www.sci-p.uz
II SON. 2025
939
DAVLAT XARIDLARINING STRATEGIK YO‘NALISHLARI ORQALI YASHIL
IQTISODIYOTNI RAG‘BATLANTIRISH
PhD
Allayarov Suxrob
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti
ORCID: 0000-0002-0565-3938
sukhrob.allayarov0826@gmail.com
Husenov Muhriddin
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti
ORCID: 0009-0008-1052-6707
Annotatsiya.
Ushbu maqola davlatning strategik yo
‘
nalishlari orqali yashil iqtisodiyotni
rag‘batlantirish imkoniyatlarini o‘rganadi, bunda xalqaro tajribalar hamda O‘zbekistonning
o‘ziga xos sharoitlariga alohida e’tibor qaratiladi. Jahon miqyosida SDX barqaror
innovatsiyalarni rivojlantirish va atrof-
muhitga salbiy ta’sirni kamaytirishda samarali vosita
sifatida o‘zini oqlagan. Maqolada Yevropa Ittifoqi, OECD va BMT
doirasidagi ilg‘or tajribalar
tahlil qilinadi va ular O‘zbekistonning amaldagi xarid tizimi bilan solishtiriladi. Yashil siyosat
yo‘nalishida qadamlar qo‘yilgan bo‘lsa
-da, SDXdan foydalangan holda barqaror rivojlanishga
erishish hali ham cheklanganligicha qolmoqda.
Maqola mavjud tizimdagi asosiy bo‘shliqlarni
aniqlab, davlat xaridlarini yashil rivojlanish maqsadlariga moslashtirish uchun aniq va amalga
oshiriladigan islohotlarni taklif etadi.
SDXni samarali joriy etish orqali O‘zbekiston ekologik
innovatsi
yalarni jadallashtirishi, yashil yo‘nalishdagi kichik va o‘rta biznes subyektlarini qo‘llab
-
quvvatlashi, hamda Barqaror Rivojlanish Maqsadlari (BRM) doirasidagi majburiyatlarini
mustahkamlashi mumkin. Maqola ushbu o‘zgarishlarni amalga oshirish uchun zarur
bo‘lgan
huquqiy islohotlar, salohiyatni oshirish choralarini va moliyaviy rag‘batlantirish mexanizmlarini
joriy etish zarurligini ta’kidlaydi.
Kalit so
‘
zlar:
yashil iqtisodiyot, barqaror
rivojlanish, O‘zbekiston,
ekologik siyosat, davlat
sektori innovatsiyasi, yashil davlat xaridlari, siyosat islohoti, barqaror davlat moliyasi.
СТИМУЛИРОВАНИЕ ЗЕЛЁНОЙ ЭКОНОМИКИ ЧЕРЕЗ СТРАТЕГИЧЕСКИЕ
ГОСУДАРСТВЕННЫЕ ЗАКУПКИ
PhD
Аллаяров Сухроб
Ташкентский государственный экономический университет
Хусенов Мухриддин
Ташкентский государственный экономический университет
Аннотация.
Это исследование посвящено тому, как стратегические
государственные закупки (СГЗ) могут способствовать развитию зелёной экономики, с
акцентом как на международный опыт, так и на специфику Узбекистана. На глобальном
уровне СГЗ доказали свою эффективность в продвижении устойчивых инноваций и
снижении негативного воздействия на окружающую среду. В работе анализируются
лучшие практики Европейского союза, ОЭСР и ООН, а также проводится сравнение с
действующей системой закупок в Узбекистане. Несмотря на прогресс в области
UOʻK:
35.64.03
939-945
www.sci-p.uz
II SON. 2025
940
экологической политики, применение СГЗ в Узбекистане остаётся ограниченным. В
статье выявляются ключевые пробелы и предлагаются практические реформы,
направленные на приведение закупочной системы в соответствие с целями зелёного
развития, открывая путь к устойчивому экономическому росту. Эффективная
реализация СГЗ в Узбекистане может стимулировать экологические инновации,
поддержать зелёные малые и средние предприятия и укрепить приверженность страны
Целям устойчивого развития (ЦУР). В исследовании подчёркивается необходимость
правовых реформ, развития потенциала и финансовых стимулов для успешного перехода.
