`
113
BLOKCHEYN TEXNOLOGIYASINING ISHLASH PRINTSIPLARI
Qodirov Farrux Ergash o’g’li
Shahrisabz davlat pedagogika instituti
Informatika va uni o’qitish metodikasi kafedrasi mudiri
Boqiyeva Baxtiniso Dilshod qizi
Shahrisabz davlat pedagogika instituti
Matematika Informatika yo’nalishi 2-bosqich talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.14499660
Annotatsiya:
Blokcheyn texnologiyasi – bu ma'lumotlarni saqlash va uzatishning
innovatsion usuli bo‘lib, markazlashgan boshqaruv tizimini talab qilmasdan, xavfsizlik,
ishonchlilik va oshkoralikni ta'minlaydi. U dastlab Bitcoin kabi kriptovalyutalar uchun
yaratilgan bo‘lsa-da, bugungi kunda boshqa sohalarda ham keng qo‘llanilmoqda. Quyida
blokcheyn texnologiyasining asosiy ishlash prinsiplari haqida batafsil ma’lumot beramiz.
Kalitso’zlar:
blokcheyn, texnologiyasi, bloklar, zanjirlar, kriptografiya, konsensus
algoritmlar, proof of work, proof of stake, oshkoralik va anonimlik.
Annotation.
Blockchain technology is an innovative way of storing and transmitting
data, providing security, reliability and transparency, without requiring a centralized control
system. Although it was originally created for cryptocurrencies such as Bitcoin, today it is also
widely used in other areas. Below we will tell you in detail about the basic principles of
operation of blockchain technology.
Keyword:
blockchain technology, blocks, chains, cryptography, consensus algorithms,
proof of work, proof of stake, transparency and anonymity.
Аннотация.
Технология блокчейн-это инновационный способ хранения и
передачи данных, обеспечивающий безопасность, надежность и прозрачность без
необходимости использования централизованной системы управления. Хотя
изначально он был создан для криптовалют, таких как биткойн, сегодня он также
широко используется в других областях. Ниже мы подробно рассмотрим основные
принципы работы технологии блокчейн.
Kirish.
Blokcheyn so‘zi ingliz tilidan tarjima qilinganda “bloklar zanjiri” degan ma’noni
anglatadi. Texnologiya quyidagicha ishlaydi:bloklar. Har bir blok ma'lumotlar to‘plamidan
iborat. Bu ma'lumotlar tranzaksiyalar, hujjatlar yoki boshqa istalgan turdagi raqamli axborot
bo‘lishi mumkin. Zanjir: Har bir blok avvalgi blok bilan kriptografik tarzda bog‘lanadi va bu
ulanish "zanjir"ni hosil qiladi. Taqsimlangan reestr. Blokcheyn markazlashmagan
taqsimlangan reestr sifatida ishlaydi. Bu shuni anglatadiki, ma'lumotlarning nusxalari
tarmoqdagi barcha ishtirokchilarda saqlanadi. Biror shaxs yoki tashkilot ma'lumotni
o‘zgartira olmaydi. Ma'lumotlarning haqqoniyligi va to‘g‘riligini barcha ishtirokchilar
tasdiqlaydi. Kriptografiya. Blokcheyn xavfsizlikni ta'minlash uchun murakkab kriptografik
algoritmlardan foydalanadi. Hash-funksiyalar yordamida unikal kodga ega bo‘ladi. Bu kod
blokning mazmuniga asoslangan bo‘lib, blokdagi eng kichik o‘zgarish ham kodni o‘zgartiradi.
Blokni o‘zidan oldingi blok bilan bog‘lash uchun ham hash-funksiyalar ishlatiladi. Konsensus
algoritmlari. Blokcheyn tarmog‘ida ishtirokchilar o‘rtasida kelishuvga erishish uchun maxsus
algoritmlar ishlatiladi. Eng ko‘p qo‘llaniladigan konsensus mexanizmlari:
`
114
Proof of Work (PoW): Ishtirokchilar murakkab matematik masalalarni yechish orqali
yangi bloklarni tasdiqlaydi.
