`
75
BUYUMLАR INTЕRNЕTI (INTERNET OF THINGS-IOT) TUSHUNCHАSI
Qodirov Farrux Ergash o’g’li
Matimatika va ta’limda axbarot texnalogiyasi kafedrasi mudiri, Ilmiy rahbar
Musurmanova Yayra Norbuta qizi
Shahrisabz davlat pedagogika instituti
Matematika va informatika yònalishi 2-bosqich talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15074487
Annotatsiya
: Bu maqolada IoT ning asosiy tushunchalari, arxitekturasi, ishlash
prinsiplari va uning foydalanuvchilar hayotidagi ahamiyati ko'rib chiqiladi. IoT tizimlari
yordamida ma'lumotlarni real vaqt rejimida yig'ish, tahlil qilish va ulardan samarali
foydalanish imkoniyati mavjud.
Абстрактный.
В данной статье рассматриваются основные понятия, архитектура,
принципы работы Интернета вещей и его значение в жизни пользователей. С помощью
систем IoT можно собирать, анализировать и эффективно использовать данные в
режиме реального времени.
Abstract.
This article will review the basic concepts, architecture, operating principles
of IoT, and its importance in the lives of users. IoT systems enable the collection, analysis, and
effective use of data in real time.
Kalit sòzlar.
IoT haqida ma'lumotlar, qurilmalar soni, transport, IoT tizim, sensorlar,
ulanish, ma'lumotni qayta ishlash, foydalanuvchi interfeysi, aqlli shaharlar, sanoat, 6G va
undan keyingi avlod.
Ключевые слова.
Информация об IoT, количестве устройств, транспорте, системе
IoT, датчиках, подключении, обработке данных, пользовательском интерфейсе, умных
городах, промышленности, 6G и следующем поколении.
Key words.
Information about IoT, number of devices, transportation, IoT system,
sensors, connectivity, data processing, user interface, smart cities, industry, 6G and beyond.
Buyumlar interneti (Internet of Things – IoT) – bu jismoniy qurilmalar, transport
vositalari, uy jihozlari va boshqa obektlarning internet orqali bir-biri bilan aloqa qilishi va
ma'lumot almashishini ta'minlaydigan tushuncha va texnologiya. Ushbu qurilmalar sensorlar,
dasturiy ta'minot va tarmoq ulanishi bilan jihozlangan bo‘lib, ularni masofadan boshqarish,
ma'lumotlarni yig‘ish va tahlil qilish imkonini beradi. IoTning asosiy maqsadi – hayotni
qulaylashtirish, samaradorlikni oshirish va resurslardan oqilona foydalanish.
IoT haqida ma'lumotlar. "Internet of Things" atamasi birinchi marta 1999-yilda
britaniyalik texnolog Kevin Ashton tomonidan RFID (Radio Frequency Identification)
texnologiyasi kontekstida ishlatilgan. Statista ma'lumotlariga ko‘ra, 2025-yilga kelib dunyo
bo‘ylab IoT qurilmalari soni 75 milliarddan oshishi prognoz qilinmoqda (2023-yilda bu
ko‘rsatkich taxminan 15 milliard edi). Aqilli uylar.
Nest termostati yoki Philips Hue aqlli
lampalari. Yurak urishini kuzatuvchi aqlli soatlar (masalan, Apple Watch). Sanoat.
Ishlab
chiqarishda mashinalarni real vaqt rejimida monitoring qilish (Industry 4.0). Transport.
Aqlli
avtomobillar (Tesla) va logistika optimizatsiyasi. IDC (International Data Corporation)
hisobotiga ko‘ra, IoT qurilmalari 2025-yilga kelib yiliga 79,4 zettabayt (1 zettabayt = 1 trillion
gigabayt) ma'lumot ishlab chiqaradi.
`
76
IoT qurilmalari ko‘pincha kiberxavf ostida. Masalan, 2016-yilda Mirai botneti IoT
qurilmalarini (kamera va routerlar) zararli dastur bilan zararlab, katta DDoS hujumini amalga
oshirgan.
IoT tizimi odatda quyidagi komponentlardan iborat. Sensorlar atrof-muhit
ma'lumotlarini yig‘adi (harorat, yorug‘lik, harakat). IoT tizimi Wi-Fi, Bluetooth, 5G yoki
LoRaWAN kabi texnologiyalar orqali internetga ulanadi.
Ma'lumotni qayta ishlash bulutli serverlar yoki mahalliy qurilmalar ma'lumotlarni tahlil
qiladi. Foydalanuvchi interfeysi smartfon ilovalari yoki veb-saytlar orqali boshqariladi. Aqlli
shaharlar. Singapurda IoT yordamida transport oqimi boshqariladi va energiya tejamkorligi
ta'minlanadi. Qishloq xo‘jaligida sensorlar tuproq namligini o‘lchab, sug‘orishni
avtomatlashtiradi.
