Representation of personal deixis in English and Uzbek agricultural texts

Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika

–

Зарубежная

лингвистика

и

лингводидактика

–

Foreign

Linguistics and Linguodidactics

Journal home page:

https://inscience.uz/index.php/foreign-linguistics

Representation of personal deixis in English and Uzbek
agricultural texts

Munisa BOZOROVA

1

Samarkand State Institute of Foreign Languages

ARTICLE INFO

ABSTRACT

Article history:

Received December 2023

Received in revised form
10 December 2023
Accepted 25 January 2024
Available online

25 March 2024

This article analyzes the use of personal deixis in scientific

texts on agriculture in English and Uzbek. First, the opinions of

linguists on the phenomenon of deixis, in particular personal

deixis, are presented, and then materials and methods of

research are given. The results of the study and their discussion
highlight the role and functions of the use of personal deixis in a

scientific text. In the conclusion, the results obtained from the

study and the opinions of scientists are summarized in the form

of a general conclusion.

2181-

3663/© 2024 in Science LLC.

DOI:

https://doi.org/10.47689/2181-3701-vol2-iss1-pp148-156

This is an open-access article under the Attribution 4.0 International

(CC BY 4.0) license (https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru)

Keywords:

deixis,

personal deixis,

scientific text,

personal pronouns,
anaphora,

cataphora,

scientific style.

Ingliz va o‘zbek qishloq xo‘jaligiga oid matnlarida shaxs

deyksisining ifodalanishi

ANNOTATSIYA

Kalit so‘zlar

:

deyksis,

shaxs deyksisi,

ilmiy matn,

kishilik olmoshlari,

anafora,

katafora,

ilmiy uslub.

Mazkur maqola ingliz va o‘zbek tillaridagi qishloq xo‘jaligiga

oid ilmiy matnlarda shaxs deysksisining qo‘llanilish holatlarini
ko‘rib chiqadi. Dastlab deyksis hodisasi xususan, shaxs

deyksisi

borasida tilshunos olimlarning bildirgan fikr-mulohazalari

keltirib, so‘ngra tadqiqot metodlari va usullari berilgan. Shaxs

deyksisining ilmiy matndagi qo‘llanish o‘rni va vazifalari
tadqiqot natijalari va ularning muhokamasida keltirib o‘tilgan.

Xulosa qismida esa tadqiqotdan olingan natijalar va olimlarning

fikrlari jamlanib, umumiy xulosa shaklida bayon etilgan.

1

Doctoral student, Samarkand State Institute of Foreign Languages.

Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika

–

Зарубежная лингвистика

и лингводидактика

–

Foreign Linguistics and Linguodidactics

Issue

–

2

№

1 (2024) / ISSN 2181-3701

149

Репрезентация личного дейксиса в английских и
узбекских сельскохозяйственных текстах

АННОТАЦИЯ

Ключевые слова:

дейксис,

личный дейксис,

научный текст,

личные местоимения,
анафора,

катафора,

научный стиль.

В данной статье анализируется применение личного

дейксиса

в научных текстах по сельскому хозяйству на

английском и узбекском языках. Сначала представлены

взгляды лингвистов на феномен дейксиса, в частности, на

личный дейксис, после чего описываются методы
проведения исследования. В разделе результатов и их
обсуждения выделены роль и функции личного дейксиса в

научной литературе. Заключительная часть суммирует

полученные данные и представляет обобщенные выводы
ученых.

KIRISH

“Deyksis” atamasi

–

yunoncha “ko‘rsatuvchi” degan ma’noni bildiruvchi so‘zdan

kelib

chiqqan bo‘lib, hozirda tilshunoslikda shaxs va ko‘rsatish olmoshlarining, zamon va

boshqa turli grammatik va leksik xususiyatlarning vazifasini bildirishda ishlatiladi.
[Layonz 1977:636]

Deyksis hodisasining nutq vaziyati bilan bog‘liq ekanligini boshqa bir qancha

tilshunoslar ham ta’kidlab, deyksis atamasiga quyidagicha ta’rif beradilar: Deykis atamasi

vaziyat va / yoki nutq kontekstining elementlarini, shu jumladan, nutq ishtirokchilari va

hozirgi nutq hodisasining vaqti hamda joyini ko‘rsatish uchun ishlatiladigan lingvistik

iboralar sinfini anglatadi [Byuller 1934; Frei 1944;Fillmor 1982, 1997; Levinson 1983,
2004].

Deyksis hodisasi nutqda namoyon bo‘lar ekan, nutq harakatining kimga

qaratilganligi bo‘yicha nemis tilshunosi Karl Brugman deyksisni uch turga

men -sen

–

u olmoshlarini ajratadi. Bu morfologik tasnifni Karl Byuller keyinchalik kengaytiradi va

shaxs, zamon, makon deyksislariga ajratish mumkinligini aytib o‘tadi.

Deyksis maydoni markazida shaxs turadi. Nutqiy muloqot jarayonida bajarayotgan

roliga nisbatan shaxs deyksisining tarkibi aniqlanadi. Birinchi shaxs so‘zlovchining
o‘rniga ishora, “o‘zini ko‘rsatishi, eslatishi”ning lisoniy ifodasidir, ikkinchi shaxs

–

tinglovchi yoki adresantning lisoniy belgilanishi hamda uchinchi shaxs muloqotning

bevosita ishtirokchisi bo‘lmagan shaxsga ishoradir. Muloqot ko‘chishiga qo‘shgan
hissasiga nisbatan farqlanayotgan ushbu tizim olmoshlar guruhlarida o‘z aksini topadi

[Sh. Safarov 2008:194].

