www.sci-p.uz
II SON. 2025
874
BIZNES SUBYEKTLARIDA BOSHQARUV HISOBINI TASHKIL ETISHNING
ZAMONAVIY USULLARI
Onorboev Shuhratjon
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti
ORCID: 0009-0005-5303-169X
Annotatsiya.
Bugungi global iqtisodiyot sharoitida bozorda o‘zgarishlar tez
sur
’
atlar bilan
yuz bermoqda. Natijada biznes subyektlari tomonidan bozorga taklif etilayotgan
mahsulotlarning yangilanish davrlari qisqarishi yuz berdi. Bozorlarda yangi mahsulotlarning
ko‘payishi va ularning muttasil takomillashtirilishi bozor ishtirokchilari uchun ma
hsulotlarni
yangilash bilan bog‘liq qiyinchiliklarni yuzaga keltirmoqda. Dunyo bo‘ylab texnologik
taraqqiyotning yoyilishi turli mintaqalarda ishlab chiqarilgan mahsulotlarning sifatini va texnik
ko‘rsatkichlarini bir
-biriga yaqinlashishiga olib keldi. Bunday sharoitda raqobatda ustunlik va
barqaror
rivojlanishda xarajatlarning o‘rni oshdi. Xarajatlardan tejamkorlik bilan foydalanish va
ularni samarali boshqarish ehtiyojga aylandi. Xarajatlarni samarali tashkil etish va mahsulot
raqobatbardoshligini oshirishda xarajatlarni tashkil etishning zamonaviy usullaridan
foydalanish ayniqsa dolzarb vazifadir. Bugungi kunda rivojlangan mamlakatlar olimlari
tomonidan xarajatlarni rejalashtirish va uni boshqarishning bir qator zamonaviy usullari ishlab
chiqilgan bo‘lib, ushbu usullarni
h
ar tomonlama o‘rganish va
ularni biznes subyektlari faoliyatiga
tadbiq etish muh
im vazifa bo‘lib hisoblanadi. Ushbu ilmiy ishda
h
ozirgi kunda amaliyotda bo‘lgan
xarajatlarni boshqarishning zamonaviy usullari to‘g‘risida fikr yuritishga
harakat qilindi.
Kalit so‘zlar:
xarajatlarni tashkil etish, strategik samaradorlik, xarajatlarni nazorat qilish,
faoliyatga asoslangan hisoblash, muvozanatlashtirilgan ko‘rsatkichlar kartasi, xarajatlar hisobi,
boshqaruv nazorati, “lean” falsafasi, to‘liq sifat menejmenti, ochiq
-kitob boshqaruvi.
СОВРЕМЕННЫЕ МЕТОДЫ ОРГАНИЗАЦИИ УПРАВЛЕНЧЕСКОГО УЧЕТА В
ХОЗЯЙСТВУЮЩИХ СУБЪЕКТАХ
Онорбоев Шухратжон
Ташкентский государственный экономический университет
Аннотация.
В современной мировой экономике изменения на рынке происходят
стремительно. В результате сокращены сроки обновления продукции, предлагаемой на
рынок субъектами хозяйствования. Распространение новых продуктов на рынках и их
постоянное совершенствование создают для участников рынка проблемы, связанные с
инновациями в области продуктов. Распространение технического прогресса по всему
миру привело к сближению качества и технических характеристик продукции,
производимой в разных регионах. В таких обстоятельствах
роль затрат в достижении
конкурентного преимущества и устойчивого развития возросла. Возникла
необходимость экономно использовать затраты и эффективно управлять ими.
Применение современных методов управления затратами является особенно
актуальной задачей в целях эффективной организации затрат и повышения
конкурентоспособности продукции.
UOʻK:
334,722,8
874-882
www.sci-p.uz
II SON. 2025
875
На сегодняшний день учеными развитых стран разработан ряд современных методов
планирования и управления затратами, и всестороннее изучение этих методов и их
применение к деятельности субъектов хозяйствования является важной задачей. В
данной научной работе
предпринята попытка осмыслить современные методы
управления затратами, применяемые в настоящее время.
Ключевые слова:
организация затрат, стратегическая эффективность,
контроль затрат, калькуляция затрат по видам деятельности, сбалансированная
система показателей, учет затрат, управленческий контроль, философия бережливого
производства, всеобщее управление качеством, управление по принципу открытой книги.
MODERN METHODS OF ORGANIZING MANAGEMENT ACCOUNTING
IN BUSINESS ENTITIES
Onorboev Shuhratjon
Tashkent State University of Economics
Abstract.