Ключевые слова:
зеленая экономика, устойчивое развитие, Узбекистан,
экологическая
политика,
инновации
в
государственном
секторе,
зеленые
государственные закупки, реформа политики, устойчивые государственные финансы.
STIMULATING THE GREEN ECONOMY THROUGH STRATEGIC PUBLIC PROCUREMENT
PhD
Allayarov Suxrob
Tashkent State University of Economics
Husenov Muhriddin
Tashkent State University of Economics
Abstract.
This article examines how Strategic Public Procurement (SPP) can be used to
stimulate the green economy, focusing on both global practices and the specific context of
Uzbekistan. Internationally, SPP has proven effective in driving sustainable innovation and
reducing environmental impacts. The study analyzes best practices from the EU, OECD, and UN
frameworks, and contrasts them with Uzbekistan’s current procurement system. Despite progress
in green policy, Uzbek
istan’s use of SPP remains limited. This paper identifies key gaps and
proposes actionable reforms to align procurement with green development goals, offering a
pathway to sustainable economic growth. Effective implementation of SPP in Uzbekistan could
cat
alyze environmental innovation, support green SMEs, and reinforce the country’s commitments
under the Sustainable Development Goals (SDGs). The research emphasizes the need for legal
reforms, capacity building, and financial incentives to enable this transition.
Keywords:
green economy, sustainable development, Uzbekistan, environmental policy,
public sector innovation, green public procurement, policy reform, sustainable public finance.
Kirish.
Iqlim xavflarining kuchayishi, biologik xilma-
xillikning yo‘qolishi va tabiiy resurslarga
bo‘lgan bosimning ortib borayotgan sharoitida yashil iqtisodiyotga o‘tish zarurati jahon
miqyosida dolzarb masalaga aylangan. Davlatlar, yirik iqtisodiy ishtirokchilar sifatida,
bozorlarga ta’sir ko‘rsatish
va iste’mol modelini barqarorlik sari yo‘naltirishda ulkan
salohiyatga ega. Ularning qo‘lida bo‘lgan eng samarali vositalardan biri bu –
davlat xaridlari
bo‘lib, OECD mamlakatlarida YAIMning o‘rtacha 13 foizini tashkil etsa, rivojlanayotgan
davlatlarda bu
ko‘rsatkich undan ham yuqoriroq bo‘lishi mumkin. Strategik yondashuv orqali
davlat xaridlari barqaror mahsulot va xizmatlarga talabni shakllantirishi, ekologik
innovatsiyalarni rag‘batlantirishi va sanoat tarmoqlarini atrof
-muhitga moslashishga undashi
mu
mkin. Bu jarayon “Yashil davlat xaridlari” (YDX) nomi bilan tanilib, an’anaviy xarid
amaliyotlaridan farqli o‘laroq, narx emas, balki qiymatga asoslangan, ya’ni mahsulotning butun
hayotiy davri, iqlimga ta’siri va ekologik tashqi omillarni hisobga olgan ho
lda qaror qabul
qilishni nazarda tutadi.
Xalqaro miqyosda YDXning ahamiyati OECD Davlat xaridlari bo‘yicha tavsiyalari, Yevropa
Ittifoqining YDX mezonlari va Parij kelishuvi kabi hujjatlar orqali tan olingan. Ular
hukumatlarning yashil o‘tishda yetakchi bo‘lish majburiyatini alohida ta’kidlaydi. Italiya,
Niderlandiya va Litva kabi mamlakatlar YDXni milliy strategiyalar, huquqiy majburiyatlar va
www.sci-p.uz
II SON. 2025
941
salohiyatni oshirish choralariga asoslangan holda iqtisodiyotning turli sohalariga tatbiq etib,
muvaffaqiyatli misollarni namoyon etmoqda. Biroq, ayniqsa rivojlanayotgan davlatlarda, YDXni
amaliyotda to‘liq joriy etish yo‘lida hali ham sezilarli to‘siqlar mavjud —
bular qatoriga
normativ-
huquqiy to‘siqlar, xarid mutasaddilarining ekologik bilimlar yetishmasligi, ekolo
gik
samaradorlik bo‘yicha ma’lumotlarning kamligi va yashil mahsulotlar qimmatroq degan
noto‘g‘ri qarashlar kiradi.
