www.sci-p.uz
II SON. 2025
911
MINTAQA SANOATIDA RAQAMLI XIZMATLARNI RIVOJLANTIRISHNING
(AQLLI TIZIM) SUN’IY INTELLEKTI
Phd, dots.
Muxitdinov Shohijahon
Qarshi davlat universiteti
ORCID: 0009-0000-5327-5743
shoxjaxonmuxitdinov082@gmail.com
Norov Murodjon
Qarshi davlat texnika universiteti
ORCID: 0009-0009-8747-7912
Annotatsiya.
Mazkur maqolada sanoatda elektron xizmatlarni rivojlantirish mexanizmi
asosan s
un’iy intellekt orqali avtomatlashtirilgan loyihalash tizimi
(ALT) kiber-jismoniy ishlab
chiqarish tizimlariga asoslangan. Sanoat elektron xizmatlarini rivojlantirishdagi bilimlar
iqtisodiyoti intellektual tovarlarni ishlab chiqarish, himoya qilish, almashish, tarqatish va
rivojlantirish uchun global loyihalashtirish tizimlari orqali yoritilgan.
Kalit so’zlar
:
sanoatda elektron xizmatlar, s
un’iy intellekt, (ALT) kiber
-jismoniy ishlab
chiqarish tizimlari, biznesning innovatsion salohiyat, Internet of Things, IoT, kiberfizik tizimlar.
ИСКУССТВЕННЫЙ ИНТЕЛЛЕКТ ДЛЯ РАЗВИТИЯ ЦИФРОВЫХ УСЛУГ В
РЕГИОНАЛЬНОЙ ПРОМЫШЛЕННОСТИ (ИНТЕЛЛЕКТУАЛЬНАЯ СИСТЕМА)
PhD
, доц
.
Мухитдинов Шохижахон
Каршинский государственный университет
Норов Муроджон
Каршинский государственный технический университет
Аннотация:
В данной статье механизм развития электронных услуг в
промышленности в основном базируется на киберфизических производственных
системах на базе автоматизированной системы проектирования (ALT) с
использованием искусственного интеллекта. Экономика знаний в развитии
промышленных электронных услуг подчеркивается глобальными системами
проектирования для производства, защиты, обмена, распределения и разработки
интеллектуальных товаров.
Ключевые слова:
электронные услуги в промышленности, искусственный
интеллект, (ALT) киберфизические производственные системы, потенциал бизнес
-
инноваций, интернет вещей, IoT, киберфизические системы.
UOʻK:
338.45
911-916
www.sci-p.uz
II SON. 2025
912
ARTIFICIAL INTELLIGENCE FOR THE DEVELOPMENT OF DIGITAL SERVICES
IN THE REGIONAL INDUSTRY (INTELLIGENT SYSTEM)
PhD, assoc. prof.
Mukhitdinov Shohijakhon
Karshi State University
Norov Murodjon
Karshi State Technical University
Abstract.
In this paper, the development mechanism of industrial e-services is mainly based
on the cyber-physical production systems based on the automated design system (ALT) using
artificial intelligence. The knowledge economy in the development of industrial e-services is
emphasized by the global design systems for the production, protection, exchange, distribution
and development of intelligent goods.
Keywords:
industrial e-services, artificial intelligence, (ALT) cyber-physical production
systems, business innovation potential, Internet of Things, IoT, cyber-physical systems.
Kirish.
Sun’iy intellekt texnologiyalari ishlab chiqarish jarayonlarini avtomatlashtirish, xususan,
texnologik operatsiyalarni bajarish qoidalariga rioya etilishini nazorat qilish, asbob-uskunalar
holati va mahsulot sifatini nazorat qilish va boshqalar uchun keng
qo‘llaniladigan mashina
ko‘rishni ta’minlaydi. Ushbu texnologiyani ishlab chiqishning bir qismi sifatida mashinani
o‘rganish qo‘llaniladi, bu qattiq kodlangan ko‘rsatmalar o‘rniga mashinaning katta hajmdagi
ma’lumotlardan foydalangan holda o‘rganish qobili
yatini nazarda tutadi.