In the modern global economy, changes in the market occur rapidly. As a result,
the terms of updating products offered to the market by business entities have been reduced. The
spread of new products in the markets and their constant improvement create problems for
market participants associated with product innovations. The spread of technological progress
throughout the world has led to the convergence of the quality and technical characteristics of
products manufactured in different regions. In such circumstances, the role of costs in achieving a
competitive advantage and sustainable development has increased. There is a need to use costs
economically and manage them effectively. The use of modern cost management methods is a
particularly urgent task for the purpose of effectively organizing costs and increasing the
competitiveness of products. Today, scientists in developed countries have developed a number of
modern methods of planning and managing costs, and a comprehensive study of these methods
and their application to the activities of business entities is an important task. This scientific work
attempts to understand the modern methods of cost management currently used.
Keywords:
cost organization, strategic efficiency, cost control, costing by activity, balanced
scorecard, cost accounting, management control, lean manufacturing philosophy, total quality
management, open-book management.
Kirish.
Tarmoq raqobatida qatnashuvchi xar bir ishtirokchi iqtisodiy sub’ekt raqobatda
ustunlikni saqlab qolish uchun o‘z faoliyatini to‘xtovsiz modernizatsiyalab, takomillashtirib
borishi lozim. Bu maqsadni amalga oshirish uchun birinchi navbatda eng kam xarajatlar bilan
raqobatbardosh maxsulotni shakllantirish xamda ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish lozim. Bunda
asosiy e’tibor ishlab chiqarish xarajatlarida ustunlikni qo‘lga kiritish xamda shu yo‘l bilan uzoq
muddatli ustunlikni ta’minlashga sharoit yaratishga qa
ratiladi.
Bugungi kunda bozorlarda faoliyatini davom ettirib keta olmayotgan bozor
ishtirokchilariga e’tibor qaratilsa, ular bozorga ma’lum raqobatbardoshlik zaxirasi bilan kirib
kelmoqdalar ammo iqtisodiy faoliyat daomida xarajatlarda ustunlikka ega bo‘la olmayotga
nligi
sababli uzoq muddatli davrda bozorda raqobatbardoshligini yo‘qotib borayotganligini
ko‘rishimiz mumkin. Shunday ekan xarajatlarni rejalashtirish uzoq muddatli strategiyaning
muxim vositasi bo‘lib, xarajatlarni kamaytirish imkoniyatlaridan ustuvor foy
dalanish orqali
maxsulot raqobatbadoshligi oshirish imkoniyatlaridan kengaytirishga sharoit yaratadi.
Adabiyotlar sharhi.
"An’anaviy bilimlar o‘rniga
fan; qarama-qarshiliklar
o‘rniga
garmoniya; yakka mehnat
o‘rniga hamkorlik; unumdorlikni cheklash o‘rniga
maksimal unumdorlik; har bir alohida
www.sci-p.uz
II SON. 2025
876
ishchining eng maksimal unumdorlikka erishishi va eng yuqori darajadagi farovonlik" (Teylor,
1912). Mehnatni boshqarishning maqsad va mohiyatini quyidagilar belgilaydi: maqsadning
aniq belgilab olinishi,
sog‘lom fikr
,
o‘rinli maslahat
, intizom, xodimga nisbatan munosabat,
to‘liq
va doimiy hisob
, dispetcherlik, me’yorlar va ish rejimi, sharoitlarning, me’yorlashtirilishi,
operatsiyalarni me’yorlashtirish, yozma standart yo‘riqnomalar, unumdorlik uchun mukofot
(Emerson, 1972.). Boshqaruv hisobini tashkilotni
ng buxgalteriya hisobining mustaqil yo‘nalish
bo‘lib, u boshqaruv apparatini korxonani va uning bo‘limlarini faoliyatini rejalashtirish,
boshqarish, monitoring qilish va baholash uchun lozim bo‘lgan axborotlar bilan ta’minlaydi
(Baxrushina, 2002). Xarajatlar maxsulot ishlab chiqarish, tovalar sotish, ishlarni bajarish va