Proof of Stake (PoS): Yangi bloklarni yaratish huquqi tarmoqda saqlanayotgan aktivlar
miqdoriga asoslanadi.Oshkoralik va anonimlik.Blokcheynning muhim xususiyatlaridan biri
oshkoralik va anonimlikni bir vaqtda ta'minlashdir.Tarmoqdagi barcha tranzaksiyalarni
kuzatish mumkin, bu oshkoralikni ta’minlaydi. Foydalanuvchilarning shaxsiy ma'lumotlari
yashirin bo‘lib qoladi, bu esa anonimlikni ta’minlaydi.
O‘zgarmaslik. Blokcheynda bir marta yozilgan ma'lumotni keyinchalik o‘zgartirish yoki
o‘chirish amalda imkonsizdir. Bu xususiyat: Firibgarlikning oldini olishga yordam
beradi.Tarixiy ma'lumotlarning ishonchliligini ta’minlaydi. Blokcheyn texnologiyasi
ma’lumotlarni xavfsiz, oshkora va markazlashmagan usulda boshqarish imkonini beradi. U
moliya, sog‘liqni saqlash, ta'lim, logistika va boshqa ko‘plab sohalarda inqilobiy o‘zgarishlarni
amalga oshirishi mumkin. Bu texnologiya rivojlanishda davom etar ekan, uning qo‘llanilish
sohalari kengayib borishi kutilmoqda.
Mavzuga doir adabiyotlar tahlili.
Blokcheyn texnologiyasining ishlash prinsiplari va
qo‘llanilishiga oid adabiyotlar tahlili ushbu texnologiyaning mohiyatini chuqur tushunishga
yordam beradi. Quyida blokcheyn texnologiyasini o‘rganishga xizmat qiladigan muhim
yo‘nalishlar va asosiy adabiyotlarga sharh keltiriladi:Blokcheyn markazsizlashtirilgan, xavfsiz
va o‘zgarmas tarqatilgan ma'lumotlar bazasi sifatida ishlaydi. Uning asosiy elementlari:
Bloklar: Har bir blokda tranzaksiya ma’lumotlari va avvalgi blokning xesh kodi saqlanadi.
Xesh-funksiyalar: Ma’lumotlarning integratsiyasi va xavfsizligi ta’minlanadi. Konsensus
mexanizmlari: Tarmoq ishtirokchilari o‘rtasida kelishuvni ta’minlash uchun ishlatiladi
(masalan, Proof of Work, Proof of Stake). "Blockchain Basics" (Daniel Drescher):
Blokcheynning fundamental tamoyillarini texnik bilim talab qilmasdan tushuntiradi.
"Mastering Blockchain" (Imran Bashir): Blokcheyn arxitekturasi, xavfsizlik, konsensus
algoritmlari, va dApp’lar haqida batafsil ma’lumot beradi."Blockchain Revolution" (Don & Alex
Tapscott): Blokcheynning iqtisodiyot, biznes va jamiyatga ta’sirini yoritadi. Nakamoto, S.
(2008). "Bitcoin: A Peer-to-Peer Electronic Cash System": Bu maqola blokcheyn
texnologiyasining asosiy tamoyillari haqida dastlabki ma’lumot beradi.Zheng, Z., Xie, S., Dai,
H., & Wang, H. (2018). "An Overview of Blockchain Technology": Ushbu maqola blokcheyn
texnologiyasining rivojlanishi, ishlash mexanizmi va qo‘llanilish sohalarini yoritadi.Onlayn
manbalar:IBM Blockchain Platform: IBM blokcheynning amaliy qo‘llanilishiga doir maqolalar
va qo‘llanmalarni taqdim etadi. Ethereum Documentation: Ethereum tarmog‘i asosida smart-
kontraktlar va blokcheyn dasturlarini o‘rganish imkonini beradi.Tahlil metodologiyasi.
Adabiyotlarni tahlil qilishda quyidagi metodlarni qo‘llash mumkin:Taqqoslash usuli: Turli
adabiyotlarda keltirilgan tushunchalarni solishtirish.Kvantitativ va sifatli tahlil: Ma’lumotlarni
statistik jihatdan o‘rganish yoki tavsifiy tahlil qilish. Amaliyotga tatbiq etish: Blokcheynning
haqiqiy dasturlar va tizimlarda qo‘llanishini ko‘rib chiqish. Blokcheynni o‘rganishda
foydalanish mumkin bo‘lgan vositalar.Hyperledger Fabric va Ethereum platformalari: Amaliy
o‘rganish uchun ochiq kodli platformalar.CryptoCompare va Glassnode: Blokcheyn tarmoq
statistikasi va ma’lumotlarini o‘rganish uchun vositalar.