Sanoatda elektron xizmatlarni loyihalashtirish bu Sun’iy intellekt orqali elektron
biznesning innovatsion salohiyatini oshirishdir. Elektron xizmatlarning innovatsion salohiyati
intellektual tovarlarni tayyorlashdan iborat. Sun’iy intellekt, xuddi inson ka
bi, turli
muammolarni hal qilish, fikrlash, o‘zaro ta’sir qilish va o‘zgaruvchan sharoitlarga moslashish
mumkin bo‘lgan, murakkab ilmiy
-
texnikaviy muammo bo‘lib, uni hal qilish ilmiy bilimlarning
turli sohalarda qullanilishidir. Sun’iy intellekt orqali mua
mmolarni hal qilish nafaqat hayotning
asosiy sohalarida ijobiy o‘zgarishlarga, balki Sun’iy intellekt texnologiyalarining rivojlanishi
bilan birga keladigan ijtimoiy va texnologik o‘zgarishlar natijasida yuzaga keladigan salbiy
oqibatlarga olib kelishi mumkin.
Adabiyotlar sharhi.
Amerikalik olim Vinerning (1948)
“Kibernetika: Hayvonlar va
mashinalarda boshqaruv
va aloqa” kitobi, xorijda katta muvaffaqiyatlarga erishganiga va undagi g‘oyalarning rivojlanishi
uchun muhim salohiyatga qaramay, fan sifatida kibernetikaga asos solgan. axborot
texnologiyalari SSSRda salbiy qabul qilindi. Kitob uzoq vaqt davomida rus tiliga tarjima
qilinmagan va jamoatchilikka kirish huquqi cheklangan edi. G‘oyalari sifatida kitoblar,
shuningdek, ilmiy jamoatchilik tomonidan unga munosabat bildirilgan asarlar sovet
mafkurachilarining tanqid obyektiga aylandi.
So‘nggi yillarda sanoatni raqamlashtirish jarayonida sun’iy intellekt (SI)
texnologiyalarining joriy etilishi global miqyosda keng quloch yoydi. Gerovitchning (2002)
hisobotlarida sun’iy intellekt sanoat avtomatizatsiyasi, xizmatlarni personalizatsiyalash,
resurslardan samarali foydalanish va qaror qabul qilish jarayonlarini tezlashtirishda hal
qiluvchi texnologiya sifatida baholangan.
Rosenblueth, Wiener, & Bigelow, Behaviorlar (1943)
tomonidan taklif etilgan “aqlli
mahsulotlar va raqamli xizmatlar ekotizimi” modeli sun’iy intellekt asosidagi raqamli
xizmatlarning korxona darajasidagi integratsiyasiga alohida urg‘u beradi. Ular raqamli
transformatsiya orqali foydalanuvchilarga real vaqt rejimida moslashtirilgan xizmatlar taklif
etish mumkinligini ta’kidlaydi.
www.sci-p.uz
II SON. 2025
913
Mintaqaviy kontekstda sun’iy intellekt integratsiyasi Bogdanov
(1920)
hisobotiga ko‘ra,
raqamli xizmatlarni mintaqa sanoatiga moslashtirishda asosiy e’tibor infratuzilma, malakali
kadrlar va axborot xavfsizligiga qaratilishi lozim. Sanoatning sun’iy intellektga asoslangan
xizmatlar bilan integratsiyasi mintaqaviy resurslarga asoslangan modulli tizimlar orqali
bosqichma-bosqich amalga oshirilmoqda.
Kremen (1980),
mintaqalarda sun’iy intellektning xizmat ko‘rsatish sohasidagi roli
haqida shunday yozadi:
“Mahalliy sanoat tarmoqlari uchun moslashtirilgan sun’iy intellekt
algoritmlari xizmatlar samaradorligini oshirishda barqaror yechim hisoblanadi”.