xizmatlar ko‘rsatish bilan bog‘liq bo‘lgan sarflarning puldagi ifodasidir (Xasanov va boshqalar,
2013). Ish jarayonida maksimal samaradorlikka erishish uchun mahsulotning hayot
aylanishiga
tub o‘zgarishlar kiritish kerak (
Э́
dvard D
е́
ming
, 1962). Xarajatlarni boshqarish
buxgalteriya hisobining mahsulot va xizmatlar tannarxini hisoblash usullari bilan
shug‘ullanadigan va menejerlarga qisqa
muddatli va uzoq muddatda xarajatlarni rejalashtirish
va nazorat qilish uchun
tegishli ma’lumotlarni taqdim etadigan sohadir (Horngren
va
boshqalar, 2003). Yuqori texnologiyali kompaniyalar, ayniqsa, bugungi kunda keng tarqalgan
kuchli raqobat sharoitida,
xarajatlarga asoslangan raqobatga tobora ko‘proq duchor
bo‘layotgani uchun
loyiha tannarxini nazorat qilishni takomillashtirish zarur (Nixon va va
boshqalar (1998). B
udjetni rahbariyat tomonidan ma’lum bir davr uchun
taklif etilayotgan
harakatlar rejasining miqdoriy ifodasi va rejani amalga oshirish uchun nima qilish kerakligini
muvofiqlashtirishga yordam sifatida belgilaydi. Boshqaruv hisobi yangi hisob-kitob tizimi
emas. Bu asosiy strategik qarorlarni qabul qilishda tashkilotni xabardor qilishda yordam berish
uchun xarajatlar va boshqaruv hisobidan foydalanishni o'z ichiga olgan umumiy atama (Carr va
Tomkins, 1996). Maqsadli xarajatlarni hisoblash jarayoni jamoaga asoslangan, turli
bo'limlarning vakillari qaror qabul qilish uchun yig'iladigan faol muhit. Bu turli bo'limlar
o'rtasidagi ma'lumotlar bo'shlig'ining qisqarishiga olib keladi va bo'limlar o'z faoliyatining
muhimligini anglab etganda, ularni yanada sezgir qiladi. (Ansoriy va Bell, 1996).
Tadqiqot metodologiyasi.
Biznes sub’ektlari faoliyatida raqobat sharoitida xarajatlarni samarali boshqarish va
nazorat qilishda qo‘llanilgan usullar: induktsiya va deduktsiya, kuzatish, umumlashtirish,
taqqoslash, baxolash, omilli tahlil, sintez va boshqalar.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Iqtisоdiyotni yanаdа rivоjlаntirish shаrоitidа bаrchа sоhаlаr kаbi buхgаltеriya hisоbi
sоhаsidа hаm islоhоtlаr o`tkаzish zarurati vujudga keldi. Buning аsоsiy sаbаblаridаn biri
buхgаltеriya hisоbini yuritishdа yangi usullаr tаlаblаrigа mоs kеlmаy qоlishi hаmdа
buхgаltеriya hisоbidа yangi schyotlаr rеjаsi jоriy qilinishi, ulkchilikning turli shаkllаri vujudgа
kеlishi vа hisоb
-
kitоb ishlаrini Buхgаltеriya hisоbining milliy stаndаrtlаrigа аsоsаn оlib bоrish
hamda xalqaro stаndаrtlаrgа yaqinlаshish zarurati tаlаb qilinishidir.
Rеspublikаmizdа bоshqаruv hisоbini аlоhidа fаn sifаtidа rivоjlаntirish yo`nаlishlаrini
bеlgilаsh uning tаriхiy shаkllаnish jаrаyonini o`rgаnish zаrurаtini yuzаgа kеltirаdi. Bоshqаruv
hisоbi dаstlаb buхgаltеriya hisоbining tаrkibidа mustаqil fаn sifаtidа rаsmаn 1972
-
yildа tаn
оlindi. Bu pаytdа buхgаltеrlаrning Аmеrikа аssоtsiаtsiyasi tоmоnidаn bоshqаruv hisоbi
bo`yichа bitiruvchilаrgа buхgаltеrtаhlilchi mаlаkаsini bеrаdigаn diplоmli dаsturi ishlаb
chiqilgаn edi. Binоbаrin, mustаqil o`quv fаni sifаtidа bоshqаruv hisоbi оliy o`quv yurtlаrining
o`quv rеjаsigа kiritilgаn edi. Uning pаydо bo`lishi hаmdа shаkllаnishi kalkulatsiya vа ishlаb
chiqаrish hisоblаrining rivоjlаnishi bilаn bоg`liq.
Iqtisodiyotni mоdеrnizаtsiyalаsh shаrоitidа buхgаltеriya hisоbini хаlqаrо hisоb tizimi
аsоsidа tаkоmillаshtirish, jumlаdаn, ахbоrоtlаrni o`z vаqtidа fоydаlаnuvchilаrgа yetkazish,
tijоrаt sirini sаqlаnishini tа‘minlаsh, kоrхоnа buхgаltеriyasini ikki mustаqil qism: mоliyaviy vа
www.sci-p.uz
II SON. 2025
877
kalkulatsiya hisоbigа bo`linishini shаrt qilib qo`ydi. Bu tаrzdа buхgаltеriyaning mustаqil
qismlаrgа bo`linishi mоliyaviy hisоbni mаrkаzlаshtirish vа kalkulatsiya hisоbini esа
nоmаrkаzlаshtirishgа sаbаb bo`ldi.
