№ 1 (2024) Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika

Mazku maqolada muallif tomonidan matn tushunchasiga turli yondashuvlar asosida har xil ta’rif berilgan. Shuningdek, ilmiy matnlarda intertekstuallik kategoriyasini birlamchi kategoriyalar safiga kirgizish haqida bir qancha tavsiyalar berilgan.

Korpus lingvistikasi rivoji til korpuslarining lingvistik muammolarga yechim topishda keng qo’llanilishi bilan chambarchas bog’liqdir. Ma’lumki, korpus lingvistikasi asosan lug’atshunoslik, ya’ni, leksikografikaga oid tadqiqotlarda yo’naltirilgan metodlar jamlanmasiga ega bo’lsada, ularni stilistika, sintaksis va gap qurilishi, til o’qitish metodikasi hamda boshqa fan tarmoqlariga mos ravishda ishlatish mumkin. Maqolada, til rivojini tadqiq qilishga yo’naltirilgan mediamatnlar diaxronik korpusini yaratishda mantiy birliklarni yig’ish va saralash muammosi ko’tarilgan hamda atroflicha yechimlar mulohaza shaklida taklif etilgan.

Ushbu maqolaning maqsadi er-xotin dixotomiyasi misolida rus tilida oilaviy rollarning aksini pragmatik tahlil qilishdir, uni o‘rganish tarixiy kontekstda amalga oshiriladi. Maqsadimizga erishish uchun ruscha “er” va “xotin” atamalari bilan bog‘liq bo‘lgan lingvistik iboralarni tahlil qilib, ularning vaqt o‘tishi bilan evolyutsiyasini ko‘rib chiqamiz.

Mazkur maqola ingliz va o‘zbek tillaridagi qishloq xo‘jaligiga oid ilmiy matnlarda shaxs deysksisining qo‘llanilish holatlarini ko‘rib chiqadi. Dastlab deyksis hodisasi xususan, shaxs deyksisi borasida tilshunos olimlarning bildirgan fikr-mulohazalari keltirib, so‘ngra tadqiqot metodlari va usullari berilgan. Shaxs deyksisining ilmiy matndagi qo‘llanish o‘rni va vazifalari tadqiqot natijalari va ularning muhokamasida keltirib o‘tilgan. Xulosa qismida esa tadqiqotdan olingan natijalar va olimlarning fikrlari jamlanib, umumiy xulosa shaklida bayon etilgan.

Ushbu maqolada xalqaro turizmga oid milliy matbuotimiz sahifalaridan joy olgan jurnalistik, publitsistik, tahliliy va tanqidiy maqolalar tahlili bayon etilgan.

Ushbu maqolada dunyo tilshunosligida hozirgi kunda til taraqqiyotining asosiy manbai hisoblangan neologizmlarni semantik derivasion, integrativ, lingvokulturologik, semantik-kommunikativ, lingvokognitiv, funksional-pragmatik, psixolingvistik va sosiolingvistik aspektlarda tadqiq etish yo‘nalishlarida izlanishlar olib borilayotgani hamda lug‘aviy birliklarning muloqotdagi ahamiyati haqida yozilgan.  

Ushbu maqola sifat+ot shaklida yasalgan hayvon nomlari, ushbu hayvonlarning jismoniy xususiyatlarini, xulq-atvor tendensiyalarini, geografik yashash joylarini va hatto turlarning saqlanish holatiga xizmat qilishi kabi nozik jihatlarini o‘rganadi. Metodologiya qismida, ushbu nomlarning ta’sirini tushunish maqsadida zoologik va lingvistik matnlar birlashtirilgan holda madaniy jihatdan tahlil qilinadi. Topilmalar shuni ko‘rsatadiki, bu juftliklar nafaqat hayvonlarni identifikatsiyalashda yordam beradi, balki odamlar va hayvonlar munosabatlarida muhim rol o‘ynaydi, jamoatchilik idrokiga va atrof-muhitni himoya qilishga ta’sir etadi. Tadqiqot hayvonlarga nom berishda tildan strategik foydalanish bioxilma-xillikni saqlash bo‘yicha bilimni va malakani kuchaytirishga xizmat qilishini ta’kidlaydi.