Tadqiqot metodologiyasi.
Sanoatda elektron xizmatlarni loyihalashtirish bu Sun’iy intellekt orqali elektron
biznesning innovatsion salohiyatini yoritish
jarayonida abstrakt-mantiqiy fikrlash, kompleks
yondashuv, tizimli yondashuv usullaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Sanoat ishlab chiqarishda elektron xizmatlarni loyihalashtirish uchun turli xil raqamli
texnologiyalardan foydalaniladi. Jumladan, kiberfizik tizimlardan, bulutli hisoblash
tizimlaridan, internet vositalari (Internet of Things, IoT) va sanoat internet vositalari
(Industrial Internet of Things, IIoT),
, raqamli egizaklar va boshqa
texnologiyalardan.
Kiberfizik tizimlar -
bu o‘zaro ta’sir qiluvchi qurilmalar tizimi, ma’lumotlarni uzatish,
qayta ishlash va saqlash vositalaridir. Ular murakkab obyektlarni boshqarishni
avtomatlashtirish arxitekturasining asosiy komponentlari bulib, istiqbolli vositalar
hisoblanadi.
Hozirgi vaqtda mobil telefonlar, sun’iy yo‘ldosh aloqasi va kabel televideniesi
intellektual tarmoqli tovarlarni paydo bulishiga olib kelayapti.
Hozirgi vaqtda Sun’iy intellekt (SI) tadqiqotlarining eng muhim yo‘nalishlaridan biri,
sanoatning jadal o‘sishining dvigateli hisoblanadi.Bu yaqinda “ Sanoat 4.0” deb nomlandi.
Sun’iy intellekt aslida turli xil dasturiy ta’minot tizimlarini va ularda qo‘llaniladigan
usullar va algoritmlarni o‘z ichiga oladi, ularning asosiy xususiyati intellektual muammolarni
hal qilish haqida o‘ylayotgan odam kabi hal qilish qobiliyatidir. Sun’i
y intellektning eng
mashhur ilovalari orasida turli vaziyatlarni bashorat qilish, har qanday raqamli ma’lumotni u
bo‘yicha xulosa chiqarishga urinish bilan baholash, shuningdek, yashirin naqshlarni qidirish
(ma’lumotlar qazib olish) bilan turli ma’lumotlarni tahlil qilish kiradi. Biz shuni ta’kidlaymizki,
kompyuter hozirgacha insonning yuqori asabiy faoliyatining murakkab jarayonlarini, masalan,
uning namoyon bo‘lishini taqlid qilishga qodir emas
Uchinchi bosqichda mashina tizimi shaxs tomonidan taqdim etilgan vakillik doirasida o‘z
-
o‘zidan mavzu sohasining tavsifini qisman qurish imkoniyatini oladi.
1-
rasmda Sun’iy intellekt sohasining asosiy darajasining tuzilishini shartli ravishda
tasvirlaydigan diagramma ko‘rsatilgan, uning hozirgi vaqtda yaxshi tashkil etilgan qismi.
1-
rasm. Sun’iy intellekt sohasining asosiy darajasining tuzilishi
Qidiruv
Bilimlarni manipulyatsiya
qilish
Noaniqlik sharoitida
mulohaza yuritish
Meta-o'rganish
www.sci-p.uz
II SON. 2025
914
Sun’iy intellektning keyingi rivojlanishi mashina
tizimlarini yanada universallashtirish va
ularning mujassamlangan tizimlarni o‘rganadigan yo‘nalish doirasida ma’lumotlarga kengroq
kirish imkoniyatiga ega bo‘lish bilan bog‘liq, ya’ni. Stoxastik. Tarmoq sozlamalarini tasodifiy
o‘zgartiring. Bunday holda, faqat yaxshilanishlarga olib kelgan o‘zgarishlar saqlanadi. Ushbu
yondashuvning yorqin misoli “xatolarni oldinga yo‘naltirish” dir.