Tadqiqotlar metodologiyasi.
Blokcheyn texnologiyasining ishlash printsiplari bo‘yicha
tadqiqotlar olib borishda turli metodologiyalarni qo‘llash mumkinTadqiqotning maqsadini
`
115
aniqlash.Texnologik asoslari (ma’lumotlarning tarqatilgan reyestri, konsensus algoritmlari,
xavfsizlik va kriptografiya).Ilovalar sohasi (moliya, ta’lim, sog‘liqni saqlash, logistika va
boshqalar).Texnologiyaning ijtimoiy va iqtisodiy ta’siri.Konsensus algoritmlarining (Proof of
Work, Proof of Stake va boshqalar) samaradorligini o‘rganish. Nazariy asoslarni o‘rganish.
Blokcheyn texnologiyasi bilan bog‘liq ilmiy adabiyotlarni va ilg‘or tadqiqotlarni o‘rganish.
Manbalar: Ilmiy maqolalar, texnik hujjatlar (masalan, Bitcoin va Ethereum whitepaperlari),
kitoblar.Tahlil qilish: O‘rganilgan ma’lumotlar asosida tadqiqotning ilmiy bazasini
shakllantirish.Tadqiqot metodologiyasini tanlash.Quyidagi metodlardan foydalanish mumkin:
Nazariy tadqiqot.Adabiyotlarni tahlil qilish va mavjud bilimlarni tizimlashtirish.
Texnologiyaning ishlash prinsiplari (hashlash algoritmlari, bloklar zanjiri, tarqatilgan
tizimlar) ustida nazariy izlanishlar.Eksperimental tadqiqot.Simulyatsiya: Blokcheyn
tizimlarini yaratish va ularni real yoki sun’iy muhitda sinab ko‘rish.Turli konsensus
algoritmlarining samaradorligini taqqoslash. Prototip yaratish: Blokcheyn asosida dasturiy
ta’minot ishlab chiqish.Empirik tadqiqot. Blokcheyn texnologiyasi ishlatilgan amaliy holatlarni
(case studies) o‘rganish.Moliya sohasida blokcheyn asosidagi to‘lov tizimlarining
qo‘llanilishi.Ma’lumot yig‘ish usullari.Birlamchi ma’lumotlar: Simulyatsiya natijalari, dasturiy
testlar, ekspert so‘rovlari.Ikkilamchi ma’lumotlar: O‘rganilgan ilmiy maqolalar va statistik
hisobotlar.Ma’lumotlarni tahlil qilish.Matematik va statistik usullar orqali texnologiyaning
samaradorligi, xavfsizligi va resurs talabini o‘rganish.Vizualizatsiya vositalaridan (grafikalar,
diagrammalar) foydalanish. Natijalarni tahlil qilish va xulosa chiqarish.Olingan natijalarni
nazariy asoslar bilan solishtirish.Blokcheynning amaliy qo‘llanilish sohalarini baholash.
Tavsiyalar ishlab chiqish.Texnologiyani takomillashtirish bo‘yicha tavsiyalar.Qaysi sohalarda
blokcheynni muvaffaqiyatli qo‘llash mumkinligi haqida fikrlar.Qo‘llaniladigan asbob-
uskunalar va dasturiy ta’minot.Simulyatsiya uchun: MATLAB, Simulink, Python (blockchain
kutubxonalari).Prototiplash uchun: Ethereum uchun Solidity, Hyperledger Fabric,
Corda.Statistik tahlil uchun: SPSS, R, Excel.
Bu metodologiya tadqiqotning yo‘nalishiga qarab moslashtirilishi mumkin.
Xulosa va takliflar.
