www.sci-p.uz
II SON. 2025
821
MIKROMOLIYA TASHKILOTLARI BUXGALTERIYA HISOBIDA HISOB SIYOSATINI
SHAKLLANTIRISHNING ASOSIY ELEMENTLARI
G‘ofurov Iskandar
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti Samarqand filiali
ORCID: 0009-0003-5021-746X
Annotatsiya.
Ushbu maqolada mikromoliya tashkilotlari buxgalteriya hisobida hisob
siyosatini shakllantirishning nazariy va amaliy asoslari yoritilgan. Hisob siyosatining asosiy
elementlari
–
buxgalteriya hisobini yuritish shakli, foiz tushumlarini tan olish usullari, kredit
zaxiralari va yomon qarzlarni hisobga olish mezonlari tizimli ravishda tahlil qilingan.
“
IMKON
FINANS
”
,
“
Vodiy Taraqqiyot
”
va
“
Biznes Finans
”
mikromoliya tashkilotlari misolida amaliy
ko‘rsatkichlar asosida hisob siyosati far
q
lari tahlil qilinib, takomillashtirish bo‘yicha tavsiyalar
ishlab chiqilgan.
Kalit so‘zlar:
mikromoliya tashkilotlari, buxgalteriya hisobi, hisob siyosati, foiz tushumi,
kredit zaxiralari, ijtimoiy indikatorlar, moliyaviy hisobot.
ОСНОВНЫЕ ЭЛЕМЕНТЫ ФОРМИРОВАНИЯ УЧЕТНОЙ ПОЛИТИКИ В
БУХГАЛТЕРСКОМ УЧЕТЕ МИКРОФИНАНСОВЫХ ОРГАНИЗАЦИЙ
Гафуров Искандар
Самаркандский филиал Ташкентского
государственного экономического университета
Аннотация
.
В данной статье рассмотрены теоретические и практические основы
формирования учетной политики в бухгалтерском учете микрофинансовых организаций.
Системно проанализированы ключевые элементы учетной политики –
форма ведения
учета, способы признания процентного дохода, методы создания резервов и признания
сомнительных долгов. На примере организаций “
IMKON FINANS
”
,
“
Vodiy Taraqqiyot
”
и
“
Biznes Finans
”
представлены различия учетной политики и даны рекомендации по их
совершенствованию.
Ключевые слова:
микрофинансовые организации, бухгалтерский учет, учетная
политика, процентный доход, кредитные резервы, социальные индикаторы, финансовая
отчетность
.
KEY ELEMENTS OF DEVELOPING ACCOUNTING POLICIES IN THE FINANCIAL
REPORTING OF MICROFINANCE ORGANIZATIONS
Gafurov Iskandar
Samarkand Branch of the Tashkent State University of Economics
Abstract.
This article explores the theoretical and practical foundations of forming
accounting policy in microfinance institutions. Key elements such as accounting methods, interest
income recognition, loan loss reserves, and bad debt recognition criteria are systematically
analyzed. Using the examples of
“
IMKON FINANS
”
,
“
Vodiy Taraqqiyot
”
, and
“
Biznes Finans
”
,
differences in accounting policies are identified, and recommendations for improvement are
provided.
Keywords:
microfinance institutions, accounting, accounting policy, interest income, loan
reserves, social indicators, financial reporting.
UOʻK:
656.071.32
821-825
www.sci-p.uz
II SON. 2025
822
Kirish.
Mikromoliya tashkilotlari bugungi kunda iqtisodiy jihatdan zaif qatlamlarni moliyaviy
xizmatlar bilan qamrab olish, ularning tadbirkorlik salohiyatini rivojlantirish hamda
kambag‘allikni kamaytirish kabi muhim ijtimoiy vazifalarni bajaruvchi institut sifatida e’tirof
etilmoqda. Ayniqsa, O‘zbekiston sharoitida mikromoliya sektori kichik biznes subyektlari va
aholining past daromadli qatlamlari uchun muqobil moliyaviy manba vazifasini bajarib
kelmoqda. Ushbu institutlarning faoliyat samaradorligi bevosita moliyaviy boshqaruv tizimi,
ayniqsa buxgalteriya hisobining to‘g‘ri yuritilishiga bog‘liq.