Ushbu maqolada O‘zbekistonda mavjud akademik litsey o‘quvchilarining madaniyatlararo muloqot kompetensiyasini rivojlantirish ahamiyati keng ochib berilgan. Nega aynan akademik litsey o‘quvchilari? Akademik litsey bitiruvchilari aksariyat hollarda xorijiy davlatlarda bakalavriat ta’limini davom ettirish uchun xorijiy tillarni o‘rganishmoqda. Ularning ta’lim olish jarayonlari kuzatilganda o‘quvchilarda aynan madaniyatlararo muloqot kompetensiyasini rivojlanmaganligi sababli xorijiy davlatlarda ayrim qiyinchiliklarga uchrashayotganiga guvoh bo‘lyapmiz. Shu muammolarning oldini olish va globallashuv jarayoniga mos kadrlar yetkazish sabablari ko‘rsatib o‘tilgan.

Yildan yilga, aksincha kundan kunga reklamalarning hayotimizdagi o’rni, uning odamlarga axborot yetkazish ahamiyati oshib boryapti. Nafaqat O’zbekistonda balki butun dunyodagi top – biznesmenlar, tijoratchilar, barcha barchasi televediniya, internet orqali reklamalarni uzatishmoqda, bu esa eng samarali usullaridan biri deya qayd etilmoqda. O’zbekistondagi katta auditoriya, keng qamrovli omma hozirgi texnologiyalar asrining elektronikalaridan foydalanishmoqda va ushbu texnologiyalar orqali reklama uzatish ham shunga qarab ortib bormoqda. Kurinib turganidek, ushbu reklamalar hayotimizda ham bevosita, ham bilvosita ta’sirini o’takzib kelmoqda.

Hozirgi va nomukammal shaklda frazeologik birlik sifatida ir a + infinitiv iborasining asosiy ma'nosi kelajak zamonning turli xil soyalar bilan ifodalanishi. Kelajakdagi zamonning semantik soyalari ko'pincha ma'lum holatlarning mavjudligiga yoki umuman kontekstga bog'liq. Kelajakdagi vaqtning asosiy ma'nosi turli xil modal va aspektual soyalar bilan murakkablashishi mumkin. Bu faqat modal yoki aspektual soyalar haqida, mustaqil modal (aspektual) ma'no haqida emas, chunki struktura tomonidan ifodalangan harakat kelajak deb hisoblanadi, ya'ni  ir a + infinitiv konstruktsiyasining asosiy qiymati saqlanib qoldi

Ushbu maqolada verbal va noverbal agressiyaning asosiy xususiyatlari, turlari hamda olimlaring fikrlari muhokama etiladi. Chet el va o‘zbek asarlarida nutq jarayonida yuzaga keladigan agressiv holat, uning motivlari va maqsadlari, shuningdek, so‘zlovchining maqsadga erishish uchun tegishli harakatlarida aks ettirilgan psixologik va ijtimoiy rollari haqida fikrlar bayon etilgan.

Mаzkur mаqоlаdа tilshunоslikdа pаyt hоlini yа’ni (vаqt kаtеgоriyаsini) tаsniflаshdа turlichа mulоhаzаlаr mаvjudligi tа’kidlаb о‘tilgаn. Umumаn оlgаndа, 

qiyоslаnаyоtgаn hаr ikkаlа til gаp qurilmаlаridа vаqtni  ifоdаlоvchi sintаktik birliklаrni kоmpоnеntlаrgа аjrаtib tаhlil qilishdа kоmpоnеntlаrning о‘zаrо sintаktik аlоqаlаri, ulаrning gаp qurilmаsidаgi distributsiyаsi hаmdа diffеrеnsiаl sintаktik bеlgilаrini vа mоrfоlоgik xususiyаtlаri yunksiоn vа kоmpоnеnt mоdеllаr vоsitаsidа izоhlаnishi mаsаlаlаri оchib bеrilgаn. Tilshunоslikdа zаmоn kаtеgоriyаsining ifоdа shаkllаri tizimli rаvishdа о‘rgаnilаyоtgаni vа ushbu kаtеgоriyаning mаtn tаrkib tоpishidаgi о‘rnigа, kоmmunikаtiv-prаgmаtik vаzifа bаjаrishidаgi mаvqеigа hаm аlоhidа е’tibоr qаrаtilgаnligigа tо‘xtаlib о‘tilgаn.

Turli tillarda ranglarni o‘rganish asosiy ranglardan tashqari boshqa murakkab ranglarni ham qamrab olishi mumkin. Ushbu maqolada rus va o‘zbek tillaridagi rang-baranglik ko‘rib chiqilib, o‘xshashlik va farqlari tahlil qilinadi.

Ushbu maqolada frazeologik birliklarning badiiy matnlarni semantik hamda lingvomadaniy tahlil qilishdagi ahamiyati o‘rganiladi. Shuningdek, G‘afur G‘ulomning “Shum bola” qissasidagi son komponentli frazeologik birliklarning semantik tahlili amalga oshirilgan va ularni ingliz tiliga tarjima qilish usullari bayon etilgan.