IoT kelajakda sun’iy intellekt (AI) bilan integratsiyalashib, yanada murakkab va avtonom
tizimlarni yaratadi. Shu bilan birga, maxfiylik va xavfsizlik masalalari bu sohaning asosiy
muammolari sifatida qolmoqda. IoTning texnologik asoslari.
IoT qurilmalari bir-biri bilan
aloqa qilish uchun maxsus protokollardan foydalanadi.
MQTT (Message Queuing Telemetry Transport).
Yengil va tez ma’lumot uzatish uchun
ishlatiladi, masalan, sensorlardan bulutga. CoAP (Constrained Application Protocol).
Resurslari cheklangan qurilmalar uchun mo‘ljallangan.
HTTP/HTTPS. An’anaviy veb-protokollar, lekin IoTda kamroq samarali.
Tarmoq texnologiyalari. 5G bu yuqori tezlik va past kechikish IoTning kengayishida
muhim rol o‘ynaydi. LPWAN (Low Power Wide Area Network).
Masalan, NB-IoT va LoRa –
uzoq masofada kam quvvat sarfi bilan aloqa ta’minlaydi. Edge Computing bu ma’lumotlarni
bulutga yuborish o‘rniga, qurilmaning o‘zida qayta ishlash imkonini beradi, bu kechikishni
kamaytiradi va xavfsizlikni oshiradi. IoTning iqtisodiy ta’siri Gartnerning 2023-yilgi
hisobotiga ko‘ra, IoT bozori 2025-yilga kelib 1,1 trillion AQSh dollariga yetishi kutilmoqda.
IoT tufayli yangi kasblar paydo bo‘lmoqda – masalan, IoT arxitektorlari va xavfsizlik
mutaxassislari. McKinsey hisob-kitoblariga ko‘ra, IoT yordamida 2030-yilga qadar global
energiya sarfini 20% ga kamaytirish mumkin.
2024-yilda dunyoda 300 milliondan ortiq aqlli uy qurilmasi (masalan, aqlli dinamiklar –
Amazon Echo, Google Home) ishlatilmoqda.
Cybersecurity Ventures ma’lumotlariga ko‘ra, har 11 soniyada bir IoT qurilmasi
kiberhujumga uchraydi.
2025-yilga kelib, sanoat IoT qurilmalari yordamida ishlab chiqarish samaradorligi
o‘rtacha 30% ga oshishi prognoz qilinmoqda.
Real vaqtda monitoring tibbiyotda bemor holatini doimiy kuzatish imkonini beradi.
Resurslarni optimallashtirish bu aqlli shaharlarda chiqindilarni boshqarish va suv tejash.
Maxfiylik IoT qurilmalari foydalanuvchi ma’lumotlarini yig‘adi, bu esa shaxsiy hayotga xavf
solishi mumkin. Xavfsizlik zaifligi tufayli oddiy parollar yoki yangilanmagan dasturiy ta’minot
tufayli qurilmalar oson buziladi.
Kelajakdagi tendensiyalar IoT qurilmalari sun’iy intellekt yordamida o‘z-o‘zini o‘qitib,
mustaqil qaror qabul qila boshlaydi. Masalan, aqlli avtomobillar yo‘l harakati holatiga
moslashadi.
IoTda ma’lumot xavfsizligini ta’minlash uchun blokcheyn texnologiyasi qo‘llanilmoqda.
`
77
6G va undan keyingi avlod. 2030-yillarga kelib 6G tarmoqlari IoTni yanada tez va keng
ko‘lamli qiladi.
IoT – bu insoniyatni “aqlli dunyo”ga olib chiqadigan texnologiya, lekin uning rivojlanishi
bilan birga xavfsizlik, axloq va infratuzilma masalalariga jiddiy e’tibor berish talab etiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar/Используемая литература/References:
1.
Esanovna, D. B. "ELECTRONIC TEXTBOOK AS A BASIS FOR INNOVATIVE TEACHING."
MAVZUSIDAGI XALQARO ILMIY-AMALIY ANJUMAN: 660.
2.
Zoxidov, J. B., F. E. Qodirov, and I. J. Bozorova. "QUARTUS II PROJECT CONCEPT AND ITS
OPPORTUNITIES AND PROBLEMS." АКТУАЛЬНЫЕ ПРОБЛЕМЫ ТЕХНИЧЕСКОГО И
ТЕХНОЛОГИЧЕСКОГО ОБЕСПЕЧЕНИЯ ИННОВАЦИОННОГО РАЗВИТИЯ. 2019.
3.
Bozorova, Irina Jumanazarovna, and Dilfuzaxon Mamasharipovna Karayeva. "Modern
programming technologies and their role." интеллектуальный капитал xxi века. 2020.
4.