Bozorda maxsulotlar mo‘l ko‘lligi sharoitida xarajatlarni rejalashtirish va uni boshqarish
raqobatda ustunlikning ta’minlashning asosiy vositalaridan biri sifatida e’tirof etilmoqda.
Iqtisodiyotning globallashuvi va investitsiyalarning ortishi tarmoqlarning rvojlanishi, bozor
ishtirokchilarining miqdorlarini ortiiga xamda bozorlarda taklif etilayotgan tovar xizmatlar
xajmini ortishiga va uni to‘yinishiga olib keldi. Bunday sharoitda raqobatning xam mazmuni
o‘zgarib, xarajatlarda ustunlik bozorda raqobat ustunligi ta’minlashning muxim vositalaridan
biriga aylandi. Turli bozor ishtirokchilari tomonidan ishlab chiqarilayotgan maxsulotlarning
texnik ko‘rsatkichlarining yaqinlashayotganligi xarajatlar orqali raqobatning axmiyatini
oshirdi. Xarajatlarni rejalashtirish va uni boshqarish asosiy maqsadi bozodagi maxsulot
baxosidan kelib chiqqan xolda xarajatlarni tasdiqlangan byudjetlar bo‘yicha bo‘lishini
ta’minlash bo‘lib hisoblanadi. Ko‘rinib turibdiki bozordagi maxsulotning baxosi asosida
maxsulot xarajatlari rej
alashtiriladi. Bozorda maxsulot baxosi darajalarining iste’molchilar
tomonidan qabul qilinishi hisobga olingan xolda resurslar rejalashtiriladi, maxsulot qiymati
shakllantiriladi va xarajatlar byudjeti tuziladi. Nazorat orqali ushbu rejaning bajarilishi
ta
’minlanadi.
Bugungi globallashuv jarayonida mamlakatlarda boshqaruv hisobi va unda
qo‘llanilayotgan usullar sezilarli farq qilmoqda. Bu esa ushbu davlatlarning qonunlari, madaniy
qadriyatlari xamda bozorning shakllanishi bilan bog‘liq.
Rivojlangan AQSh, Buyuk Britaniya va Yaponiya kabi
davlatlarda qo‘llanilayotgan
boshqaruv hisobi sub’ektlarning strategik maqsadlari asosida shakllangan samaradorlikni
oshirishni ta’minlash vositasi sifatida amal qilmoqda. Bu tizim xarajatlarni eski ananaviy usulda
nazorat qilishdan farq qiladi. Jumladan, AQShda faoliyatga asoslangan hisoblash (Activity-
Based Costing
—
ABC) va muvozanatlashtirilgan ko‘rsatkichlar kartasi (Balanced Scorecard —
BSC) usullari birlashtirildi va bu bo‘limlar va ular o‘rtasidagi munosabatlarni yaxshilanishiga
olib keldi. (Kaplan
& Norton, 1996; Almquist va boshq., 2023). Germaniyada “Kostenrechnung”
(xarajatlar hisobi) va “Controlling” (boshqaruv nazorati) usullari qo‘llash yo‘lga qo‘yilgan. Bu
o‘z navbatida xarajatlarni aniqlashtirish va xamda foydalanishda nazoratni ta’minlashn
i amalga
oshiradi. (Horváth, 2006). Yaponiyada esa “lean” falsafasi va total sifat menejmenti (TQM) kabi
usullar qo‘llanilmoqda. Bunday ilg‘or usullar qadriyatlar zanjirini saqlashni va sifat
standartlarini bajarilishini qo‘llab quvvatlaydi. (Shank & Govin
darajan, 1993). standartlarini
bajarilishini qo‘llab quvvatlaydi. (Shank & Govindarajan, 1993).
AQSh va Buyuk Britaniya da qo‘llanilayotgan modellar asosan aksiyadorlar qiymati va
moliyaviy natijalarga yo‘naltirilgan bilan ajralib tursa, Germaniya va Yaponiya modellarida esa
asosiy faoliyatda samaradorlikka erishishga xamda uzoq muddatli sifat va naflilikka
yo‘naltiriladi. Bugungi kunda buyuk Britaniyadagi aksariyat korxonalar BSC
(muvozanatlashtirilgan ko‘rsatkichlar kartasi) usulidan foydalanmoqda. Germaniyada faoliyat
olib boruvchi korxonalarni aksariyati esa boshqaruv jarayonlariga Controlling usulini
boshqaruv vositasi sifatida qo‘llamoqda. Guilding, Cravens va Tayles (2020). Chartered
Institute of Management Accountants (CIMA, 2020). Shuningdek ushbu davlatlarda faoliyat olib
borayotgan firmalarning o‘z faoliyatlarida bashorat (predictive analy
tics) va real vaqtli
boshqaruv panellari (dashboards) kabi usullarni qo‘llashlari ushbu biznes sub’ektlariga bozor
o‘zgarishlariga oldindan tayyorlanib borishga sharoit yaratmoqda. Natijada boshqaruv
hisobining bunday takomillashib borishi biznes sub’ektla
ri iqtisodiy faoliyatidan oladigan
foydalilikni oshishiga olib kelmoqda.