Ushbu maqola tarjima transformatsiyalarini turli yoʻllar bilan talqin qilish masalasiga bagʻishlangan. Muallif tomoniddan til birliklarining har xil jihatlari tahlil qilinadi va ularning oʻziga xos xususiyatlari izohlanadi. Maqolada tarjima transformatsiyalarining boshqa modifikatsiyalar bilan oʻzaro munosabati tadqiq qilinadi. Shuningdek, tarjimada asliyat matnining diskursiv shaklini ifodalashda murakkab tarjima transformatsiyalarining ta’siri koʻrib chiqilgan.

Mazkur maqolada o‘qituvchi ta’lim jarayonida interfaol usullardan foydalangan holda, talabalarning ilmiy-nazariy bilimlarni mustaqil o‘zlashtirishi ko‘rib chiqiladi. O`quvchilarning bilim malaka va ko’nikmalarini shakllantirish o`rganiladi va shu asosida  ilmiy qarashlarini shakllantirish va ularning  faoliyatini takomillashtirish ko`rib chiqilgan. Kasbiy kompetentsiyani shakllantirish, erkin tanqidiy fikrlash, ijodiy qobiliyatlarni namoyon etish va amalga oshirish, shuningdek, amaliyotda sinergetik yondashuv tamoyillari ko'rib chiqiladi

Ushbu maqolada tarjima, uning manba tilidagi matnning ma'nosini maqsadli tildagi ekvivalent matn yordamida yetkazish vazifasi,  ingliz tili tarjima va tarjimon oʻrtasida  terminologik farqlar haqida ma’lumotlar berilgan.

Ushbu ilmiy maqolada an'anaviydan innovatsion amaliyotgacha bo'lgan spektrni o'z ichiga olgan ta'limdagi turli uslub va yondashuvlarni har tomonlama tahlil qilish taklif etiladi. Mualliflar pedagogik yondashuvlar evolyutsiyasini tarixiy tendentsiyalar, zamonaviy amaliyotlar va yangi texnologiyalarni joriy etish fonida ko'rib chiqadilar, ularning o'qitish samaradorligi va talabalarning ta'lim yutuqlariga ta'sirini tahlil qiladilar.

Ushbu maqola teskari sinf modelining afzalliklarini maksimal darajada oshirishda o'qituvchilarni qo'llab-quvvatlash muhimligini o'rganadi. Sinfda o'zgaruvchan yondashuv oldindan yozib olingan ma'ruzalar orqali to'g'ridan-to'g'ri o'qitishni sinfdan tashqariga ko'chirishni va dars vaqtini amaliy mashg'ulotlarga va hamkorlikda ishlashga bag'ishlashni o'z ichiga oladi. Maqolada birinchi navbatda o'qituvchining o'zgargan roli kontent ta'minotchisidan faol o'rganishga yordam beradigan sinfda o'qituvchining yordami ta'riflanadi. Keyin u o'qituvchi va o'quvchi o'rtasidagi o'zaro ta'sir qilish usullari va tengdoshlarni o'rganish strategiyalari kabi turli xil qo'llab-quvvatlash shakllarini belgilaydi. Keyinchalik, o'qituvchilarni qo'llab-quvvatlashning afzalliklari, jumladan, yaxshilangan tushunish, javobgarlik va hamkorlikdagi o'quv muhiti muhokama qilinadi. Moslashuvchan o'rganish va aniq taxminlar tamoyillarini o'rnatish kabi samarali qo'llab-quvvatlash strategiyalari taqdim etilgan. Biroq, ish yuki va kirish muammolari kabi amalga oshirishdagi qiyinchiliklar tan olingan. Xulosa qilib aytadigan bo'lsak, ag'darilgan sinf yaxshi amalga oshirilganda va'da beradi va o'qituvchining yo'l-yo'riqlari uning imkoniyatlarini maksimal darajada oshirish uchun muhimdir. Qo'shimcha strategiyalar va moslashtirilgan modellar cheklovlarni hal qilish uchun kashfiyotni kafolatlaydi. Eng yaxshi amaliyotlar rivojlanib borayotganligi sababli, talabalar tajribasini yaxshilash va muvaffaqiyatni qo'llab-quvvatlanadigan teskari ta'lim orqali amalga oshirish mumkin.