Mazkur maqolada deyksisning katta guruhidan biri bo‘lmish shaxs deyksisning

ilmiy matnda ifodalanishi to‘g ‘risida ma’lumot beradi. Maqolada ingliz va o‘zbek
tillaridagi qishloq xo‘jaligiga oid ilmiy matnlarda shaxs deyksisning ifodalanish vositalari,
har bir tilga xos bo‘lgan xususiyatlar ko‘rsatiladi. Shaxs deyksisning ilmiy matnda
ifodalanishida o‘ziga xos bo‘lgan xususiyatlarni ko‘rsatish, o‘gzaki nutqqa xos bo‘lgan

biroq yozma ilmiy nutqda foydalanilmaydigan deyktik birliklarni misollar yordamida

tahlil qilish asosiy maqsadlardan biridir. Ingliz tili va o‘zbek tilidagi mavjud deyktik

birliklarning

o‘xshash va farqli jihatlarini tahlil qilish ham maqolada o‘z o‘rniga ega.

Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika

–

Зарубежная лингвистика

и лингводидактика

–

Foreign Linguistics and Linguodidactics

Issue

–

2

№

1 (2024) / ISSN 2181-3701

150

ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYASI

Tilshunoslikda deyksis hodisasi ko‘plab tilshunoslar tomonidan tahlil qilingan.

Deyksisni turlarga

ajratishda ham dastlab shaxs deyksisi uch turga ajratilgan bo‘lib,

keyinchalik boshqa tilshunoslar tomonidan olib borilgan izlanishlarda ham shaxs

deyksisi deyktik birliklar ichida ajralib turadi. Shaxs deyksisni ifodalashda egosentrik

nazariyani bergan faylasuflardan biri Bertrand Rassell “men”, “bu”, “shu yerda”, “hozir”

so‘zlarini asosiy egotsentrik so‘zlar sifatida ta’riflab, ularning ma’nosi zamon va makon

o‘zgarishi bilan bog‘liq holda o‘zgarib turishini e’tirof qilgan “shu yerda” so‘zi, “men”ning

har bir harakati natijasida joy oladigan alohida o‘rnini belgilaydi; “men” uni talaffuz

qilayotgan har qanday shaxsni bildiradi” [Russel 1948: 113]. O‘z ustoziga ergashgan

L.

Vitgenshteynning ta’rifi ham shunga mos: “”Men”

–

biror bir shaxsning nomlanishi

emas, “shu yerda”

–

ma’lum bir joyni bildirmaydi, “bu”

–

nom emas” [Vitgenshteyn 1994,

Ch.I: 207]. Shuning bilan bir qatorda, ayrim tadqiqotchilar deyksisning egotsentrik

xususiyatini to‘lig‘icha e’tirof etishga jur’at etmaydilar. V.

Shmidt, G. Raux, I.A. Sternin va

boshqalar deyktik maydon markazini “sen/siz”, ya’ni adresat egallashi mumkinligini

aytishadi. [Safarov 2008:185]

So‘zlovchilar almashganda, deyktik tizimdagi mavjud bo‘lgan deyktik markaz bir

ishtirokchidan

boshqa ishtirokchiga o‘tadi deya fikr bildirgan Levinson esa shaxs

deyksisida asosiy e’tiborni grammatikalashtirishga e’tibor qaratish lozimligini ta’kidlaydi.

Uning so‘zlariga ko‘ra, biz ehtimoliy ishtirokchi rollarining mustaqil pragmatik

strukturasini ishlab chiqishimiz kerak, shunda biz bu rollar tillar boʻyicha qanday va qay

darajada grammatiklashtirilganligini koʻrishimiz

mumkin. Bunday so‘zlovchi yoki vakil

so‘zning manbasidan, qabul qiluvchining maqsaddan, tinglovchilar yoki kuzatuvchilar esa

adresat yoki maqsaddan farq qilishi va ba’zan bunday farqlar grammatik jihatdan aniq

bo‘lmagan holda ifodalanishini hisobga olishi kerak

[Levinson 2004:72].

Layonz deyksis hodisasini shaxs deyksisi asosiy o‘rin egallaydigan turlaridan biri

ekanligini aytib o‘tgan holda, so‘zlashuv aktida ishtirok etish orqali yaratilgan va qo‘llab

-

quvvatlanadigan makon-zamon kontekstiga nisbatan aytilayotgan shaxslar, obyektlar,

hodisalar, jarayonlar va faoliyatlarning joylashuvi va identifikatsiyasi, ya’ni

bitta

ma’ruzachi va kamida bitta qabul qiluvchi tushuniladi deb aytib, so‘zlovchi va adresatni

kiritadi. [Layonz 1977: 638]

Shaxsiy deykisda lingvistik ibora kontekstda hali lingvistik jihatdan ajratib

olinmagan ma’lum bir shaxsni ta’kidlashda ishlatiladi. [B.J.Birner 2013: 116]

Benvenistning fikricha

“Men” olmoshi ma’nosini faqatgina ma’lum bir nutqiy

harakat ijrosiga [locution] nisbatan aniqlash mumkin va bu nutqiy harakat doimo yagona,

alohida bo‘lib qoladi, takrorlanmaydi. Har bir nutqiy harakat alohida obyekt [voqelikdagi

hodisa, predmet] bilan bog‘liq bo‘lganligi sababli, “men” olmoshining referenti ham

o‘zgarib turadi. Qisqasi, “men” shakli lisoniy nuqtai nazardan faqatgina bajarilayotgan,

ijro etilayotgan nutqiy harakatda mavjuddir [Benvenist 1974: 286].