Aynan shunday sharoitda O‘zbekiston muhim bosqichda turibdi. Keng qamrovli
rivojlanish kun tartibi va barqarorlikka bo‘lgan e’tibor ortib bo
rayotgan bir paytda, yashil
xaridlarni davlat siyosatiga integratsiya qilish yashil o‘sishni jadallashtirishda kuchli
katalizator bo‘lishi mumkin. Biroq, amaldagi davlat xaridlari tizimi hali ekologik ustuvorliklarni
to‘liq aks ettirmaydi. Ushbu maqola O‘z
bekistonning milliy sharoitlariga moslashtirilgan
strategik yashil xarid tizimini ishlab chiqish va amalga oshirish uchun xalqaro ilg‘or tajribalarni
o‘rganadi. Global tajribani mahalliy real holat bilan uyg‘unlashtirish orqali, maqola
O‘zbekistonning davl
at xaridlari tizimini barqaror rivojlanish va iqlim barqarorligi
maqsadlariga moslashtirishga xizmat qiluvchi aniq, amaliy tavsiyalarni taklif etadi.
Adabiyotlar sharhi.
So‘nggi yigirma yil ichida Strategik Davlat Xaridlari (SDX) tushunchasi
sezilarli darajada
rivojlanib, faqat xarajatlarni kamaytirishga qaratilgan texnik funksiyadan ijtimoiy, iqtisodiy va
ekologik maqsadlarga xizmat qiluvchi muhim siyosiy vositaga aylana boshladi. OECDning
2024-
yilda chop etilgan “Yashil transformatsiyada davlat xaridlaridan foydalanish” nomli
hisobotida bu sohadagi eng keng qamrovli tahlillardan biri taqdim etilgan bo‘lib, 38
mamlakatda o‘tkazilgan so‘rov natijalariga asoslanadi. Hisobotga ko‘ra, ushbu mamlakatlarning
92 foizi Yashil Davlat Xaridlari (YDX) bo
‘yicha milliy huquqiy asos yoki siyosiy strategiyalarni
ishlab chiqqan bo‘lib, ularning aksariyati bu tashabbuslarni Parij kelishuvi va Barqaror
Rivojlanish Maqsadlari (BRM) kabi kengroq ekologik majburiyatlar bilan bog‘lagan. Biroq,
ushbu hujjat shuni ham
ko‘rsatadiki, ko‘plab mamlakatlarda rasmiy siyosatlar mavjud
bo‘lishiga qaramay, YDXning samarali joriy etilishini ta’minlaydigan monitoring tizimlari,
professional tayyorgarlik dasturlari yoki hayotiy davr tahliliga asoslangan baholash vositalari
hali to
‘liq shakllanmagan
(Bouwer, Jonk, & other, 2006).
Ilmiy adabiyotlar YDXni innovatsiyalar va barqarorlikni rag‘batlantiruvchi kuchli vosita
sifatida e’tirof etadi, ayniqsa hukumatlar infratuzilma, energetika va transport kabi sohalarda
yirik iste’molchi si
fatida faol ishtirok etganda (Testa va boshq., 2016; Lember va boshq., 2014).
BMT Atrof-
muhit dasturi (UNEP, 2022) va Jahon banki (2021) hisobotlarida ta’kidlanishicha,
YDX yashil mahsulotlarga bo‘lgan bozor talabini oshiradi va xususiy sektorni ekologik
jihatdan
maqbul texnologiyalarga sarmoya kiritishga undaydi. Shuningdek, bu manbalar aniq huquqiy
talablar, davlat organlari o‘rtasida muvofiqlashtirish va yetkazib beruvchilar bilan erta
bosqichlarda aloqalar o‘rnatish —
YDXning muvaffaqiyatli amalga oshirilishidagi hal qiluvchi
omillar ekanini qayd etadi.
Biroq, McCrudden (2004) va Bouwer va boshqalar (2006) kabi tadqiqotchilar
rivojlanayotgan davlatlarda yashil mezonlarni xarid amaliyotlariga integratsiya qilishda duch
kelinadigan institutsional va psixo
logik to‘siqlarga e’tibor qaratgan. Bular qatoriga bo‘lingan va
nomuvofiq normativ-
huquqiy bazalar, ishonchli ma’lumotlarning yetishmasligi, xarid
mutasaddilarining ekologik xabardorligi pastligi hamda yashil mahsulotlarning narxi baland
yoki takliflar che
klangan bo‘lishi mumkinligi haqidagi xavotirlar kiradi.