www.sci-p.uz
II SON. 2025
878
1-rasm. Boshqaruv hisobi tizimlari yetuklik darajasi va investitsiya
rentabelligi (ROI) o‘rtasidagi bog‘liqlik
Manba:
muallif ishlanmasi.
1-
rasmda ko‘rinib turibdiki boshqaruv hisobi usullarining takomillashuvi o‘z navbatida
iqtisodiy faoliyat samaradorligini oshishiga olib kelmoqda. Ushbu rasmda zamonaviy,
takomillashgan usullar, BSC, ABC, bashorat tahlil kabilardan faoliyatida qo‘llanayotgan
sub’ektlar kiritgan sarmoyalaridan oladigan daromadlari (ROI) ko‘rsatkichi sezilarli darajada
oshganligini ko‘rishimiz mumkin. (IMA, 2021).
Yevropaning Shvetsiya va Finlyandiya kabi davlatlarida boshqaruv hisobida “ochiq
-
kitob” boshqaruvi (open
-
book management) hamda mas’uliyatli hisob yuritish (responsibility
accounting) kabi boshqaruv hisobining usullaridan foydalaniladi. Bu usullar barcha
xodimlarning rejalar tuzish va natijalarni baholash jarayonida ishtirok etishini ta’minlaydi.
(Nielsen va boshq., 2010). Yevropaning ushbu davlatlarida biznes sub’ektlari aksariyat qismi
boshqaruv hisobida byudjetlashtirish jarayonida barqarorlik (sustainability) samaradorligini
ko‘rsatadigan ko‘rsatkichlardan foydalanishni yo‘lga qo‘yilgan. Yevropa Boshqaruv Hisobi
Tarmog‘i (EMAN, 2019) tadqiqot natijalari. Xozirgi kunda ushbu davlatlarda boshqaruv
hisobiga atrof-muhit, ijtimoiy va korporativ boshqaruv (ESG) kabi usullar keng tadbiq
qilinmoqda. Bu esa global va integratsiyalashgan hisobot olib borishni ta’minlaydi.
Enrichmentning (2023) so‘nggi ma’lumotlari. Hisobda anglosakson usulini joriy qilgan
Avstraliya va Kanada kabi davlatlarda strategik boshqaruv hisobi tadbiq etilmoqda. Kanadada
xamkorlar bilan birgalikda fikrlash usuliga asosiy usul bo‘lsa, Avstraliyada esa ekologiya va
ijtimoiy ko‘rsatkichlarga hisobotlarda katta e’tibor qaratilmoqda. (Burritt & Schaltegger, 2010;
IIRC, 2020). Bugungi kunda ush
bu davlatlarda strategik samaradorlikni o‘lchash tizimlari,
xususan, qiymat omillari (value driver models) va aylanma prognozlash (rolling forecasts) kabi
strategik samaradorlik kabi usullar keng qo‘llanilmoqda. KPMG (2023) ma’lumotlari.
Keyingi yillarda tez sur’atlar bilan rivojlanayotgan Hindiston va Xitoy kabi davlatlarda
globallashuv va raqamlashtirish kabi jarayonlar tez rivojlanmoqda. Bugungi kunda Xitoyda
davlat tomonidan qo‘llab
-quvvatlanayotgan tashabbuslar orqali ERP usullari xamda xalqaro
boshqaruv hisobi standartlarining joriy etilishi tez suratlar bilan amalga oshmoqda. (Lin va Yu,
2002). Hindistonda bugungi kunda strategik xarajatlarni boshqarish orqali samaradorlikni
taminlashga katta etibor qaratilmoqda. (Joshi, 2001). Ahmed, Abdurahman va Abd Ghani
(2019) tomonidan o‘tkazilgan tizimli tahlilga ko‘ra, Braziliyada boshqaruv hisobida bozorning
0%
5%
10%
15%
20%
25%
Asosiy an’anaviy vositalar
O‘rtacha ilg‘or vositalar
Ilg‘or vositalar (BSC, ABC,
bashoriy tahlil vositalari)
Inve
stitsiya
r
en
ta
be
lligin
in
g
osh
ish
i (
%)
Boshqaruv hisobi tizimlarining yetuklik darajasi va
investitsiya rentabelligi (ROI) o‘rtasidagi bog‘liqlik
Boshqaruv hisobi tizimi yetuklik darajasi
www.sci-p.uz
II SON. 2025
879
tez o‘zgarishlari sharoitida tsenariy asosida rejalashtirish, moslashuvchan byudjetlashtirish va
benchmarking (nusxa olish usuli) kabi usullar keng qo‘llanilmoqda.