Bozorova, I. J., et al. "COMPUTER VISION AND PATTERN RECOGNITION."
СОВРЕМЕННЫЕ ПРОБЛЕМЫ И ПЕРСПЕКТИВНЫЕ НАПРАВЛЕНИЯ (2020): 23.
5.
Bozorova, I. J. "Methods of processing and analysis of bio signals in
electrocardiography." проблемы современных интеграционных процессов и поиск
инновационных решений (2020): 97-99.
6.
Бозорова, Ирина. "Сущность, содержание и значение категории “цифровая
экономика”." YASHIL IQTISODIYOT VA TARAQQIYOT 2.9 (2024).
7.
Jumanazarovna, Bozorova Irina, and Кodirov Farruh Ergash O'G'Li. "Principle of
electrocardiographic work and its role in modern medicine." Вопросы науки и образования
15 (99) (2020): 31-36.
8.
Бозорова, Ирина Жуманазаровна. "ИНФОРМАЦИОННО-КОММУНИКАЦИОННЫЕ
ТЕХНОЛОГИИ КАК ФАКТОР СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ ЭКОНОМИКИ В УСЛОВИЯХ
ИНФОРМАЦИОННОГО ОБЩЕСТВА." Indexing 1.1 (2024).
9.
Daminova, B. E., et al. "METHODOLOGICAL ASPECTS OF THE USE OF INTERACTIVE
DIGITAL TECHNOLOGIES IN TEACHING A FOREIGN LANGUAGE." Экономика и социум 5-1
(120) (2024): 237-240.
10.
Irina Bozorova. "ELECTRONIC EDUCATIONAL RESOURCE AS A MODERN DIDACTIC
LEARNING TOOL". Евразийский журнал математической теории и компьютерных наук.
2022/4/5. ст 26-30
11.
Ergash o’g’li, Qodirov Farrux, and Bozorova Irina Jumanazarovna. "METHODS OF
DISPLAYING MAIN MEMORY ON CACHE." Ответственный редактор (2020): 6.
12.
Bozorova, I. J., Mirzayeva F. Sh, and M. A. Rustamov. "NEURAL NETWORKS. NEURAL
NETWORKS: TYPES, PRINCIPLE OF OPERATION AND FIELDS OF APPLICATION." РОЛЬ
ИННОВАЦИЙ В ТРАНСФОРМАЦИИ И УСТОЙЧИВОМ РАЗВИТИИ СОВРЕМЕННОЙ (2020):
130.
13.
Маматмурадова, М. У., И. Ж. Бозорова, and Ф. Э. Кодиров. "СОЗДАНИЕ И
ЭФФЕКТИВНОЕ ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ИННОВАЦИОННЫХ ТЕХНОЛОГИЙ И РЕСУРСОВ
ЭЛЕКТРОННОГО ОБУЧЕНИЯ В НЕПРЕРЫВНОМ ОБРАЗОВАНИИ." Инновации в
`
78
технологиях и образовании. 2019.
14.
Маматмурадова, М. У., И. Ж. Бозорова, and Ф. Э. Кодиров. "Проблемы современных
программных и компьютерно-инженерных технологий и современные технологии
создания программного обеспечения." Инновации в технологиях и образовании. 2019.
15.
Бозорова, Ирина Жуманазаровна. "Создание программного обеспечения
электронной библиотечной системы на основе QR-кодовой технологии." Теория и
практика современной науки. 2020.
16.
Бозорова, Ирина Жуманазаровна. "Принцип работы электрокардиографа и его
роль в современной медицине." научные достижения студентов и учащихся. 2020.
17.
Бозорова, Ирина Жуманазаровна, УМОТ ЗАПАСОВ, and INNOVATSION
IQTISODIYOTNI
SHAKLLANTIRISHDA
AXBOROT
KOMMUNIKATSIYA
TEXNOLOGIYALARINING. "TUTGAN O'RNI.-2023."14. Shamsiddinov Gʼiyosjon and Raxmatova
Gulandom "MOLIYAVIY TEXNOLOGIYALAR (FINTECH) VA BANK XIZMATLARINING
RAQAMLASHTIRILISHI " Прикладные науки в современном мире: проблемы и решения
3.11 (2024): 33-37
18.
Shamsiddinov, G‘iyosjon, and Gulandom Raxmatova. "O‘ZBEKISTONDA AXBOROT
HAVFSIZLIGINI MA’NAVIY VA HUQUQIY ASOSLARI." Solution of social problems in
management and economy 3.4 (2024): 45-57.
19.
Shamsiddinov Gʼiyosjon and Raxmatova Gulandom " MOLIYAVIY TEXNOLOGIYALAR
(FINTECH) VA BANK XIZMATLARINING RAQAMLASHTIRILISHI " Прикладные науки в
современном мире: проблемы и решения 3.11 (2024): 33-37