Tahlil va natijalar muhokamasi.
Yashil davlat xaridlari (YDX) hozirgi kunda barqarorlikni ilgari surish, chiqindilarni
kamaytirish va yashil innovatsiyalarni rag‘batlantirish maqsadida hukumatlar foy
dalanayotgan
asosiy siyosiy vositaga aylangan. OECD mamlakatlarida davlat xaridlari YAIMning o‘rtacha 13
foizini (ba’zi davlatlarda 20% gacha) tashkil etishini inobatga olsak, hukumatlar katta bozor
www.sci-p.uz
II SON. 2025
942
ta’siriga ega. Xaridlarni strategik yo‘naltirish orqali e
kologik toza mahsulot va xizmatlarga talab
yuzaga keltiriladi, past-
uglerodli innovatsiyalar qo‘llab
-quvvatlanadi hamda sanoat barqaror
amaliyotlar sari yo‘naltiriladi. So‘nggi o‘n yillikda bu yondashuv YDX’ni chekka siyosiy g‘oyadan
iqtisodiy va iqlim siyosatining muhim tayanchiga aylantirdi.
2024-
yilda OECD tomonidan 38 davlatda o‘tkazilgan so‘rov natijasiga ko‘ra, ularning 92
foizi YDX bo‘yicha milliy strategiyani qabul qilgan, 76 foizi (29 davlat) esa uni iqlim yoki
ekologik siyosat hujjatlariga integratsiya qilgan. Bu davlat xaridlari boshqaruvining tub
o‘zgarishini ifodalaydi: oddiy xarid operatsiyalaridan jamoaviy qadriyat yaratuvchi
mexanizmgacha. Shu bilan birga, 63 foiz mamlakatlarda ayrim mahsulot yoki xizmatlar toifasi
bo‘yicha YDX talablarini ma
jburiy etib belgilagan
—
ya’ni ekologik mezonlar ixtiyoriy emas,
balki huquqiy majburiyatga aylangan.[5]
Buyuk Britaniyada
2021-
yildan boshlab yillik qiymati 5 million funtdan yuqori bo‘lgan
markaziy hukumat kontraktlariga taklif beruvchi yetkazib
beruvchilar “Karbon kamaytirish
rejalari”ni taqdim etishi shart. Ular Scope 1 va 2, shuningdek, ayrim Scope 3 chiqindilari
bo‘yicha ma’lumotlarni ochiqlashi, bu esa Britaniyaning 2050
-
yilgi “nol emissiya” maqsadi
bilan uyg‘unlashadi. Ushbu siyosat yuqori q
iymatdagi xaridlar uchun ekologik majburiyatli
kompaniyalarni ajratib olishga xizmat qiladi va davlat-xususiy sheriklikni ekologik javobgarlik
mezoni orqali qayta talqin qiladi.
Kanadaning
“Hukumatni yashillashtirish strategiyasi”da esa xarid faoliyati atr
of-muhit
maqsadlariga to‘g‘ridan
-
to‘g‘ri bog‘langan. 2030
-yilgacha federal hukumat tomonidan xarid
qilinadigan barcha yengil avtomobillar nol-
emissiyali bo‘lishi lozim, 2050
-yilgacha esa barcha
federal operatsiyalar nol chiqindilar darajasiga erishishi ko‘
zda tutilgan. Ushbu maqsadlar
“Hukumatni yashillashtirish markazi” tomonidan ishlab chiqilgan yagona siyosat va baholash
tizimi orqali boshqariladi, bu esa markazlashgan boshqaruvning rolini ko‘rsatadi.
Italiya
esa aniq mezonlar asosidagi yondashuvni namo
yon qiladi. “Criteri Ambientali
Minimi” (Minimal Ekologik Mezonlar –
CAM) mamlakat bo‘ylab barcha hukumat darajalarida
20 dan ortiq toifa bo‘yicha majburiy qo‘llaniladi (qurilish, yoritish, ovqatlanish, transport va
boshqalar). Bu mezonlar Italiya Ekologiya vazirligi va ekspert guruhlari tomonidan ishlab
chiqiladi. CAM’ning huquqiy kuchga ega bo‘lishi YDXni siyosiy niyatdan amaliy tartibga
aylantirgan.
