`
66
ELEKTRON TIJORAT (E-COMMERCE)
Qodirov Farrux Ergash o‘g‘li
Shahrisabz davlat pedagogika instituti,
Matematika va ta’limda axborot texnologiyasi kafedrasi mudiri, ilmiy rahbar
Abdullayev Dilmurod Ubaydullo o‘g‘li
Shahrisabz davlat pedagogika instituti
Matematika va informatika yo‘nalishi 2-bosqich talabasi
Negmatova Sevinch Ergash qizi
Qarshi davlat texnika universiteti
Raqamli iqtisodiyot yo‘nalishi 3-bosqich talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15074429
Annotatsiya
: Ushbu maqolada elektron tijoratning (e-commerce) mohiyati, uning
zamonaviy iqtisodiyotdagi o‘rni va rivojlanish tendensiyalari tahlil qilinadi. Elektron
tijoratning asosiy turlari, afzalliklari, kamchiliklari va texnologik jihatlari ko‘rib chiqilib,
onlayn savdoning an’anaviy savdo bilan solishtirilgan holda o‘ziga xos xususiyatlari yoritiladi.
Shuningdek, e-commerce’ning to‘lov tizimlari, kiberxavfsizlik muammolari va mijozlarga
xizmat ko‘rsatish strategiyalari haqida batafsil ma’lumot beriladi. Maqolada elektron
tijoratning jahon va mahalliy miqyosdagi istiqbollari hamda biznesni raqamli transformatsiya
qilish yo‘nalishlari bo‘yicha tavsiyalar ilgari suriladi.
Kalit so‘zlar.
Elektron tijorat (e-commerce)
,
Onlayn savdo
,
Raqamli to‘lov tizimlari
,
Kiberxavfsizlik
,
Internet-marketing
,
Elektron biznes (e-business)
,
Logistika va yetkazib
berish
,
Mijozlarga xizmat ko‘rsatish
,
Raqamli transformatsiya
,
Onlayn bozorlar
(marketplaces)
Kirish.
So‘nggi yillarda axborot texnologiyalarining jadal rivojlanishi natijasida elektron
tijorat (e-commerce) global iqtisodiyotning ajralmas qismiga aylandi. Internet tarmog‘ining
keng tarqalishi, to‘lov tizimlarining rivojlanishi va raqamli biznes modellarining shakllanishi
natijasida elektron tijorat an’anaviy savdo shakliga kuchli raqobatchi bo‘lib, iste’molchilarga
qulay va tezkor xarid qilish imkoniyatlarini yaratmoqda. Elektron tijorat – bu internet orqali
mahsulot va xizmatlarni sotish, sotib olish, reklama qilish va yetkazib berish jarayonlarini o‘z
ichiga oladigan iqtisodiy faoliyat shaklidir. Amazon, Alibaba, eBay kabi yirik onlayn
platformalar elektron tijoratning muvaffaqiyatli namunalaridan bo‘lib, ular mijozlarga
mahsulotlarni tezkor qidirish, narxlarni solishtirish va qulay to‘lov usullari orqali xarid qilish
imkoniyatini taqdim etmoqda. Shuningdek, e-commerce’ning rivojlanish tendensiyalari, uning
an’anaviy savdo bilan solishtirilishi, kiberxavfsizlik muammolari va raqamli to‘lov
tizimlarining ahamiyati haqida fikr yuritiladi. Zamonaviy iqtisodiyotda elektron tijoratning
roli kundan-kunga ortib borayotgani sababli, tadbirkorlar va iste’molchilar uchun ushbu
sohaning rivojlanishini tushunish muhim ahamiyatga ega.