Yul o‘zining “Pragmatika” asarida shaxs deyksisiga xos bo’lgan xususiyatlardan

biri

inklyuzivlik va eksklyuzivlikni

“Ketaylik” [ba’zi do‘stlarga] va “Ketdik” [ma’ruzachi va

do‘stlarni qo‘lga olgan kishiga] aytish o‘rtasidagi farqda aytib o‘tgan bo‘lsa [Yule 1996:

10], Layonz ham bu g‘oyani kerakli ekanligi va ba’zi tillar uchun bu xususiyat

muhim

ahamiyatga ega ekanligini ta’kidlaydi. [Layonz 1977:639].

Nofaol ishtirokchi va kuzatuvchi G.G.Pochepsovning e’tiroficha, “”men” va “sen”ga

qarama-

qarshi turadigan “u”dir. Bundan tashqari, bu shaxs [u

-

Sh.S.] “men” va “sen”ning

muloqoti jarayonida “shu yerda” bo‘lib, shu yo‘sinda kommunikantlar nutqiy faoliyatiga

bevosita ta’sir o‘tkazadi” [Pochepsov 1987: 37].

Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika

–

Зарубежная лингвистика

и лингводидактика

–

Foreign Linguistics and Linguodidactics

Issue

–

2

№

1 (2024) / ISSN 2181-3701

151

Bilamizki, birinchi va ikkinchi shaxslar bevosita muloqat ishtirokchilaridir va

“men”: “sen” guruhlaridagi olmoshlar “kommunikativ shaxs”larni ifodalaydi.

Uchinchi

shaxs olmoshlari esa bunday xususiyatga ega emas, ularning referenti

–

muloqotning

bevosita ishtirokchilari bo‘lmagan “nokommunikativ shaxs”lardir. Uchinchi shaxsning

kommunikativ mohiyati yetarli

darajada ekanligini e’tiborga olib, “u” olmoshini shaxs

deyksisini ifodalovchi lisoniy vositalar qatoriga qo‘shish mumkin. [Safarov 2008:196].

A.A. Ufimseva uchinchi shaxs olmoshlarining bunday semantik xususiyatini

hisobga olib, ular bajaradigan asosiy vazifa deyktik mazmun ifodasi bo‘lmasdan, balki
o‘rin almashtirish [olish] deb hisoblaydi [Ufimseva 1974:176]. Deyktik vositalar qatoriga
kiruvchi so‘zlarning leksik ma’nosida u yoki bu turdagi referentga ishora mavjudligini
isbotlashga harakat qilgan Ye.V. Paduchevaning ta’rificha, “olmoshlar –

ma’nosida nutqiy

harakatga havola yoki nutqiy tuzilmaning borliq bilan munosabatiga, turiga ishora

mavjud bo‘lgan so‘zlardir” [Paducheva 1988: 11].

Nutqda muayyan til birliklarining deyktik xususiyati asosida shaxsga ishora

qilinishi shaxs deyksisini yuzaga keltiradi. Shaxs deyksisini hosil qiluvchi birliklar nutqda

qo‘llanar ekan, kontekst orqali ayni shaxslarning kim ekanligiga ishora qilib turadi. Shu

bois, ularni ishora orqali shaxs tushunchasiga aniqlik kirituvchi deyktik birliklar sifatida
tavsiflash mumkin. [Haydarova 2020:17].

O‘zbek tilshunosligida deyksis hodisasini bir qator tilshunoslarning ilmiy

izlanishlarida uchratishimiz mumkin. Xususan, Sh.S.Safarov “Pragmalingvistika” asarida
deyksis hodisasini pragmalingvistik nuqtayi nazardan tahlil qilib berilgan bo‘lsa,
A.Shermatov ilmiy texnik matnlarda deyksis hodisasining namoyon bo‘lishini,
G.Boltakulova esa temporal deyksisning o‘zbek tilida ifodalanishi to‘g ‘risida, R.

Davlatova

o‘zbek tilidagi deyktik birliklar haqida ilmiy izlanishlarni olib borgan.

Ushbu tadqiqotni o‘tkazish uchun tadqiqotchi qiyosiy metoddan foydalangan.

Ingliz tilidagi qishloq xo‘jaligiga oid matnlar

Crop Ecology

,

Essentials of plant breeding

kabi adabiyotlar va ilmiy-ommabop jurnallardan va konferensiya materiallaridan iborat.

O‘zbek tilidagi misollar o‘simlikshunoslik, qishloq xo‘jalik melioratsiyasi, sohaga oid ilmiy

jurnallar va xalqaro konferensiya materiallaridan tashkil topgan.