Buxgalteriya hisobida aniqlik, izchillik va shaffoflikni ta'minlashda hisob siyosatining
o‘rni alohida ahamiyatga ega. Hisob siyosati –
bu tashkilotning buxgalteriya hisobini yuritish va
moliyaviy hisobotlarini shakllantirishda amal qilinadigan tamoyillar, usullar va qoidalar
tizimidir.
Aynan ushbu siyosat mikromoliya tashkilotining moliyaviy holatini to‘g‘ri aks ettirish,
resurslardan oqilona foydalanish, ichki nazorat va audit tizimini samarali tashkil etish imkonini
yaratadi.
Mikromoliya tashkilotlari odatiy tijorat banklaridan farqli ravishda, nafaqat daromad
olish, balki ijtimoiy ta’sir ko‘rsatishga ham yo‘naltirilgan bo‘lganligi sababli, ularning
buxgalteriya hisobida “ijtimoiy
-
moliyaviy yondashuv” talab etiladi. Bu esa, o‘z navbatida, hisob
siyosatini shakllantirishda ijtimoiy mezonlarning inobatga olinishi, foydalanuvchilarning turli
ehtiyojlarini qondira oladigan universal axborot tizimini yaratishni taqozo etadi.
Bugungi kunda xalqaro moliyaviy hisob standartlariga mos ravishda, hisobotlar
tayyorlashda asosiy e’tibor uzluksizlik,
ehtiyotkorlik, iqtisodiy mazmun ustuvorligi, to‘liqlik va
moslik kabi tamoyillarga qaratilmoqda. Shu bilan birga, O‘zbekiston Respublikasi Moliya
vazirligi tomonidan tasdiqlangan milliy normativ hujjatlar, “Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi
Qonun va bosh
qa me’yoriy asoslar ham mikromoliya tashkilotlarida hisob siyosatining
shakllanishi uchun muhim huquqiy asos bo‘lib xizmat qiladi.
Mazkur maqolada mikromoliya tashkilotlarida buxgalteriya hisobini yuritishda hisob
siyosatini shakllantirishning asosiy eleme
ntlari tizimli tarzda o‘rganiladi, ularning nazariy
asoslari va amaliy ahamiyati tahlil qilinadi hamda real tashkilotlar misolida (IMKON FINANS,
Vodiy Taraqqiyot, Biznes Finans) ko‘rsatkichlar asosida baho beriladi. Bu orqali sohada hisob
siyosatining amaliyotga moslashtirilgan modelini takomillashtirishga doir ilmiy xulosalar va
takliflar ishlab chiqish maqsad qilingan.
Adabiyotlar sharhi.
Mikromoliya tashkilotlarida buxgalteriya hisobini yuritish, ayniqsa hisob siyosatini
shakllantirish bo‘yicha ilmiy qarashlar va amaliy yondashuvlar so‘nggi yillarda sezilarli
darajada rivojlanib bormoqda. Bu borada xorijiy va mahalliy adabiyotlarda turli metodik
yondashuvlar shakllangan.
Mikromoliya faoliyati xususiyatlarini inobatga olgan holda, buxgalteriya hisobining asosiy
elementlarini belgilash va ularni muayyan siyosat shakliga keltirish zarurati bir qator
manbalarda o‘z ifodasini topgan. Jumladan, Pikuzon
(2007) mikromoliya faoliyatida garov
operatsiyalarini hisobga olishda aniq yondashuvlar va schyotlar tizimini ishlab chiqish
zarurligini ta’kidlaydi. Uning fikricha, “hisob siyosati buxgalteriya axborotining to‘g‘ri
tuzilmasini shakllantirishning asosiy vositasidir”.
O‘zbekiston amaliyotiga asoslangan tadqiqotlarda esa mikromoliya tashkilotlarining
hisob siyosatig
a ijtimoiy ko‘rsatkichlarni integratsiya qilish masalasi ilgari surilgan. Masalan,
2023 yil uchun IMKON FINANS mikromoliya tashkilotining yillik hisobotida hisob siyosatida
hisoblangan foizlar va aktivlar bahosini aniqlashda xalqaro standartlarga yaqinlashuv
kuzatilgan.