1-jadval
Dunyo turli regionlarida boshqaruv hisobi usullarining strategik yo‘nalishi,
Davlatlar
Uzoq muddatli yo‘nalishlar
O‘llanilayotgan texnik usul
AQSh
Aksiyadorlarga yo‘naltirilgan,
strategik KPIlar
Yuqori (AI, bashoriy tahlil)
Buyuk
Britaniya
BSC, manfaatdor tomonlar qadri
Yuqori (BSC, tahlil)
Xitoy
ERP asosidagi zamonaviylashtirilgan
davlat yondashuvi
O‘sib
borayotgan (ERP,
raqamli vositalar)
Hindiston
Xarajatlarni boshqarish, samaradorlik
ko‘rsatkichlari
Rivojlanayotgan (strategik
vositalar)
Manba:
muallif ishlanmasi.
Ushbu jadval ayrim xududlar davlatlarida joriy qilingan boshqaruv hisobi usullari
keltirilgan va ularni strategik mazmuni tafsiflaydi. Jadval
shuni ko‘rsatadiki,
bugungi kunda
takomillashgan usullar ushbu davlatlarda joriy etilganligini ammo xamkorlar aloqalari
darajalari uzoq muddatli muvofiqligi bo‘yicha farqlar mavjudligini ko‘rsatadi. Buni Amerika
kompaniyalari ko‘proq sun’iy intellektga e’tibor berayotganligi
va Yevropada esa taxlil va
belgilangan tartiblarna saqlashga ko‘proq e’tibor berishda ko‘rishimiz mumkin.
Rivojlangan davlatlarda k
asb o‘rgatishga katta e’tibor qaratilmoqda.
Ushbu faoliyatda
AQShda IMA, Buyuk Britaniyadagi CIMA va Germaniyadagi Controlling Akademiyasi kabi
institutlar
ta’lim jaranlariga zamonaviy
standartlar belgilash va ilmiy tadqiqotlarni yoyish katta
saloxiyatlarni shakllantirmoqdalar. Ushbu
ta’lim tizimlari
ta’lim bilan
bilan ishlab chiqarish
o‘rtasidagi ko‘prik vazifasini bajaradi (Dlamini, 2024).
1-
rasm. Dunyo regionlari bo‘yicha boshqaruv hisobida raqamli vositalarni
joriy etish darajasi (%)
Manba:
muallif ishlanmasi.
Bugungi global iqtisodiyot davrida raqamli transformatsiya jarayonlri butun dunyo
bo‘ylab boshqaruv hisobi sohasining
o‘zgarishiga olib keldi.
Hisobchilikda
sun’iy intellekt (AI),
0%
10%
20%
30%
40%
50%
60%
70%
80%
90%
Shimoliy
Amerika
G‘arbiy
Yevropa
Osiyo-Tinch
okeani
mintaqasi
Lotin
Amerikasi
Sharqiy
Yevropa
Afrika
Jor
iy
etish
da
ra
ja
si
(%)
Dunyo regionlarida boshqaruv hisobini raqaml
ashtirish ko‘rmatkichlari
Mintaqa
www.sci-p.uz
II SON. 2025
880
katta ma’lumotlar (big data) va mashinaviy o‘rganish (machine learning) texnologiyalari
qo‘llanilmoqda. Deloitte (2023) va Adeelu va boshqalar (2024) tomonidan ta’kidlanishicha,
xozirgi kunda Amerika va G‘arbiy Yevropa yetakchi firmalari real vaqtli boshqaruv paneli
(dashboards) va aylanuvchi prognozlash (rolling forecasts) kabi vositalardan foydalanishni
yo‘lga qo‘yganla. Dunyoning osiyo
-
tinch okeani mintaqasi xam ushbu masalada tez sur’atlar
bilan rivojlanmoqda.
2-
rasmdan ko‘rinib turibdiki boshqaruv hisobini raqamlashtirish masalasida Amerika
hamda G‘arbiy Yevropa
firmalari yetakchilik qilmoqda.
Bugungi kunda boshqaruv hisobining strategik rivojlanish maqsadlari bilan
uyg‘unlashuviga yuz bermoqda.
