҳажмини ошириш соҳасидаги муаммолар ва унинг ечими борасидаги таклифлар келтирилган.

Ushbu maqola davlatning strategik yo‘nalishlari orqali yashil iqtisodiyotni rag‘batlantirish imkoniyatlarini o‘rganadi, bunda xalqaro tajribalar hamda O‘zbekistonning o‘ziga xos sharoitlariga alohida e’tibor qaratiladi. Jahon miqyosida SDX barqaror innovatsiyalarni rivojlantirish va atrof-muhitga salbiy ta’sirni kamaytirishda samarali vosita sifatida o‘zini oqlagan. Maqolada Yevropa Ittifoqi, OECD va BMT doirasidagi ilg‘or tajribalar tahlil qilinadi va ular O‘zbekistonning amaldagi xarid tizimi bilan solishtiriladi. Yashil siyosat yo‘nalishida qadamlar qo‘yilgan bo‘lsa-da, SDXdan foydalangan holda barqaror rivojlanishga erishish hali ham cheklanganligicha qolmoqda. Maqola mavjud tizimdagi asosiy bo‘shliqlarni aniqlab, davlat xaridlarini yashil rivojlanish maqsadlariga moslashtirish uchun aniq va amalga oshiriladigan islohotlarni taklif etadi. SDXni samarali joriy etish orqali O‘zbekiston ekologik innovatsiyalarni jadallashtirishi, yashil yo‘nalishdagi kichik va o‘rta biznes subyektlarini qo‘llab-quvvatlashi, hamda Barqaror Rivojlanish Maqsadlari (BRM) doirasidagi majburiyatlarini mustahkamlashi mumkin. Maqola ushbu o‘zgarishlarni amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan huquqiy islohotlar, salohiyatni oshirish choralarini va moliyaviy rag‘batlantirish mexanizmlarini joriy etish zarurligini ta’kidlaydi.

Mazkur maqolada infratuzilmani samarali rejalashtirish, boshqarish va rivojlantirishda geografik axborot tizimlari (GAT) texnologiyalarining o‘rni yoritilgan. GAT vositalari orqali hududiy resurslardan oqilona foydalanish, muhandislik kommunikatsiyalarini optimallashtirish, favqulodda vaziyatlarga tezkor javob berish va ekologik barqarorlikni ta’minlash imkoniyatlari tahlil etilgan. Dunyodagi ilg‘or tajribalar, xususan, Singapurda “Smart Nation” tashabbusi doirasida GAT texnologiyalarining joriy etilishi, virtual shahar modellarining shakllantirilishi va ularning transport, suv va qurilish infratuzilmasiga ta’siri misol sifatida ko‘rib chiqilib, tahlillar asosida xulosa va takliflar keltirib o‘tilgan.

Mazkur maqolada xizmatlar bozorida innovatsion boshqaruvning iqtisodiy samaradorligini oshirish omillari tahlil qilinadi. Unda zamonaviy boshqaruv texnologiyalari, raqamli transformatsiya, sun’iy intellekt va CRM tizimlarining xizmatlar sohasiga ta’siri yoritiladi. Innovatsion yondashuvlar orqali xizmat ko‘rsatish sifatini oshirish, mijoz ehtiyojlariga tezkor javob berish va raqobatbardoshlikni kuchaytirish masalalari asosiy e’tiborda bo‘ladi. Shuningdek, xorijiy tajriba va O‘zbekiston sharoitidagi amaliy muammolar tahlil qilinib, innovatsion boshqaruv samaradorligini ta’minlovchi asosiy ichki va tashqi omillar ko‘rsatib o‘tiladi. Maqola yakunida xizmatlar sohasida innovatsion boshqaruvni yanada takomillashtirish bo‘yicha amaliy tavsiyalar berilgan.