Blokcheyn texnologiyasi – bu ma'lumotlarni xavfsiz saqlash va
ishonchli almashish uchun mo‘ljallangan, tarqatilgan tarmoq asosidagi texnologiya. Uning
asosiy ishlash prinsipi ma'lumotlarni bloklarga yozish va ularni zanjir shaklida
birlashtirishdan iborat. Har bir blokda oldingi blokning xesh-kodi saqlanadi, bu esa
ma'lumotlarni buzib ko‘chirish yoki o‘zgartirishni murakkablashtiradi.Blokcheyn tizimining
asosiy xususiyatlari:
1. Markazlashmagan boshqaruv – Ma'lumotlar yagona serverda emas, balki tarmoqdagi
barcha ishtirokchilar tomonidan boshqariladi.
2. Xavfsizlik – Ma'lumotlar shifrlangan holda saqlanadi va bloklarga kiritilgan
o‘zgartirishlar boshqa foydalanuvchilar tomonidan tasdiqlanishi kerak.
3. Shaffoflik – Tizimdagi barcha operatsiyalarni kuzatish imkoniyati mavjud.
4. O‘zgarmaslik – Bloklarga yozilgan ma'lumotlar qayta o‘zgartirilmaydi.
Uning qo‘llanilishi moliya, logistika, ta'lim, sog‘liqni saqlash va boshqa ko‘plab sohalarda
tobora kengaymoqda. Ayniqsa, elektron to‘lovlar, kontraktlar, va yetkazib berish zanjirlarida
blokcheyn o‘zining samaradorligini namoyish qildi.Blokcheyn haqida quyidagi takliflarni
berish mumkin:
`
116
1. Texnologiyani o‘rganish va joriy etish: O‘zbekiston sharoitida blokcheyn
texnologiyasini davlat va xususiy sektorda qo‘llashni rivojlantirish lozim. Masalan, davlat
xizmatlarida ma'lumotlarni shaffof boshqarish va korrupsiyani kamaytirish uchun foydalanish
mumkin.
2. Mutaxassislar tayyorlash: Blokcheyn texnologiyasini chuqur tushunadigan
dasturchilar, iqtisodchilar va huquqshunoslarni tayyorlash uchun maxsus o‘quv dasturlarini
yo‘lga qo‘yish kerak.
3. Qonunchilik bazasini rivojlantirish: Blokcheynni keng qo‘llash uchun qonunchilik
bazasini takomillashtirish va texnologiyaning huquqiy asoslarini yaratish muhimdir.
4. Kichik biznes uchun imkoniyatlar yaratish: Blokcheynni qo‘llash orqali kichik va o‘rta
bizneslar uchun arzon va ishonchli texnologik yechimlarni taqdim etish lozim.
5. Eksperiment va pilot loyihalar: Dastlab blokcheyn asosida kichik ko‘lamli pilot
loyihalarni amalga oshirish va ularning samaradorligini baholash foydali bo‘ladi.Blokcheyn
texnologiyasi iqtisodiyotni raqamlashtirish va sohalarni modernizatsiya qilishda kuchli vosita
bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Shu bois, texnologiyaning imkoniyatlaridan to‘liq foydalanish
strategik ahamiyatga ega.
References:
1.
Sh, Mavlonov Sh, and F. B. Jurayeva. "ZAMONAVIY TEXNOLOGIYALAR YORDAMIDA
MINTAQALAR IQTISODIYOTINI RIVOJLANTIRISH." Экономика и социум 10 (125) (2024):
234-238.
2.
Aliqulov, Sh. "M. Yaxiyaxonova. Taʻlim samaradorligini oshirishda kreativ va zamonaviy
metodlarning ahamiyati. Raqamli ta’lim muhitida fanlararo integratsiyani Qoʻllashning ta’lim
samaradorligiga ta’siri: xalqaro Tajribalar va rivojlanish istiqbollari." (2024).
3.
ShukurulloFayzullo o‘g‘li, Aliqulov. "TA ‘LIMDA MULTIMEDIYA TEXNOLOGIYALARINI
QO ‘LLASH."
PEDAGOGS
50.2 (2024): 51-55.
4.
Shamsiddinov, G‘iyosjon, Barchin Ro‘ziqulova, and Laziza Inatillayeva. "BOSHLANG ‘ICH
TA’LIMDA
AXBOROT
TEXNOLOGIYALARIDAN
FOYDALANISH
USULLARI
VA
AFZALLIKLARI."