Ushbu maqolada modernizmning o‘zbek adabiyotiga ta’siri va uning adabiy asarlardagi obraz va ramzlar talqinini qanday shakllantirishi o‘rganiladi. Modernizm adabiy oqim sifatida XIX asr oxiri va XX asr boshlarida paydo boʻlib, anʼanaviy shakl va konvensiyalarga qarshi kurash olib bordi, shu bilan birga uslub va mazmundagi tajriba va yangilikni oʻz ichiga oldi. O‘zbek adabiyoti kontekstida modernizm obrazlilik va ramziylik tasviriga katta ta’sir ko‘rsatib, mualliflarga murakkab mavzu va g‘oyalarni yangicha yetkazish usullarini taqdim etdi. Maqolada yozuvchilar o‘z hikoyalarini ma'no qatlamlari bilan singdirish, o‘quvchilarni matnni chuqurroq talqin qilishga taklif qilish uchun foydalanadigan usullarni o‘rganadi. Bundan tashqari, maqolada modernistik estetikaning o‘zbek adabiyotining shakli va tuzilishini shakllantirishdagi o‘rni tasvirlangan, mualliflarning innovatsion va ta’sirli asarlar yaratishda hikoya qilish texnikasi hamda adabiy qurilmalari bilan tajriba o‘tkazish usullari yoritilgan. Maqolada sara adabiy namunalarni sinchiklab o‘rganish orqali o‘zbek adabiyotida modernizmga turlicha yondashuvlar, yozuvchilarning an’ana va yangilik o‘rtasida qanday o‘tish yo‘llari yoritilgan.

Ушбу мақолада таржимашуносликда воқелик тушунчасини очиш ва уни таърифлаш, таснифлаш, бадиий таржимада миллийликни ифодалашнинг ўзига хос хусусиятларини ёритиш, француз тилига билвосита таржима қилинган ўзбек адибларидан Чўлпоннинг “Кеча ва кундуз”, Ойбекнинг “Навоий” романларидаучрайдиган воқеликвоқеликларнинг берилиши қиёсий тадқиқ қилинган.

Ushbu maqola ingliz tilida so‘zlashuvchilar tomonidan g‘azabning konseptualizatsiyasini o‘rganadi. Tuyg‘ularni konseptual o‘rganish tilshunoslar orasida ma’lum an’anaga ega. Tuyg‘ularni lingvistik nuqtai nazardan o‘rganishda quyidagilarga rioya qilish muhimdir [2.25 c]. Ushbu maqolada  g‘azabning xalq konseptsiyasining ba’zi jihatlari ingliz badiiy adabiyotida o‘ziga xos lingvistik tuzilmalar orqali qanday tasvirlanganligini ko‘rsatishga harakat qilinadi.

Amerika adabiyoti jahon adabiyotiga qo‘shgan boy va xilma-xil hissasi uchun qadrlanadi. Amerika adabiyotining buyukligi uning ushbu jamiyatining turfa va rivojlanayotgan tabiatini qamrab olish qobiliyatidadir. Amerika adabiyoti o'zining dastlabki ildizlaridan to hozirgi kungacha Qo‘shma Shtatlar va undan tashqaridagi madaniy, ijtimoiy va siyosiy manzarani aks ettiruvchi, tanqid qiluvchi va shakllantiradigan dinamik kuch bo‘lib kelgan. Mazkur maqolada multikulturalizm tushunchasi Toni Morrisonning “Sevimli” va Maksin Xong Kingstonning “Jangchi ayollar” asarlari misolida qanday singdirilganligi muhokama qilinadi.

Ushbu maqolada tilshunoslikda qiziqarli sohalardan biri hisoblangan frazeologik birliklar, xususan “koʻz” komponenti ishtirok etgan somatik frazeologizmlarning tasnifi va semantik xususiyatlari tahlilga tortilgan. Ob’yekt sifatida S. Ayniyning “Eski maktab” povestida qoʻllanilgan “koʻz” komponentli frazeologizmlarning tahlili bir qancha misollar bilan berilgan. Shuningdek, frazeologik birliklar semantik xususiyatlariga koʻra guruhlarga ajratib oʻrganilgan

Ушбу мақолада Алишер Навоийнинг комил инсон ҳақидаги қарашлари, “Ҳайрат ул-аброр” достонидаги тасаввуфий ғоялар, вали инсонлар, шайхлар, ҳақиқий ва риёкор шайхлар ҳақидаги ҳикоятлари ва уларнинг қўлёзмалардаги мўъжаз тасвирлар – миниатюраларда ифодаланиши, миниатюра асарларидаги рамзий белгилар, матн ва тасвир уйғунлиги ҳақида фикрлар баён этилган.