Mavzuga doir adabiyotlar tahlili
Elektron tijorat (e-commerce) sohasida olib borilgan ilmiy tadqiqotlar va nashr etilgan
adabiyotlar ushbu sohaga oid muhim jihatlarni ochib berishga xizmat qiladi. Quyida e-
commerce’ning nazariy asoslari, texnologik rivojlanishi va amaliy tatbiqini yorituvchi asosiy
ilmiy manbalar tahlil qilinadi. Elektron tijorat bo‘yicha ko‘plab tadqiqotlar raqamli
iqtisodiyotning shakllanishi, internet texnologiyalarining savdo jarayonlariga ta’siri va
mijozlarning onlayn xarid qilish odatlari tahliliga qaratilgan. Masalan, D. Chaffeyning “E-
`
67
Business and E-Commerce Management” (2019) kitobida elektron tijoratning nazariy va
amaliy asoslari, biznes-modellar, marketing strategiyalari va mijozlar bilan o‘zaro aloqalar
masalalari yoritilgan. Kitobda onlayn tijoratning o‘sishi va an’anaviy biznesga bo‘lgan ta’siri
batafsil tahlil qilingan.
Bundan tashqari, K. Laudon va C. Traverning “E-commerce: Business, Technology,
Society” (2021) asarida elektron tijoratning iqtisodiy, texnologik va ijtimoiy jihatlari chuqur
o‘rganilgan. Ushbu tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, internet orqali mahsulot va xizmatlarni
sotish zamonaviy iqtisodiyotning ajralmas qismiga aylangan.
So‘nggi yillarda elektron tijoratda sun’iy intellekt (AI), katta hajmdagi ma’lumotlar (Big
Data), blokcheyn va raqamli to‘lov tizimlari kabi texnologiyalar keng qo‘llanilmoqda. J. Rainer
va B. Prince tomonidan yozilgan “Introduction to Information Systems” (2020) kitobida
elektron tijoratning texnologik rivojlanishi, onlayn to‘lov tizimlari va kiberxavfsizlik
masalalari tahlil qilingan.
Shuningdek, M. Casey va P. Vigna tomonidan yozilgan “The Truth Machine: The
Blockchain and the Future of Everything” (2018) asarida blokcheyn texnologiyasining
elektron tijoratga ta’siri haqida so‘z yuritilgan. Mualliflar blokcheyn asosida ishlaydigan
xavfsiz tranzaksiya tizimlari, raqamli shartnomalar (smart contracts) va bitkoin kabi
kriptovalyutalarning e-commerce tizimida qo‘llanilishi haqida fikr bildirganlar.
Elektron tijorat bo‘yicha olib borilgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, raqamli marketing,
mijozlar tajribasi va logistika elektron tijoratning muvaffaqiyatiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. P.
Kotler va G. Armstrongning “Principles of Marketing” (2022) kitobida onlayn marketing
strategiyalari, mijozlarning xulq-atvori va brendlarning raqamli muhitda rivojlanish
tamoyillari yoritilgan. Elektron tijoratda mijozlarga xizmat ko‘rsatish va yetkazib berish tizimi
ham muhim omillardan biri hisoblanadi. M. Christopherning “Logistics & Supply Chain
Management” (2016) asarida elektron tijoratda ta’minot zanjiri, logistika muammolari va
yetkazib berish samaradorligini oshirish bo‘yicha strategiyalar tahlil qilingan.
Elektron tijorat bo‘yicha qilingan tadqiqotlarning aksariyati uning kelajakdagi
rivojlanish yo‘nalishlariga qaratilgan. McKinsey & Company va Statista kabi tadqiqot
agentliklari elektron tijorat bozorining yillik o‘sish sur’atlarini, yangi texnologiyalarning
ta’sirini va iste’molchilarning onlayn xarid qilish odatlarini doimiy ravishda tahlil qilib boradi.
Masalan, Statista 2023 yilgi hisobotida global elektron tijorat bozorining hajmi 5,9 trillion
AQSh dollariga yetgani va bu ko‘rsatkich 2027 yilga borib 8 trillion dollardan oshishi prognoz
qilingan. Shuningdek, McKinsey kompaniyasining 2022 yilgi tahliliga
ko‘ra, sun’iy intellekt va
individuallashtirilgan marketing strategiyalari elektron tijoratning yanada rivojlanishiga katta
hissa qo‘shishi kutilmoqda.