Педагогика и психология в современном мире: теоретические и
практические исследования
3.10 (2024): 39-41.
5.
Shamsiddinov, G‘iyosjon, Jasmina Murodulloyeva, and Umida Nurmaxmatova. "YASHIL
IQTISODIYOT VA YO ‘NALISHLARI BO ‘YICHA TA’LIM DASTURLARINI RIVOJLANTIRISH
MEXANIZMLARI."
Models and methods in modern science
3.5 (2024): 44-49.
6.
Shamsiddinov, G‘iyosjon, and Temurbek Zarifov. "GLOBAL TARMOQ QURISHDA
TARMOQ QURILMALARIDAN FOYDALANISH VA TARMOQ TOPOLOGIYALARINING
O’RNI."
Science and innovation in the education system
3.5 (2024): 50-60.
7.
Raxmatov Sherqo'zi Akbar Kodirov. “Ta'lim jarayonida bulutli texnalogiyalardan
foydalanishning samaradorligi” Pedagogis Internatsianal researcg ISSN:281-4027_SJIF:4.995.
2023/5/15
8.
F Qodirov. Aholiga tibbiy xizmatlar ko'rsatishning rivojlanishini iqtisodiy-matematik
modellashtirish. Scienceweb academic papers collection . 2023/1/1.
9.
F Qodirov. Zamonaviy to'lov tizimlari tahlili va elektron pul birliklari. Scienceweb
academic papers collection. 2023/1/1.
`
117
10.
Ergash o'g'li, Qodirov Farrux. "Аҳолига тиббий хизмат кўрсатиш соҳасининг келгуси
ҳолатини башоратлаш."
Сервис” илмий-амалий журнал
(2022): 56-59.
11.
Ergash o’g’li, Qodirov Farrux. "ECONOMETRIC MODELING OF THE DEVELOPMENT OF
MEDICAL SERVICES TO THE POPULATION OF THE REGION."
Berlin Studies Transnational
Journal of Science and Humanities
2.1.1 Economical sciences (2022).
12.
Ergash o’g’li, Qodirov Farrux. "CREATION OF ELECTRONIC MEDICAL BASE WITH THE
HELP
OF
SOFTWARE
PACKAGES
FOR
MEDICAL
SERVICES
IN
THE
REGIONS."
Conferencea
(2022): 128-130.
13.
Қодиров, Фаррух. "ПРОЦЕСС РАЗРАБОТКИ ИГРОВОГО ДВИЖКА UNITY." АХБОРОТ-
КОММУНИКАЦИЯ
ТЕХНОЛОГИЯЛАРИНИ
РИВОЖЛАНТИРИШ
ШАРОИТИДА
ИННОВАЦИЯЛАР мавзусидаги Республика илмий-амалий анжуман МАЪРУЗАЛАР
ТУПЛАМИ (2019).
14.
Qodirov, Farrux. "" AQLLI UY" TIZIMINING IMKONIYATLARI." Scienceweb academic
papers collection (2019).
15.
Qodirov, Farrux. "DESCRIPTION AND PERFORMANCE OF THE PROGRAM 3D MAX
STUDIO." АХБОРОТ-КОММУНИКАЦИЯ
ТЕХНОЛОГИЯЛАРИНИ
РИВОЖЛАНТИРИШ
ШАРОИТИДА ИННОВАЦИЯЛАР мавзусидаги Республика илмий-амалий анжуман
МАЪРУЗАЛАР ТУПЛАМИ (2019).
16.
Qodirov, Farrux. "GPON TEXNOLOGIYASI-OPTIK KIRISH TARMOG'I." АХБОРОТ-
КОММУНИКАЦИЯ
ТЕХНОЛОГИЯЛАРИНИНГ
РИВОЖЛАНИШ
ИСТИҚБОЛЛАРИ
мавзусидаги Республика илмий-амалий анжуман МАЪРУЗАЛАР ТЎПЛАМИ (2018).
17.
Shamsiddinov, G‘iyosjon, and Gulandom Raxmatova. "O ‘ZBEKISTONDA AXBOROT
HAVFSIZLIGINI MA’NAVIY VA HUQUQIY ASOSLARI." Solution of social problems in
management and economy 3.4 (2024): 45-57.