Hoshin Kanri metodologiyasi (Yaponiya) strategik maqsadlar
bilan operatsion maqsadlarni birgalikda rejalashtirishda qo‘llashni anglatadi. (Akao, 2004).
S
trategik Controlling (Germaniya) real vaqtli faoliyat monitoringi va xavf tahlilini o‘z ichiga
olgan holda strategik boshqaruv bo‘lib hisoblanadi.
Dunyo pandemiyadan keyingi davrda real
vaqtli ma’lumotlar integratsiyasi strategik Controlling funksiyalari bilan birlashishi yuz berdi.
Galic va boshqalar (2021) tomonidan olib bori
lgan so‘nggi tadqiqotlar.
Xozirgi davrda dunyoning turli davlatlari boshqaruv buxgalterlari (management
accountants) o‘rni xam o‘zgarganligini ko‘rsatadi. Anglosakson yo‘nalishida hisobchilik
tizimlarida buxgalterlar ko‘proq strategik maslahatchi va biznes bo‘yicha hamkor rolida
no
moyon bo‘lmoqdalar. (Burns & Baldvinsdottir, 2005). Osiyo va ayrim Yevropa davlatlarida
ular ichki hisobotlar tayyorlash va xarajatlarni nazorat qiluvchi personal sifatida nomoyon
bo‘lmoqdalar. Shuni
takidlash kerakki, xozirgi kunda iqtisodiyotda yuz berayotgan
globallashuv boshqaruv buxgalterlariga nisbatan yangicha, dinamik va qiymat yaratuvchi
sifatida qarashni shakllantirmoqda. (Almquist va boshq., 2023).
Bugungi kunda O‘zbekiston iqtisodiyotining xalqaro bozorlarga integratsiyalashuvi o‘z
navbatida boshqaruv hisobida zamonaviy usullarni qo‘llashni taqozo etadi.
S
trategik uyg‘unlik
(Yaponiya tajribasi), tahliliy aniqlik (Germaniya tajribasi) hamda natijaviylikka (Buyuk
Britaniyaning tajribasi) yo‘naltirilgan yondashuvlarini o‘z ichiga olgan gibrid modelni qabul
qilish muvozanatli va moslashuvchan tizimni yaratishga yordam beradi. Bundan tashqari,
mahalliy kasbiy institutlarni mustahkamlash hamda oliy ta’lim
muassasalari bilan sanoat
o‘rtasidagi hamkorlikni rivojlantirish barqaror islohotlar uchun zarur bo‘lgan malakalarni
shakllantirishga yordam beradi.
Xulosa va takliflar.
Iqtisodiy globallashuv va integratsiya jarayonlarining kuchayishi iqtisodiy
samaradorlikni ta’minlash jarayonlariga xam o‘ziga xos xolda ta’sir ko‘rsatdi. Turli firmalar
tomonidan ishlab chiqarilayotgan maxsulotlarning texnologik darajalarining yaqinlashuvi
ishlab chiqarish xarajatlarini boshqaruv jarayoniga xam yangicha yondoshuvlarni qo‘llash
zaruriyatini keltirib chiqarmoqda. Bu o‘z navbatida x
arajatlarni boshqaruv jarayonida
boshqaruv hisobining o‘rnini oshiradi. Bugungi raqobat sharoitida ishlab chiqarilayotgan
maxsulotlar raqobatbardoshligin ta’minlashda va meyorlashtirilgan foydani ta’minlashda
xarajatlarni samarali tashkil etish firmani strategik rivojlanishining muxim vositasiga
aylanganligini ko‘rishimiz mumkin. Dunyoning yetakchi firmalari
tomonidan xarajatlarni
rejalashtirish va uni boshqarishning bir qator zamonaviy usullari ishlab chiqilgan bo‘lib, ushbu
usullarni xar tomonlama o‘rganish va ularni mamlakatimiz biznes sub’ektlari faoliyatiga tadbiq
etish muxim vazifa bo‘lib hisoblanadi.
Yuqorida keltirilgan fikrlardan kelib chiqib, quyidagi tavsiyalarni keltirish mumkin:
−
maxsulot raqobatbardoshligini ta’minlashda
xarajatlarni samarali tashkil etish;
−
xarajatlarni tashkil etishda samaradorlik maxsulot sifatini oshirishga olib kelishiga
erishish;
−
boshqaruv hisobini zamonaviy usullar yordamida tashkil etishni va uning yetuklik
darajasini oshishini ta’minlash;
−
boshqaruv hisobida strategik maqsadlarni operatsion faoliyat bilan uyg‘unlashishiga
erishish.
www.sci-p.uz
II SON. 2025
881
Adabiyotlar
/
Литература
/Reference:
Adeyelu, O. O., Ugochukwu, C. E., & Shonibare, M. A. (2024). The impact of artificial
intelligence on accounting practices: Advancements, challenges, and opportunities. International
Journal of Management & Entrepreneurship Research, 6(4), 1200
–
1210.