Deterministik. Joriy parametrlari, kirish qiymatlari, haqiqiy va kerakli chiqishlari asosida
tarmoq parametrlarini takroriy sozlaydi. Ushbu yondashuvning aniq misoli “xatoning orqaga
tarqalishi” Sun’iy zamonaviy texnologiyalarning asosiy elementlari, ekspe
rt tizimlarining
rivojlanishi shuniy intellektni ko‘rsatadi.
Muayyan axborot, jismoniy yoki ijtimoiy muhitda joylashtirilgan tizimlar. Tadqiqotning
eng yuqori darajasi Sun’iy intellektning tadqiqot yo‘nalishlari va ularni qo‘llash sohalari birligi
ko‘rsatilgan 2
-rasm.
2-rasm.
Sun’iy intellektni tadqiq qilish sohalari va ularni qo‘llash sohalarini
birlashtirish
Sun’iy neyron tarmog‘i uchta komponentdan iborat:
kirish qatlami;
hisoblash qatlamlari;
chiqish qatlami 3-rasm.
3-rasm.
Sun’iy neyron tarmoq qatlamlari
Kirish
tugunlari
Yashirin tugunlar
Chiqish
tugunlar
i
Kognitiveaya operatsii
Qidirish
Amalga oshirish yondashuvlari
Ekspert tizim
Ko'p agentli
tizimlar
Teoremalarni
isbotlash
Ovozli aloqa
tizimlari
Mashina
tarjimasi
Mavzu sohalari
www.sci-p.uz
II SON. 2025
915
Sun’iy neyron tarmoqlarni o‘qitishning ikkita usuli mavjud:
Matndan nutqqa (TTS) tizimi uchta asosiy komponentni o‘z ichiga oladi:
- transkriptor - grafemadan fonemaga (G2P), kiritilgan matnni ajratuvchi jumlalarga
aylantiradi va qisqartmalar, qisqartmalar va raqamlarni ochib beradi va tuzadi qoida bazasi va
so‘z lug‘ati yordamida fonemik transkripsiya urg‘u;
-
nutq signalining parametrik ko‘rinishini o‘zgartirish algoritmi,
-fonemalar ketma-ketligi, nutq parametrlari ketma-ketligiga signal;
-
parametrlar toʻplamiga koʻra tovush toʻlqinini yaratuvchi vokoder.
Ushbu uchta komponentning barchasi neyron tarmoqlar sifatida amalga oshirilishi va
o‘qitilishi chuqur o‘rganish usullaridan foydalanish mumkin.
Bu erda ishlatiladigan texnologiyalar takrorlanuvchi qatlamlar va konvolyutsion
qatlamlardir. Sintezlangan nutqning tabiiyligi va silliqligi bo‘yicha texnologiyadan ustundir.
Konkatenativ sintez, bunda nutq oldindan yozib olingan katta ovoz bazasidan optimal
ovoz asosida tanlangan kichik tovush qismlaridan yig‘iladi.
* Bo‘r
- (boshqa yunoncha myolos - tovush) - tovush balandligining psixofizik birligi,
asosida ishlatiladi.
Tokenizatsiya -
axborot xavfsizligi sohasida, maxfiy ma’lumotlar elementini almashtirish
jarayoni bo‘lib, mustaqil ma’noga ega bo‘lmagan token deb ataladigan maxfiy bo‘lmagan
ekvivalentga ega. Suniy intellektda mashina ko‘rish muhim ahamiyatga ega.Mashina
ko‘rish
-
bu kompyuter ko‘rishning sanoatda qo‘llanilishi va ishlab chiqarish. Mashina ko‘rish tizimlari
bajarish uchun dasturlashtirilgan konveyerdagi obyektlarni hisoblash, seriya raqamlarini
o‘qish yoki sirt nuqsonlarini qidirish kabi yuqori darajada i
xtisoslashgan vazifalar.