Shu bilan birga, ma’lumotlarni tahlil qilishda tadqiqotchi bir necha bosqichlarni

amalga oshirdi. Birinchidan, har bir matn deyksis qoidalari sifatida sinchkovlik bilan

tahlil qilindi. Keyin dominant paydo bo‘lgan shaxs deyksisning tasnifi turlariga oid

misollar topildi

va ularning dominant bo‘lishi mumkin bo‘lgan sabablari tahlil qilindi.

So‘ngida

tadqiqotchi quyidagi muhokama va natijalarni tavsiflaydi.

NATIJALAR

To‘plangan ma’lumotlarga ko‘ra quyidagi natijalar olindi. Ingliz va o‘zbek tillaridagi

qishloq xo‘jaligiga oid matnlarda shaxs deyksis hodisasi ko‘p qo‘llaniladi. Birinchi shaxs

deyksisi ingliz tilida I, we (1),

(2) shaklida qo‘llaniladi. O‘zbek va ingliz tillaridagi ilmiy

matnlarda esa biz shaklida birinchi shaxsni

–

so‘zlovchini berish inklyuziv va ekslyuziv

shaklda(3), (4) ham namoyon bo‘ladi. Birinchi shaxs deyksisi kishilik olmoshlaridan

tashqari ingliz tilida egalik olmoshlari orqali periferiyali deyktik munosabatga (7), (8)

kirisha oladi. O‘zbek tili esa grammatikalashtirish hodisasi tufayli shaxsni boshqa

grammatik hodisalar: shaxs -

son va egalik qo‘shimchalari yordamida adresatni ko‘rsatish

(16), (17), (18) imkoniyatiga ega. Ikkinchi shaxs ya’ni tinglovchini berish ilmiy matnga
xos xususiyat bo‘’lmaganligi uchun bu holat juda kam kuzatildi va ingliz va o‘zbek

tilllaridagi matnlarda ikkinchi shaxs deyktik birlik (21), (22) shaklida berilgan. Uchinchi

Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika

–

Зарубежная лингвистика

и лингводидактика

–

Foreign Linguistics and Linguodidactics

Issue

–

2

№

1 (2024) / ISSN 2181-3701

152

shaxsni bildirish ingliz tilida ham o‘zbek tilida ham ko‘plab uchraydi (11), (12, (13) va bu

holatda uchinchi shaxs olmoshi anaforik (14), (15) yoki kataforik (23) holatda matnda

shaxsga ishora qilib o‘tadi. To‘plangan ma’lumotlarga ko‘ra quyidagi natijalar olindi.
Ingliz va o‘zbek tillaridagi qishloq xo‘jaligiga oid matnlarda shaxs deyksis hodisasi ko‘p
qo‘llaniladi. Birinchi shaxs deyksisi ingliz tilida

I, we

shaklida qo‘llaniladi. O‘zbek tilidagi

ilmiy matnlarda esa

biz

shaklida birinchi shaxsni

–

so‘zlovchini berish inklyuziv va

ekslyuziv shaklda ham namoyon bo‘ladi. Ikkinchi shaxs, ya’ni tinglovchini berish ilmiy
matnga xos xususiyat bo‘lmaganligi uchun bu holat juda kam kuzatildi va ingliz tilidagi

matnlarda ikkinchi shaxs deyktik birlik shaklida berilgan. Uchinchi shaxsni bildirish

ingliz tilida ham, o‘zbek tilida ham ko‘plab uchraydi va bu holatda uchinchi shaxs olmoshi
anaforik yoki kataforik holatda matnda shaxsga ishora qilib o‘tadi.

MUHOKAMA

Shaxs deysksisi hodisasini tahlil qilishda kishilik olmoshlar haqida gapirib

o‘tmaslikning iloji yo‘qdir. Betty

J Birner ayni shu haqida gapirib, kishilik olmoshlari

bevosita shaxslarni anglatadi, ammo kontekst orqali ayni shaxsning kim ekanligiga ishora
qilib turadi. Shu bois, kishilik olmoshlarini ishora orqali shaxs tushunchasiga aniqlik

kirituvchi deyktik birliklar sifatida tavsiflash mumkin bo‘ladi, deb ta’kidlaydi

[Betty

J.Birner 2013:116].

Shaxsga ishora qiluvchi birliklarni so‘zlovchi shaxsi ‒ “men”siz tasavvur etib

bo‘lmaydi. So‘zlovchi muloqot jarayonida markaziy o‘rinda turadi. Boshqa nutq
ishtirokchilarining mavqei ayni shu nutq egasi, ya’ni so‘zlovchiga nisbatan belgilanadi.
“So‘zlovchi shaxsga tobelik” boshqa kishilik olmoshlarining zaruriy va markaziy belgisi

sanaladi. [Davlatova 2020:18].