Ahmed, A., Abdulrahman, S. A., & Abd Ghani, M. B. (2019). Management accounting practices
in many countries around the world: A review of the literature. IOSR Journal of Business and
Management (IOSR-JBM), 21(2), 5
–
9.
Akao, Y. (2004). Hoshin Kanri: Policy Deployment for Successful TQM. Productivity Press.
Almquist, R., Grossi, G., van Helden, G. J., & Reichard, C. (2013). Public sector governance and
accountability.
Critical
Perspectives
on
Accounting,
24(7
–
8),
479
–
487.
https://doi.org/10.1016/j.cpa.2012.11.005.
Burns, J., & Baldvinsdottir, G. (2005). An institutional perspective of accountants' new roles
–
the interplay of contradictions and praxis. European Accounting Review, 14(4), 725
–
757.
https://doi.org/10.1080/09638180500194171 .
Burritt, R. L., & Schaltegger, S. (2010). Sustainability accounting and reporting: Fad or
trend?
Accounting,
Auditing
&
Accountability
Journal,
23(7),
829
–
846.
https://doi.org/10.1108/09513571011080144
Chartered Institute of Management Accountants (CIMA). (2020). Effective management
accounting: Improving decisions and building resilient organisations. CIMA.
Deloitte. (2023). CFO Insights: The Digital Finance Revolution. Deloitte Insights.
Dlamini, B. (2024). A systematic literature review of management accounting research in
small businesses: Trends and implications in the emerging economies. International Journal of
Business Ecosystem & Strategy, 6(3), 150
–
159. https://doi.org/10.36096/ijbes.v6i3.525
European Management Accounting Network (EMAN). (2019). Survey Report on
Management Accounting Trends. Presented at the 3rd International Scientific Conference
–
EMAN
2019: Economics and Management: How to Cope with Disrupted Times.
Galić, M., Popek Biškupec, P., & Galić, M. (2021). Assessment of management controlling in
pandemic times. Economic and Social Development: Book of Proceedings, 5, 766
–
781.
Guilding, C., Cravens, K. S., & Tayles, M. (2000). An international comparison of strategic
management accounting practices. Management Accounting Research, 11(1), 113
–
135.
https://doi.org/10.1006/mare.1999.0120
Horváth, P. (2006). Controlling (11th ed.). München: Verlag Vahlen. Publisher: Vahlen
Management Literature.
Institute of Management Accountants (IMA). (2021). 2021 Trends in Finance and
Accounting. Montvale, NJ: Institute of Management Accountants.
International Integrated Reporting Council (IIRC). (2021). International <IR> Framework.
International Integrated Reporting Council.
Joshi, P. L. (2001). The international diffusion of new management accounting practices: the
case of India. Journal of International Accounting, Auditing and Taxation, 10(1), 85
–
109.
Kaplan, R. S., & Norton, D. P. (1996). The Balanced Scorecard: Translating Strategy into
Action. Harvard Business Press.
KPMG International. (2023, February). Driver-Based Planning: Elevating FP&A. Retrieved
from
https://kpmg.com/ch/en/insights/transformation/superior-business-insights-driver-
based-planning.html
Lin, Z. J., & Yu, Z. (2002). Management Accounting Practices in the People's Republic of China.
In Management Accounting in the New Asia: From Traditional to Modern Approaches (pp. 123
–
143). Springer.
Nielsen, C., Bukh, P. N., & Mouritsen, J. (2010). Managing intellectual capital in Scandinavian
firms: The implications for management accounting. Journal of Intellectual Capital, 11(4), 495
–
512.
www.sci-p.uz
II SON. 2025
882
Shank, J. K., & Govindarajan, V. (1993). Strategic Cost Management: The New Tool for
Competitive Advantage. Free Press.
Susilawaty, T. E., & Lubis, N. I. (2023). Evolution of management accounting practices: A
literature
review.
Enrichment:
Journal
of
Management,
13(3),
1686
–
1694.
https://doi.org/10.35335/enrichment.v13i3.1511
Xasanov B. (2013)
Boshqaruv hisobi: Darslik/ Xasanov B., Xashimov A., Toshkent: Cho‘lpon
nomidani NMIU, - 312 b.
Тейлор Ф.У. (1912) Научные основы организации промышленных предприятий.
-
СПб.
Эмерсон Г. (1972) Двенадцать принципов производительности труда.
-
М.:
Экономика.