Sun’iy intellektni qullanilishida kiberfizik tizimlar
-
bu o‘zaro ta’sir qiluvchi qurilmalar
tizimi, ma’lumotlarni uzatish, qayta ishlash va saqlash vositalaridir. Ular murakkab obyektlarni
boshqarishni avtomatlashtirish arxitekturasining asosiy komponentlari bulib, istiqbolli
vositalar hisoblanadi.
Xulosa va takliflar.
Xulosa qilib aytadigan sаnоаt mаhsulоtlаrini lоyihаlаshtirishgа yo‘nаltirilgаn ko‘pginа
zаmоnаviy dаsturiy tizimlаr intеrfаоl grаfikаning kаttа imkоniyatlаrigа egа bo‘lib, mаhsulоt
prоеksiyalаri, shtriхlаri, o‘lchаmlаri vа bоshqаlаrdаn tаrkib tоpgаn ikki o‘lchаmli tаsvirlаrni
yarаtish vа tаhrirdаn o‘tkаzish, shuningdеk chizmаning bоshlаng`ich shаrtlаri аsоsidа,
yoritishning turli usullаrini hisоbgа оlgаn holdа lоyihаlаshtirilаyotgаn mаhsulоtning rеаl uch
o‘lchаmli tаsvirlаrini shаkllаntirish imkоnini bеrаdi.
1. Bundа АLT аvvаl mаvjud bo‘lmаgаn vа dеyarli erishib bo‘lmаydigаn
imkоniyatlаrni
tаqdim etаdi.
2. Kоnstruktоr аmаldа yangi muhit –
kоmpyutеr grаfikаsi muhitigа tushib
qоlаdi.
3.АLT pаkеtining sifаti birinchi gаldа kоnstruktоr uchun u yoki bu
pаkеtdаn
fоydаlаnishdа yangi tехnоlоgiyagа o‘tishning qiyinchiligi
dаrаjаsi bilаn аniqlаnаdi.
4. Hоzirgi kundа mo‘ljаllаnishi vа murаkkаbligi turlichа bo‘lgаn ko‘plаb АLTlаr mаvjud.
5. Fоydаlаnuvchi tizimning grаfik imkоniyatlаrini uning nаrхi vа tаlаb
etilаyotgаn tехnik
imkоniyatlаri аsоsidа tаnlаydi.
6.Chizmа
-
kоnstruktоrlik ishlаrining ko‘pchiligi uchun sоddаrоq, lеkin yetаrli dаrаjаda
kеng imkоniyatlаrgа egа mаshinаlаr tаlаb etilаdi vа qаtоr tizimlаr bu tаlаbni qоndirishi
mumkin.
Avtomatlashtirilgan loyihalash tizimlari orqali, sanoat korxonalari transformatsiyalash
jarayonida u yoki bu faoliyat sohasida samaradorlikni oshirish uchun intellektual mulk
yutuqlardan (kashfiyot, ixtiro, ilmiy va konstruktorlik loyihalari va hokazo) foydalanish
natijasida olingan moddiy va nomoddiy mahsul yaratiladi.
www.sci-p.uz
II SON. 2025
916
Adabiyotlar /
Литература
/Reference:
Bogdanov, A.A. (1920) Tektologiya: Universal tashkilot nazariyasi.
Gerovitch, S. (2002) From Newspeak to Cyberspeak: A History of Soviet Cybernetics. MIT
Press.
Kremen, V.G. va boshqalar (1980) Kibernetika va jamiyat: tarixiy-falsafiy yondashuvlar.
–
Moskva.
Medvedev, Z.A. (1978) Soviet Science. W.W. Norton & Company.
Rosenblueth, A., Wiener, N., & Bigelow, J. Behavior (1943), Purpose and Teleology.
Philosophy of Science.
Wiener, N. (1948) Cybernetics: Or Control and Communication in the Animal and the
Machine. MIT Press.
Wiener, N. (1950) The Human Use of Human Beings: Cybernetics and Society. Houghton
Mifflin.