Qishloq xo‘jaligiga oid matnlarda ham kishilik olmoshlari orqali shaxs deyksisni

ifodalash asosiy holatlardan biri hisoblanadi:

(1)

Tadqiqot maqsadiga erishish uchun

biz

2016

–

2018-yillarda Samarqand viloyati

Bulung‘ur tumanining “Nurbaev Aliqul Nurbaevich bog‘i” fermer xo‘jaligining sug‘orish
eroziyasiga uchragan tipik bo‘z tuproqlari sharoitida O‘zbekiston sholichilik ilmiy

-tadqiqot

institutida yaratilgan soyaning o‘rtapishar “Do‘stlik”, “O‘zbek

-

2” “O‘zbek

-

6” navlarini ekish

me’yorlarining tuproq unumdorligiga va ularning hosildorligiga ta’siri o‘rganildi. (Xalqaro

agrobiologiya va veterinariya meditsinasi jurnali maxsus soni, Samarqand 2022:744).

(2)

We

can also evaluate agricultural systems at watershed, regional, national, or

global

и

aim with regard to impact on food security and ecosystem services that include

water and an quality, and biodiversity (David J. Konnor Crop ecology UK.

–

Cambridge

University press 2011:15).

Yuqoridagi berilgan misollarda

biz

kishilik olmoshi deyktik maydon markazida

turgan shaxs so‘zlovchi sifatida matnda namoyon bo‘lgan bo‘lsa, keying misolda

we

ingliz

tilidagi matnda deyktik markazda o‘z o‘rnini egallab turibdi. Ilmiy matnga xos bo‘lgan
xususiyatlardan biri bu muallifning o‘zini yakka holda men deya e’tirof etmasligidir.
Quyidagi ingliz va o‘zbek tillarida keltirilgan misolda shuni ko‘rishimiz mumkinki, bu

yerda berilgan

we- biz

olmoshi ko‘plikni bildirmayapti, balki muallifning kamtarligini

ko‘rsatib bergan:

(3)

In this chapter, we introduce ideas about the nature, objectives, and management

of farming to provide a foundation for detailed analyses of crop performance in agricultural
systems. We also present the guiding principles upon which this book is constructed. (David
J. Konnor Crop ecology UK.

–

Cambridge University press 2011:13)

Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika

–

Зарубежная лингвистика

и лингводидактика

–

Foreign Linguistics and Linguodidactics

Issue

–

2

№

1 (2024) / ISSN 2181-3701

153

(4)

Biz

Samarqand viloyatining sug‘orish eroziyasiga uchragan tipik bo‘z tuproqlari

sharoitida yetishtirilgan kuzgi bug‘doy doni tarkibidagi oqsil va kleykovina miqdoriga
tuproqqa іshlov berish usullari va fosforli o‘g‘itlar meyorlarining ta’sirini aniqladik (Xalqaro

agrobiologiya va veterinariya meditsinasi jurnali maxsus soni Samarqand 2022: 564).

Olmoshlar esa, o‘z navbatida,

uch shaxsdan tashqari, ko‘plik

, rod kabi kategorial

belgilar asosida o‘zaro farqqa ega bo‘ladi. Ammo ko‘plik son belgisiga ega bo‘lgan olmosh
har doim ham birlik sondagi olmoshga to‘g‘ridan

-

to‘g‘ri mos kelavermaydi. Jumladan,

“biz” har qanday kontekstda ham so‘zlovchilarning soni ko‘p ekanligini anglatmaydi.
Shuning uchun ham “biz” olmoshi qo‘llanilgan ayrim holatlarda uzatilayotgan axborot
mazmunini va ko‘plik soni qaysi ma’noda voqelanayotganligini aniqlash tinglovchining

ixtiyoridadir.

(5)

When most farms within a region are organized in a similar way, we can apply a

descriptive phrase that characterizes regional farming practices. Crop ecology (David J.
Konnor Crop ecology UK.

–

Cambridge University press 2011:15).

(6)

Biz yuqorida aytilgan hisob-kitob ishlarini bajarib, 2-jadvalni hosil qilamiz.

(O‘zbekistonda agrar sohani innovatsion rivojlantirishning nazariy va amaliy asoslari

Respublika ilmiy-

amaliy konferensiya to‘plami 2022:109).

Berilgan misoldagi

we, biz

olmoshlari matnda birlik yoki ko‘plikni ifoda

etayotganligini anglash o‘quvchiga qiyinchilik tug‘diradi. Mazkur holatlarda ba’zan

ilmiy

ishning bajarilishida boshqa olimlar fikrlarining hissasi bo‘lganligi sabab ko‘plik shaklda
beriladi deb hisoblansa, ba’zida ilmiy uslubning o‘ziga xos bir ko‘rinishda namyon bo‘lishi

deb hisoblanadi.

Shaxs deyksisini ifodalashda nafaqat kishilik olmoshlari balki egalik olmoshlari

ham shaxs deyksisi ma’nosini ifodalashi mumkin. Ingliz tilidagi qishloq xo‘jaligiga oid
matnlarda our olmoshi qo‘llanilib, inklyuziv ko‘plik shaklini bera olishi bilan

ahamiyatlidir:

(7)

In our example lines A and B differed by 19 % in their mean severity of infection

(Rex Bernardo Essentials of plant breeding. Woodbury.: Stemma Press- 2014:100).

(8)

Plants provide all energy for maintenance, growth, reproduction, and locomotion

of every living organism on our planet. (David J. Konnor Crop ecology UK.

–

Cambridge

University press 2011:33).