Iqtisodchi olim Joanna Ledgervod (2022) mikromoliya tashkilotlarida hisob siyosati
moliyaviy barqarorlikni ta'minlash uchun asosiy vositadir. Buxgalteriya amaliyoti aniq, shaffof
va barqaror bo‘lishi kerak.
www.sci-p.uz
II SON. 2025
823
Beatriz Armendariz (2023) mikromoliya buxgalteriyasi har qanday moliyaviy institut
kabi standartlashgan yondashuvlarga tayanishi lozim, ammo aholining past daromadli
qatlamlariga yo‘naltirilganligi sababli ijtimoiy natijalar ham e’tiborga olinadi.
Kovalev va
Baranova (2020) o‘z tadqiqotlarida hisob siyosatini shakllantirishda asosiy
yo‘nalish sifatida axborotni foydalanuvchi subyektlar uchun maqsadli tuzilganligini belgilaydi.
Bu esa mikromoliya tashkilotlari uchun ham investorlarga, ham ijtimoiy sheriklarga manzur
bo‘ladigan yondashuvlarni ishlab chiqishni talab qiladi.
Shuningdek, Janubiy Afrika tajribasi asosida olib borilgan tadqiqotda hisob siyosatining
xavflarga moslashuvchan holda shakllanishi tavsiya etiladi. Tadqiqotda “har bir hisob siyosati
elementi mijoz va tashkilotning moliyaviy xulq-
atvori bilan bog‘langan holatda aniqlanishi
zarur” deb ta’kidlanadi
(IFRS, 2022) .
Raqamli hisobotlar muhiti hamda Markaziy bankning yillik hisobotlari va statistik
byulletenlari orqali ham hisob siyosati orqali
samaradorlikni ta’minlash imkoniyati ko‘rsatib
berilgan. Xususan, “Vodiy Taraqqiyot” va “Biznes Finans” tashkilotlarining 2020–
2022 yillarga
oid moliyaviy hisobotlarida hisobga olish mezonlari o‘rtasida farqlar aniqlanib, hisob siyosatini
takomillashtirish
bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqilgan.
Mavjud adabiyotlar tahlili shuni ko‘rsatmoqdaki, mikromoliya tashkilotlari uchun hisob
siyosati universal emas, balki modulli, moslashuvchan va ijtimoiy-moliyaviy balansga
asoslangan bo‘lishi lozim. Bu yondashuv ilmiy
asoslarni mustahkamlash va amaliyotga tatbiq
qilish uchun muhim poydevor hisoblanadi.
Tadqiqot metodologiyasi.
Ushbu maqolada mikromoliya tashkilotlari hisob siyosatini shakllantirish bo‘yicha ilmiy
va amaliy manbalar tahlil qilinib, nazariy asoslar hamd
a xalqaro standartlar (IFRS), O‘zbekiston
Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan tasdiqlangan buxgalteriya hisobiga oid normativ
hujjatlar asos qilib olindi. Metod sifatida taqqoslash, tahliliy sintez, amaliyotdan misollar olish
va tizimlashtirish usullaridan foydalanildi. IMKON FINANS, Vodiy Taraqqiyot va Biznes Finans
mikromoliya tashkilotlari faoliyatidan olingan amaliy materiallar asosida xulosa chiqarildi.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Mikromoliya tashkilotlarida hisob siyosatini shakllantirishda nazariy tamoyillarni
amaliyotga tatbiq etish darajasi har doim ham yuqori bo‘lmagan. Tashkilotlarning o‘ziga xos
faoliyati, xizmat ko‘rsatish segmenti va moliyaviy instrumentlarining xilma
-xilligi hisob
siyosatini ishlab chiqishda individual yondashuvni talab etadi. Tadqiqot doirasida IMKON
FINANS, Vodiy Taraqqiyot va Biznes Finans mikromoliya tashkilotlarining hisob siyosati
elementlari tahlil qilindi va quyidagi asosiy natijalarga erishildi.