Litva
esa tezkor institutsional islohotning yorqin misolidir. 2020-yilda davlat
xaridlarining atigi 3 foi
zi yashil mezonlarga ega bo‘lgan bo‘lsa, 2022
-
yilga kelib bu ko‘rsatkich
59,7% ga yetdi. Shuningdek, barcha xarid protseduralarining 32,6% yashil talablarni o‘z ichiga
olgan. Bu natijalar milliy YDX yo‘l xaritasi, real vaqt ma’lumot panellari va davlat xar
idchilari
hamda yetkazib beruvchilarga qaratilgan informatsion ishlar orqali qo‘lga kiritildi.
Niderlandiyada
esa
“Ijtimoiy
mas’uliyatli
xaridlar
manifesti”
orqali
desentralizatsiyalashgan yondashuv qo‘llaniladi. 170 dan ortiq davlat agentligi o‘zining SDX
rejasini ishlab chiqishga majbur bo‘lgan. 2015
-yildan 2020-yilgacha barqarorlik mezonlaridan
foydalangan tenderlar ulushi 39% dan 49% gacha oshgan, barqarorlik mavzularida bozor
maslahatlari esa 18% dan 46% gacha ko‘tarilgan. Bu model erkinlik va moslashu
vchanlikni
saqlagan holda milliy ko‘rsatkichlar va tajriba almashinuvi orqali uyg‘unlik yaratadi.
Yuqori samarador tizimlarga xos bo‘lgan umumiy jihatlardan biri –
salohiyatni
rivojlantirishdir. Fransiya, Koreya va Kosta-Rika kabi davlatlarda SDX
bo‘yicha o‘quv dasturlari,
elektron platformalar va maslahatchi markazlar yo‘lga qo‘yilgan. Masalan, Kosta
-Rikaning SDX
portali andoza hujjatlar, o‘quv materiallari va real vaqt monitoring imkoniyatlarini taqdim
etadi. Fransiyaning milliy xarid agentligi esa xaridchilarga hayot davri qiymatini baholovchi
(LCC) usullarni qo‘llashda yordam beradi.
Shunga qaramay, ko‘pchilik tizimlarda asosiy kamchilik –
ta’sirni baholash
mexanizmlarining yo‘qligidir. Garchi aksariyat davlatlarda SDX siyosati mavjud bo‘lsa
-da,
uglerod chiqindilarining kamayishi tizimli tarzda o‘lchab borilmaydi. Bu borada Irlandiya va
Islandiya kamdan-
kam ilg‘or tajribalarni namoyish qilmoqda. Irlandiyada 2009
-yildan buyon
www.sci-p.uz
II SON. 2025
943
energiya samaradorligi 34% ga oshgan va 6 million tonna CO₂ qisqartirilg
an, bu esa 1,8 milliard
yevro tejashga olib kelgan. Islandiyada esa “Yashil qadamlar” dasturi 200 ta milliy agentlikdan
178 tasini qamrab olgan bo‘lib, ularning barchasi ekologik hisobotlar, yashil buxgalteriya va
resurslarni tejash choralarini amalga oshirmoqda.
Yashil xaridlar samarador bo‘lishi uchun faqat tartib va hujjatlar emas, balki institutlar
salohiyati, raqamli infratuzilma, bozor tayyorgarligi va monitoring tizimlari zarur. Faqat shu
omillar uyg‘unligida SDX iqlim siyosati, iqtisodiy transformat
siya va davlat boshqaruvi
samaradorligi uchun real vositaga aylanishi mumkin.
Yangi YDX tendensiyalaridan muhim xulosalar:
•
Sun’iy intellekt (SI) yordamida tahlil: Germaniya va Janubiy Koreya SDX takliflaridagi
ekologik moslikni baholash va “yashil yuvish”
holatlarini aniqlash uchun SI vositalarini
sinovdan o‘tkazmoqda.
•
Pre-commercial xaridlar: Finlyandiya va Shvetsiya davlat talabi asosida yashil R&D
sohalarini (biomateriallar, aqlli energiya tizimlari) rivojlantirish uchun xaridlarni jalb
qilmoqda.