O‘zbek tilidagi misollarda esa o‘zgarishlarda katta farq sezilmaydi, buning sababi

esa kishilik olmoshlarining shakllari o‘zgarishi faqatgina suffiks qo‘shilishi bilan bog‘liq
bo‘lganligidadir. Quyida berilgan misollarda bizning olmoshi so‘zlovchini belgilab berib,

uni nutqiy harakat markaziga olib keladi:

(9)

Bizning

fikrimizcha,

qishloq

xo‘jaligini

raqamlashtirish

innovatsion

rivojlanishning

muhim omili hisoblanadi (O‘zbekistonda agrar sohani innovatsion

rivojlantirishning nazariy va amaliy asoslari Respublika ilmiy-

amaliy konferensiya to‘plami

2022:28)

(10)

Bizning

tadqiqot natijalarimiz bo‘yicha behi mevasi nisbatan oltingugurtga

boy ekanligi bilan ham xarakterlidir. (O‘zbekistonda agrar sohani innovatsion

rivojlantirishning nazariy va amaliy asoslari Respublika ilmiy-

amaliy konferensiya to‘plami

2022:503)

J.

Layonz uchinchi shaxsga ta’rif berib, uchinchi shaxs birinchi yoki ikkinchi

shaxsga o‘xshamaydi, chunki u nutq hodisasida biron bir aniq ishtirokchi

-rolga mos

kelmaydi deb ta’kidlaydi (Lyons, 1977: 638). Xususan, ingliz tilida uchunchi shaxs

Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika

–

Зарубежная лингвистика

и лингводидактика

–

Foreign Linguistics and Linguodidactics

Issue

–

2

№

1 (2024) / ISSN 2181-3701

154

olmoshlarida rod kategoriyasining aspekti

he, she

tarzida

ko‘zga tashlansa, o‘zbek tilida

uchinchi shaxs olmoshlari bunday xususiyatga ega emas. Bu turdagi olmoshlar ilmiy

matnlarda ko‘p holatlarda anaforik ko‘satuvchi sifatida ishtirok etadi.

(11)

Johannsen observed that the Princess cultivar in common bean had seeds that

differed in their weight. He then developed 19 lines by saving progeny from each of 19 single

seeds from the original seed lot (Rex Bernardo Essentials of plant breeding. Woodbury.:

Stemma Press- 2014:78).

(12)

Ilmiy jarayonga 20-asrning 80-yillarida M. Porter

tomonidan “klaster” atamasi

iqtisodiy kategoriya sifatida kiritilgan. Uning fikricha, klaster

–

ma’lum sohada faoliyat

ko‘rsatayotgan kompaniya va institutlarning geografik jihatdan tarmoqlararo

birlashuvidir.( O‘zbekistonda agrar sohani innovatsion rivojlantirishning nazariy va amaliy

asoslari Respublika ilmiy-

amaliy konferensiya to‘plami 2022:69).

Ba’zi holatlarda uchinchi shaxs olmoshining birlikda emas ko‘plik shaklida berilishi

uchrab turadi, bu holatda ilmiy matnda

berilgan ko‘plikdagi uchinchi shaxs ilmiy

faoliyatga yoki

yangilikka qadar qanday hissa qo‘shganligi yoki bildirgan xulosalarini

aniqlash maqsadida beriladi va egalik olmoshi shaklida ham shaxs deyksisi ifodalanadi:

(13)

Ho says

he

and

his

co- workers hope to publish

their

findings rapidly online,

and they will present data from case at a large U.S. AIDS meeting in Boston this week

(Science vol307: 1814).

(14)

O‘zbekistonda tuproq zamburug‘larini o‘rganish borasida

Vuxrer, Abdujalolova

(1977), Ibodov va boshqalar (1992), Sheraliev (1980), Zuparov (1984), Mamiev (1997)lar

tadqiqotlar olib borishgan.

Ularning

ishlarida asosan buz yerlar mintaqasi cho‘l zonasi

tuproqlari va ayrim tog‘ tuproqlarida zamburug‘larning miqdoriy va sifatiy taqsimlanishi

masalalari yoritilgan.( Iqlim

o‘zgarishi sharoitida yer resurslarini barqaror boshqarish

Respublika ilmiy-amaliy seminar 2017:158).

(15)

Bu borada o‘sha vaqtda Moskva qishloq xo‘jalik institutida ishlagan akademik

V.V. Vilyams va B.B. Polinovni

ishlari katta bo‘ldi,

ular

ishtirokida “Tuproq

melioratsiyasi” faniga asos solindi (S.Abdullayev. Tuproq melioratsiyasi T.: O‘zbekiston

Milliy Ensiklopediyasi 2011:9)

O‘zbek tilidagi qishloq xo‘jaligiga oid matnlarda shaxs deyksisni kishilik

olmoshlarisiz

ham

ifoda

etish

usullari

mavjud

bo‘lib,

bular

sirasiga

grammatikalashtirishni kiritishimiz mumkin. Fe’lning shaxs

-

son qo‘shimchasi, egalik

qo‘shimchalari yordamida so‘zlovchini ko‘rsatib berish mumkin:

(16)

Tajribalarimiz

natijalarida yumshoq bug‘doyning Farg‘oma navi o’sishi,

rivojlanishi uchun tuproq namligi bilan maqbul miqdorda taminlanishi ularning tuplanish

darajasiga, hosil strukturasi, don hosili va uning sifatiga ijobiy tasir ko‘rsatishi aniqlandi

(O‘zbekistonda agrar sohani innovatsion rivojlantirishning nazariy va amaliy asoslari

Respublika ilmiy-

amaliy konferensiya to‘plami 2022:219).