Birinchidan, barcha tashkilotlarda hisob yuritish shakli avtomatlashtirilgan dasturiy
ta’minotga asoslangan bo‘lsa
-da, daromadlarni tan olishda uslubiy yondashuvlar turlicha.
Masalan, IMKON FINANS tashkiloti foiz tushumlarini hisoblashda hisoblash usulini qo‘llasa,
Biznes Finans real tushum asosida e’tirof etadi. Bu es
a hisobotlar solishtiruvchanligiga salbiy
ta’sir ko‘rsatadi.
Ikkinchidan, xarajatlarni tan olish, aktivlarni baholash va zaxiralarni shakllantirishda ham
bir xillik yo‘q. Bu holat tashkilotlarning hisob siyosati bo‘yicha ichki hujjatlarining dolzarbligi
va
yangilanishiga bog‘liq. Ayniqsa, kredit zaxiralari shakllanishi va yomon qarzlarni tan olish
mezonlari har bir tashkilotda turlicha.
Uchinchidan, ijtimoiy indikatorlarning hisob siyosatida o‘z ifodasini topmaganligi
kuzatildi. Faqat IMKON FINANS mikromoli
ya tashkilotining strategik hujjatlarida “ijtimoiy
missiya” qayd etilgan bo‘lsa
-
da, bu buxgalteriya hisobining shakllanishida to‘liq aks etmagan.
Quyidagi jadvalda hisob siyosatining asosiy elementlari bo‘yicha uchta tashkilot faoliyati
solishtirildi:
www.sci-p.uz
II SON. 2025
824
1-jadval
Mikromoliya tashkilotlarida hisob siyosati elementlari bo‘yicha solishtirma tahlil
№
Hisob siyosati
elementi
Imkon finans
Vodiy Taraqqiyot
Biznes Finans
1 Hisob yuritish shakli
Avtomatlashtirilgan
Avtomatlashtirilgan
Avtomatlashtirilgan
2
Foiz tushumini tan
olish usuli
Hisoblangan foiz
asosida
Real tushum
asosida
Real tushum asosida
3
Kredit
zaxiralarini
shakllantirish
3 bosqichli model
asosida
2 bosqichli
baholash
Statik ko‘rsatkichlar
asosida
4 Amortizatsiya usuli
Chiziqli usul
Tezlashtirilgan usul
Chiziqli usul
5
Yomon
qarzlarni
e’tirof etish mezoni
90 kun
120 kun
90 kun
6
Ijtimoiy ko‘rsatkichlar
hisobda aks etishi
Qisman (strategiyada
mavjud)
Mavjud emas
Mavjud emas
Ushbu tahlil shuni
ko‘rsatadiki, mikromoliya tashkilotlarida hisob siyosatini
shakllantirishda yagona yondashuv yo‘q va tashkilotlar faoliyatiga mos, moslashuvchan,
dinamik tizimli yondashuv asosidagi uslubiy qoidalarni ishlab chiqish zarur. Ayniqsa, xalqaro
moliyaviy hisobot standartlariga moslashtirilgan, real amaliyotga integratsiyalashgan hisob
siyosatini shakllantirish tashkilotlarning moliyaviy barqarorligini oshirish bilan birga,
auditorlik tekshiruvlarining aniqligini ham ta'minlaydi.
Natijaviy jihatdan aytish mumkinki, mikromoliya tashkilotlarining hisob siyosatini
takomillashtirish, ularning moliyaviy hisobotlari sifati va tahliliy ahamiyatini oshirish bilan
birga, sektor darajasida solishtiruvchanlik va shaffoflikni kuchaytiradi. Bu esa investorlar,
regulyatorlar va jamoatchilik uchun ishonchli moliyaviy axborotni taqdim etishning muhim
omilidir.
Xulosa va takliflar.
O‘tkazilgan tadqiqotlar mikromoliya tashkilotlarida hisob siyosatini shakllantirish
muhim va murakkab jarayon ekanini ko‘rsatdi.