•
Iqlimga
bog‘langan moliyaviy vositalar: Fransiya yashil davlat obligatsiyalari
ko‘rsatkichlarini SDX indikatorlariga bog‘lab, moliyaviy hisobotlar va ESG standartlariga
integratsiya qilishni boshlagan.
•
Aylanma xarid talablari: Daniya va Belgiya davlat qurilish shartnomalarida materiallar
qayta ishlanishi va foydalanish imkoniyatini talab qilmoqda.
•
Mintaqaviy xarid ittifoqlari: Shimoliy Kengash va Yevropa Yashil Kelishuvi doirasidagi
ishchi guruhlar transmilliy SDX platformalarini shakllantirib, past-uglerodli yechimlarga
umumiy talab yaratmoqda.
Xalqaro miqyosda Yashil Davlat Xaridlari (YDX) tobora chuqurroq siyosiy yondashuvlar,
institutsional salohiyat va iqlim rejalashtirishining integratsiyalashuvi bilan rivojlanayotgan
bir paytda, O‘zbekistonning davlat xaridl
ari tizimi atrof-muhit barqarorligini xarid
jarayonlariga tatbiq etish borasida hali dastlabki bosqichda qolmoqda. Mamlakat uzoq
muddatli iqtisodiy modernizatsiya va yashil o‘tish siyosatini amalga oshirar ekan, davlat
xaridlarini ekologik maqsadlar bilan
uyg‘unlashtirish katta, ammo hali to‘liq ishga solinmagan
imkoniyatni taqdim etadi.
Hozirda O‘zbekistonda davlat xaridlari 2021
-
yilda qabul qilingan “Davlat xaridlari
to‘g‘risida”gi Qonun bilan tartibga solinadi. Ushbu qonun samaradorlik, shaffoflik va raq
obat
kabi umumiy prinsiplarni belgilaydi. Biroq, ekologik mezonlar hali qonunchilik, me’yoriy
hujjatlar yoki amaliyotga tizimli ravishda kiritilmagan. Prezidentning 2019
–
2030-yillarga
mo‘ljallangan “Yashil iqtisodiyotga o‘tish strategiyasi”ni tasdiqlovchi
4477-sonli farmoni
energetika, transport, qurilish va qishloq xo‘jaligi kabi sohalarda barqaror rivojlanish uchun
kuchli konsepsiyani belgilagan. Ammo bu strategiya davlat xaridlari tizimi orqali amaliy
mexanizmlar bilan hali to‘liq joriy etilmagan. [6]
YD
X bo‘yicha rasmiy mezonlar yoki milliy ko‘rsatmalar mavjud emasligi jiddiy bo‘shliqni
yuzaga keltiradi. Davlat xaridlarida ekologik talablarga, umrbod xarajatlar tahliliga yoki
energiya samaradorligi, chiqindilar yoki materiallarning barqarorligi bo‘yicha
minimal talablar
kamdan-kam hollarda kiritiladi. Shuningdek, buyurtmachilar ekologik jihatdan qulay
yechimlarni tanlash yoki ularni ustuvor deb baholashga majbur emas. Bu esa davlat bozorlarida
yashil innovatsiyalarni rag‘batlantirish imkonini cheklaydi va
yetkazib beruvchilarda barqaror
mahsulotlar taklif qilishga hech qanday bosim yoki motivatsiya yo‘qligini anglatadi.
Institutsional jihatdan O‘zbekiston barqaror rivojlanishda davlat xaridlarining rolini tan
olish yo‘lida dastlabki qadamlarni qo‘ydi. Iqti
sodiyot va moliya vazirligi xaridlar islohotlari va
raqamlashtirish uchun mas’ul hisoblanadi, Ekologiya va atrof
-muhitni muhofaza qilish
qo‘mitasi esa ekologik tartibga solish bilan shug‘ullanadi. Ammo bu ikki organ o‘rtasida YDXni
amalga oshirish uchun ra
smiy muvofiqlashtirish mexanizmi mavjud emas. Bunday bo‘linish
www.sci-p.uz
II SON. 2025
944
umumiy ustuvor yo‘nalishlarni belgilash, texnik salohiyatni shakllantirish va ekologik
natijalarni monitoring qilish imkoniyatlarini cheklaydi.