(17)

O‘z tajribalarimizda

no‘xatning Yulduz, Uzbekistanskiy

–

32 va Umid navlarini

har xil (25-fevral, 5-mart, 15-mart, 25-mart, 5-aprel, 15-aprel) muddatlarda va 60x6 ekish

sxemasida ekilganda ekin ildizining biomassasini tuproq gorizontlari bo‘yicha tarqalishini

o‘rgandik

(Xalqaro agrobiologiya va veterinariya meditsinasi jurnali maxsus soni.

Samarqand. 2022:899).

(18)

Bizningcha

, yerdan foydalanish tizimi tushunchasiga berilgan mazkur ta’rifda

ayrim qarama-qarshi talqinlar mavjud, u hozirgi zamon yerdan foydalanish mazmunining

barcha jihatlarini qamrab olmagan, ya’ni yerdan foydalanish tizimi muayyan

munosabatlar ta’sirida bo‘ladi. (Iqlim o‘zgarishi sharoitida yer resurslarini barqaror

boshqarish Respublika ilmiy-amaliy seminar 2017:118).

Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika

–

Зарубежная лингвистика

и лингводидактика

–

Foreign Linguistics and Linguodidactics

Issue

–

2

№

1 (2024) / ISSN 2181-3701

155

Yuqoridagi misoldagi bizningcha so‘zi gapda kirish so‘z vazifasida kelgan bo‘lsa

-da,

muallifning fikri so‘zlovchining qat’iy pozitsiyasini

belgilab bergan. Bu yedagi misolda

boshqa ko‘rsatkich keltirilmagan, biroq birgina so‘zning o‘zi

matndagi fikrga munosabat

hamda muallif fikrining bayoniga mos tusha olgan.

Ingliz tilidagi bu misolda kishilik olmoshining birinchi shaxsda kelishining bir

emas, bir necha shaklda kela olishini ko‘ramiz. Dastlab egalik olmoshlari vositasida
berilgan shaxs deyksisi o‘rni keyingi o‘rinlarda kishilik olmoshi bilan berilgan. Keyingi
misolda esa shaxs deyksisi dastlab anaforik holatda kelgan bo‘lsa, so‘ngra uning deyktik

birlikka aylantirilgan shakli we kishilik olmoshi bilan berilgan

:

(19)

Positioning

our

ENTEC-line as a modern fertilizer concept

we

are offering an

attractive and complete product range adapted to the different market segments

(New AG

international 2002 December:

24

).

(20)

There are multiple research lines to achieve such aim and

ours

consists in

developing what

we

call Phyto- protectants a group of natural substances aimed to

increase plant protection against pests and diseases. (

New AG international June 2007:

27).

Ilmiy matnda muallif uchun shu yerdagi shaxs tinglovchi- adresant sen/siz you

shakli kamdam- kam holatlardagina ishlatiladi, berilgan misolda esa muallif birinchi va
ikkinchi shaxs olmoshlarini deyktik markazga olib kelib ko

‘

rsatmoqda va you/siz deb

berilgan ikkinchi shaxs aslida muloqot maydonidagi uchinchi shaxsga qaratilgani bilan
og

‘

zaki matndan farqlidir:

(21)

I

think

you

have to tell people there may be a problem here (Science Volume

307:1183).

Ingliz tilidagi ilmiy matnda uchinchi shaxs olmoshlarining kataforik holatda

berilishi ko‘p uchraydi, bunda berilgan antecedentga urg‘uni ko‘proq qaratish va
o‘quvchining e’tiborini matn mazmuniga tortish ham nazarda tutilgan:

(22)

Among his many other accomplishments, professor Zhang has served as project

leader for two large Sino

–

German research projects in the North China- Plain concerned

with sustainable resource use in intensified crop production. 10. (New AG international June
2007: 24).

XULOSA

Qishloq xo

‘

jaligiga oid ilmiy matnlarda shaxs deyksisning qo

‘

llanilishini ingliz va

o

‘

zbek tilidagi matnlar misolida ko

‘

rib chiqib quyidagi xulosaga kelindi. Shaxs deyksisi

qishloq xo

‘

jaligi matnlarida ingliz tilida ham o

‘zbek tilida ham ko’plab uchraydi, ularning

qo’llanilishida o’xshashliklar bilan bir qatorda farqli jihatlarga ham ega. Birinchi shaxs