Mikromoliya subyektlari moliyaviy xizmatlar
bilan bir qatorda ijtimoiy missiyani ham bajarganligi sababli, ularning buxgalteriya hisobini
yuritish va siyosatini ishlab chiqishda an’anaviy yondashuvlar bilan bir qatorda, ijtimoiy
mas'uliyatli yondashuv ham muhim ahamiyat kasb etadi.
Hisob siyosatining asosiy elementlari
—
buxgalteriya hisobini yuritish shakli, foiz
daromadlarini e’tirof etish usuli, amortizatsiya siyosati, zaxiralarni shakllantirish mezonlari va
yomon qarzlarni tan olish me'zonlaridan iborat
bo‘lib, ular mikromoliya tashkilotlarining
moliyaviy hisobotlari aniqligi va shaffofligiga bevosita ta’sir qiladi. Ayniqsa, foiz tushumlarini
hisoblash usuli va ijtimoiy ko‘rsatkichlarni hisob siyosatiga integratsiyalash bo‘yicha
yondashuvlar tashkilotlar
o‘rtasida farqlanadi.
Tadqiqotda Imkon finans, Vodiy Taraqqiyot va Biznes Finans mikromoliya
tashkilotlarining amaliy faoliyati asosida hisob siyosati tahlil qilinib, mavjud farqlar va umumiy
muammolar aniqlab berildi. Ushbu tashkilotlarda foiz tushumlarini hisoblash, kredit
zaxiralarini yaratish va yomon qarzlarni e’tirof etish mezonlari har xil bo‘lib, bu holat moliyaviy
hisobotlarni solishtirish va tahlil qilish imkoniyatlarini cheklaydi.
Mikromoliya tashkilotlari uchun yagona, lekin moslashuvchan, ijtimoiy va moliyaviy
komponentlarni o‘zida mujassam etgan hisob siyosati modelini ishlab chiqish dolzarbdir. Bu
orqali tashkilotlar o‘z faoliyatini xalqaro standartlarga yaqinlashtirishi, moliyaviy intizomni
kuchaytirishi va investorlar ishonchini oshirishi mumkin. Shu bilan birga, ushbu yondashuv
ichki audit tizimi va strategik boshqaruv qarorlarini samarali qo‘llab
-quvvatlash imkonini
yaratadi.
www.sci-p.uz
II SON. 2025
825
Adabiyotlar/
Литература
/Reference:
IFRS (2022).
Молиявий
ҳисоботлар
халқаро
стандартлари
(IFRS).
–
Лондон
: IFRS
Foundation,
–
215
б
.
Jansen van Vuuren S.J. (2011) Risk Management for Microfinance Institutions in South
Africa: Master's thesis ... M.Com.
–
Pretoria: University of Pretoria,
–
130 p.
Markaziy bankning 2021 yil uchun yillik hisoboti (2022).
–
Toshkent: MB,
–
114 b.
Microfinance Handbook (1999)
Rhyne E. (2001) Mainstreaming Microfinance.
–
Bloomfield: Kumarian Press,
–
263 p.
Vodiy Taraqqiyot MMT 2020
–
2022 yillarga oid moliyaviy hisobotlari (2023).
–
Andijon,
Yunus M. (2007) Creating a World Without Poverty.
–
New York: PublicAffairs,.
–
261 p.
Исломов Б.Б.
(2020)
Микромолия институтлари: назарий асослар ва ривожланиш
истиқболлари. –
Тошкент: Иқтисодиёт
,
–
248 б.
Ковалев И.И., Баранова Т.Н.
(2020)
Методическое обеспечение бухгалтерского учета
в сельскохозяйственных кредитных кооперативах / И.И. Ковалев, Т.Н. Баранова. –
Москва:
Юнити
-
Дана, –
280 с.
Қонун
(1996)
Бухгалтерия
ҳисоби
тўғрисида
//
Ўзбекистон
Республикасининг
Қонуни
.
–
Тошкент
,
–№279
-I.
Пикузон Н.Г.
(2007)
Бухгалтерский учет залоговых операций в ломбардах: дис. ... канд.
экон. наук. –
Новосибирск: Сибирский университет потребительской кооперации, –
144 с.