Infratuzilma nuqtai nazaridan, yaqinda ishga tushirilgan dxarid.uz elektron platformasi
shaffoflik va samaradorlikni oshirishda muhim qadam bo‘ldi. Biroq, hozircha bu platforma
ekologik mezonlarni qo‘llash, CO₂ ta’sirini kuzatish yoki yashil yetkazib beruvchilarni
ro‘yxatdan o‘tkazish funksiyalariga ega
emas. [7] Taqqoslash uchun, Litva va Koreya kabi
davlatlar raqamli xarid tizimlariga ekologik filtrlash va tahlil imkoniyatlarini kiritib, avtomatik
moslik tekshiruvlari va real vaqtli YDX ko‘rsatkichlarini monitoring qilishni yo‘lga qo‘ygan.
Bozor jihatid
an esa O‘zbekistonda yashil mahsulotlar va xizmatlar taklif qiluvchi yetkazib
beruvchilar bazasi hali shakllanmagan. Mahalliy ishlab chiqaruvchilar
—
masalan, ekologik
qurilish materiallari, energiya tejamkor texnologiyalar yoki chiqindilarni boshqarish bo
‘yicha
yechimlar taklif qiluvchilar
—
davlat xaridlarida ishtirok etishda rag‘batlar yoki qulay baholash
tizimlari yo‘qligi tufayli qiyinchiliklarga duch keladi. Bundan tashqari, ko‘plab davlat
xaridchilari barqaror yechimlarni qimmatroq yoki murakkab deb hisoblaydi, bu esa YDX
bo‘yicha yetarli bilim va malaka yetishmasligini ko‘rsatadi. Bu muammolar YDXni endi
boshlayotgan davlatlarga xos bo‘lsa
-
da, O‘zbekistonga moslashtirilgan yondashuvlarni talab
qiladi.
Yana bir muhim to‘siq —
davlat xaridchilari uchun
YDX bo‘yicha treninglar va xabardorlik
dasturlarining yo‘qligi. Fransiya va Kosta
-Rika tajribasida markazlashgan trening platformalari
va onlayn ta’lim markazlari YDXni keng joriy etishda muhim rol o‘ynagan bo‘lsa, O‘zbekistonda
bu borada institutsional yondashuv shakllanmagan. Aksariyat xaridchilar xarid qiymatini eng
past narx asosida baholaydi, ekologik foyda yoki umrbod qiymat tahlili esa e’tiborga olinmaydi.
[8]
Shunga qaramay, O‘zbekiston strategik YDX tizimiga o‘tishga tayyor ekanini ko‘rsatadigan
bir qator ijobiy omillar mavjud. Hukumatning Parij bitimi doirasida yangilangan Milliy
belgilangan hissalar (NDCs) orqali 2030-yilgacha issiqxona gazlari chiqindilarini 35 foizga
qisqartirish maqsadi siyosiy irodani namoyon etadi. Bunday maqsadlarga faqat soliq va
tartibga solish vositalari bilan emas, balki YDX orqali ham erishish mumkin. Bundan tashqari,
Jahon banki, BMTTD, OTB va GIZ kabi xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlik texnik yordam va
pilot loyihalar orqali barqaror xarid amaliyotlarini joriy etish
da asos bo‘la oladi.[9]
Ayrim tarmoqlarda dastlabki pilot tashabbuslar allaqachon boshlangan. Xususan, xalqaro
moliyaviy institutlar tomonidan moliyalashtirilayotgan jamoat binolarini rekonstruksiya qilish
loyihalarida energiya samaradorligi talablariga ri
oya qilinmoqda. Ba’zi shahar hokimliklari
chiqindilarni yig‘ish va suv resurslarini boshqarishda yashil yechimlarni sinovdan
o‘tkazmoqda. Ammo bu amaliyotlar hali davlat xaridlari siyosatiga tizimli ravishda tatbiq
etilmagan.