-

so’zlovchini ingliz tilida I, we olmoshlari bilan ifodalanadi. O’zbek tilida esa biz olmoshi

men o’rnini egallab birlik va ko‘

plik shaklida ham ifodalanadi, buning sabablaridan biri,

ilmiy uslubga xos bo

‘

lgan muallifni o

‘zini men deya ta’kidlashi g‘

aliz bo

‘

lganligi uchun deb

ifodalanadi. Ingliz tilida kishilik olmoshidan tashqari, shaxs deyksisi egalik olmoshlari

vositasida ham berilishi mumkin, bu holat ba’zida faqatgina egalik olmoshi bilan

ko

‘rsatilsa, ba’zida egalik olmoshi anaforik holatda kelib, kishilik olmoshi reprezentativ

funksiyani bajargan holda shaxs deyksisini ifodalaydi. Ikkinchi shaxs-tinglovchini ilmiy

matnda berish holatini faqatgina ingliz tili misolida ko

‘

rdik. Grammatikalashtirish

hodisasi tufayli o

‘

zbek tilidagi matnlarda shaxs deyksisini shaxs-son, egalik

qo

‘

shimchalari vositasida ham berish mumkin. Shaxs deyksisida muloqot maydonida

mavjud bo

‘

lmagan ishtirokchini ifodalashda ingliz tilida he, they olmoshlari, o

‘

zbek tilida

esa u, ular olmoshlari qo

‘

llanilib periferiyali deyktik munosabatga misol bo

‘

ladi va ular

Xorijiy lingvistika va lingvodidaktika

–

Зарубежная лингвистика

и лингводидактика

–

Foreign Linguistics and Linguodidactics

Issue

–

2

№

1 (2024) / ISSN 2181-3701

156

ko

‘

plab holatlarda anaforik holatda kelib, boshqa muallifni, ularning tadqiqot va fiklarini

eslatadi. Ingliz tilidagi ilmiy matnlarda uchinchi shaxsni kataforik holatda berilishi ham

uchraydi bunda muallif o

‘quvchi e’tiborini avval elementga so‘

ngra shaxsga qaratishni

maqsad qiladi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI:

1.

Апресян Ю.Д.

(1995)

Дейксис в лексике и грамматике

\\

Избранные труды.

–

М: Языки русской культуры–

Т.2. Интегральное описание языка и системная

лексикография. –

С. 629

-650.

2.

Бенвенист Э.

(1974) -

Общая лингвистика. –

М.: Прогресс, 447 с.

3.

Бурлакова В.В.

(1988)

–

Дейктические категории в тексте // Предложение

и текст: семантика, прагматика и синтаксис. –

Л.: Изд.

-

во Лгу, С.250.

4.

Бюлер, К. (2000). Теория языка. Репрезентативная функция языка М.:

Прогресс, –

528 с.

5.

Давлатова Р.Х. (2020) Ўзбек тилининг дейктик бирликлари: Филол. Фанл. Докт

(DcS)

….автореф. Тошкент:

Ўзбек тили, адабиёти ва фольклори институти

,

–

33

б.

6.

Падучева Е.В.

(1985)

Высказывание и его соотнесенность с

действительностью (референциальные аспекты семантики местоимений). М.:

Наука

, -

271с.

7.

Рахимов С.

(1986)

Дейктические маркеры локальности в современном

узбекском языке. № 2.

–

С 86

-91.

8.

Савельева Е.Б. (2012) Дейксис и анафора: общее и специфическое //

Вестник ИГЛУ. М.,. № 2.

-

С.181

-183.

9.

Сафаров Ш. (2008) Прагмалингвистика.

–

Т.: «Ўзбекистон миллий

энциклопедияси» давлат илмий нашриёти

.

–

285b.

10.

Уфимцева А.А. (1977) Типы словесных знаков. М.: Наука,. –

250с.

11.

Шерматов А.А. (2008) Инглиз илмий –

техник матнда дейксиснинг

ифодаланиши: Филол. Фанл. Номз….автореф. –

Тошкент: ЎзМУ,. –

22б.

12.

Шерматов А.А

(2012) Илмий матнларда биринчи шахснинг қўлланишига

доир айрим мулоҳазалар// Хорижий филология. Самарқанд,. №4.

-

Б 55

-58.

13.

А.Шомақсудов, И.Расулов, Р.Қўнғуров, Ҳ.Рустамов.(1983) Ўзбек тили

стилистикаси (ўқув қўлланма) –

Тошкент,Ўқитувчи

–

248б.

14.

Betty J. Birner (2013) Introduction to pragmatics Chichester, UK: Blackwell

Publishing 342p.

15.

Brown, Gillian

–

Yule, George. (1983). Discourse Analysis. Cambridge

University Press.

16.

Bühler, K. (1990). Theory of Language: The representational function of

language. Amsterdam: John Benjamins.

17.

Ehlich K. Scientific Texts and Deictic Structures // The Pragmatics and

Comprehension of Written texts.

–

Berlin.: Mouton de Gruyter, 1992.

–

P.208.

18.

Fillmore, C.J. (1997). Lectures on Deixis. Stanford, Calif.: CSLI Publications.

19.

Levinson, S. C. (2004). Deixis. In L.R. Horn & G. Ward (eds.), The Handbook of

Pragmatics. Malden, MA, USA/Oxford, UK/Carlton, Australia: Blackwell Publishing, 97-121.

20.

Lyons, J. (1977). Ch. 15: Deixis, space and time. In Semantics, Vol 2. Cambridge:

Cambridge University Press, 636-724.

21.

Nunberg, Geoffrey 1998. Indexicality and deixis. In: A. Kasher (ed.).

Pragmatics. Critical Concepts. London: Routledge, 145

–

184.

22.

Yule G. (1996) Pragmatics.

–

Oxford: Oxford University Press.,

–

138p.