O‘zbekiston xalqaro amaliyotlar va milliy real voqeliklar o‘rtasidagi tafovutni bartaraf
etish uchun YDX bo‘yicha milliy yo‘l xaritasini ishlab chiqishni ustuvor vazifa qilib belgilashi
kerak. Bu huquqiy o‘zgartirishlar, davlat organlari o‘rtasidagi muvofiqlashtirish va donorlar
ko‘magidagi salohiyatni oshirish dasturlari bilan qo‘llab
-quvvatlanishi zarur. Qurilish,
transport va ofis uskunalari kabi muhim sohalar uchun minimal ekologik mezonlarni joriy
qilish orqali boshlash mumkin. Keyinchalik yanada murakkab toifadagi xaridlarga
kengaytirilishi mumkin. Bundan tashqari, xaridlarni monitoring qilish vositalariga YDX
ko‘rsatkichlarini integratsiyalash orqali shaffoflikni oshirish, ijtimoiy mas’ul yetkazib
beruvchilarni jalb qilish va ekologik natijalarni yaxshilash mumkin bo‘ladi.
Xulosa va takliflar.
Strategik davlat xaridlari butun dunyo bo‘ylab ekologik maqsadlarni ilgari surish va yashil
iqtisodiyotni rivojlantirishda samarali vosita sifatida o‘zini namoyon qilgan. Ko‘plab Iqtisodiy
Hamkorlik va Taraqqiyot Tashkiloti
(IHTT)ga a’zo mamlakatlar yashil davlat xaridlarini (YDX)
qonunchilik, raqamli vositalar va salohiyatni oshirish tizimlari orqali institutsional darajaga
www.sci-p.uz
II SON. 2025
945
olib chiqqan bo‘lsa
-
da, O‘zbekiston hali xarid amaliyotlariga barqarorlik tamoyillarini joriy
etishda
boshlang‘ich bosqichda turibdi. Ekologik mezonlarning yo‘qligi, davlat idoralari
o‘rtasidagi cheklangan hamkorlik va xaridchilarning xabardorlik darajasining pastligi asosiy
muammolar sifatida ko‘rilmoqda. Shunga qaramay, O‘zbekistonning yashil o‘sishga n
isbatan
qat’iy siyosiy yondashuvi hamda so‘nggi yillardagi raqamli va normativ islohotlari YDX rivoji
uchun mustahkam asos yaratmoqda.
Agar O‘zbekiston xalqaro ilg‘or tajribalar bilan uyg‘unlashtirilgan, bosqichma
-bosqich va
ma’lumotlarga asoslangan yondas
huvni qabul qilsa, davlat xaridlarini innovatsiyalar,
barqarorlik va iqlim yetakchiligining harakatlantiruvchi kuchiga aylantira oladi. Oldinga qarab,
milliy siyosatda qonunchilikni takomillashtirish, institutsional hamkorlikni kuchaytirish va
salohiyatni oshirish barqarorlikni davlat sektorida qaror qabul qilishning ajralmas qismi
sifatida joriy etishning asosiy ustuvor yo‘nalishlari bo‘lishi lozim.
Adabiyotlar /
Литература
/Reference:
Bouwer, M., Jonk, M., Berman, T., Bersani, R., Lusser, H.,
Nissinen, A. and Viganò, C., (2006).
Green public procurement in Europe 2006: Conclusions and recommendations
. Virage Milieu &
Management.
European Commission, (2021).
Public Procurement Strategy
. [online] Available at:
Lember, V., Kattel, R. and Kalvet, T., (2014). How governments support innovation through
public procurement: Comparing evidence from 11 countries.
Journal of Innovation: Management,
Policy & Practice
, 16(1), pp.30
–
49.
McCrudden, C., (2004). Using public procurement to achieve social outcomes.
Natural
Resources Forum
, 28(4), pp.257
–
267.
OECD, (2024).
Harnessing Public Procurement for the Green Transition: Good Practices in
OECD Countries
. Paris: OECD Publishing. Available at:
2025].
Republic of Uzbekistan, (2019).
Strategy for Transition to a Green Economy 2019
–
2030
.
Decree No. PP-4477 of the President of the Republic of Uzbekistan.
Republic of Uzbekistan, (2021).
Law on Public Procurement
. Law No. ZRU-684.
United Nations Development Programme (UNDP), (2022).
Green Public Procurement in
Developing Countries: Opportunities and Challenges
. UNDP Publications.
World Bank, (2021).
Green Public Procurement: An Overview of Global Practices
.
Washington, D.C.: World Bank Group.