Natija va muhokama
Elektron tijoratning rivojlanishi zamonaviy iqtisodiyotda muhim o‘rin egallab, global
savdo jarayonlarini tubdan o‘zgartirdi. Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatadiki, elektron
tijoratning afzalliklari orasida xaridorlarga qulaylik yaratish, mahsulot va narxlarni
solishtirish imkoniyati, xarajatlarni kamaytirish va xalqaro bozorga chiqish imkoniyatlari
mavjud. Shu bilan birga, texnologik taraqqiyot, jumladan sun’iy intellekt, katta hajmdagi
ma’lumotlar tahlili, blokcheyn texnologiyasi va mobil ilovalar orqali amalga oshiriladigan
savdolar e-commerce sohasining rivojlanishiga katta hissa qo‘shmoqda.
`
68
Biroq, elektron tijorat muayyan muammolar bilan ham yuzlashmoqda. Xususan,
kiberxavfsizlik tahdidlari, to‘lov tizimlaridagi cheklovlar, logistika va yetkazib berishdagi
qiyinchiliklar hamda kuchayib borayotgan raqobat ushbu sohada tadbirkorlikni olib borishda
muhim omillar hisoblanadi. Ayniqsa, mijozlarning shaxsiy ma’lumotlarini himoya qilish va
onlayn to‘lov tizimlarining xavfsizligini ta’minlash dolzarb masalalardan biridir.
Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatadiki, elektron tijorat kelajakda an’anaviy savdo
modellariga jiddiy ta’sir ko‘rsatishda davom etadi. Bugungi kunda ko‘plab kompaniyalar
omnichannel strategiyalarni qo‘llash orqali mijozlarga yanada qulay xizmat ko‘rsatish
yo‘llarini izlamoqda. Bunda onlayn va oflayn savdolarni uyg‘unlashtirish, xaridorlarga
individual yondashuv va ekologik barqarorlikni ta’minlash ustuvor yo‘nalishlardan biri bo‘lib
qolmoqda.
Elektron tijoratning jadal o‘sishi shuni anglatadiki, tadbirkorlar o‘z biznes modellarini
doimiy ravishda moslashtirib borishlari va yangi texnologiyalarni o‘zlashtirishlari zarur.
Ayniqsa, ekologik toza yetkazib berish tizimlari, innovatsion to‘lov usullari va mijozlarga
xizmat ko‘rsatishdagi raqamli yondashuvlar e-commerce biznesining kelajagini belgilovchi
asosiy omillar bo‘lib qolmoqda. Shu bois, kompaniyalar ushbu tendensiyalarni inobatga olgan
holda, innovatsion yondashuvlarni ishlab chiqish va raqobatbardoshlikni oshirishga e’tibor
qaratishlari lozim.
Xulosa va takliflar
Elektron tijorat zamonaviy iqtisodiyotning ajralmas qismiga aylanib, global miqyosda
savdo jarayonlarini o‘zgartirishda davom etmoqda. Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatadiki,
elektron tijorat an’anaviy biznes modellaridan ustun bo‘lib, xaridorlarga qulaylik yaratish,
bozordagi raqobatni oshirish va iqtisodiy samaradorlikni ta’minlash imkoniyatini bermoqda.
Raqamli texnologiyalarning jadal rivojlanishi, jumladan sun’iy intellekt, katta hajmdagi
ma’lumotlar tahlili, blokcheyn va mobil savdo ilovalari elektron tijoratning yanada
kengayishiga zamin yaratmoqda. Shu bilan birga, ushbu sohaning rivojlanishi kiberxavfsizlik,
to‘lov tizimlarining ishonchliligi, yetkazib berish jarayonlarining samaradorligi va
iste’molchilarning shaxsiy ma’lumotlarini himoya qilish kabi muammolarni ham o‘z ichiga
oladi.
Kelgusida elektron tijoratni yanada rivojlantirish uchun quyidagi takliflarni ilgari surish
mumkin. Birinchidan, tadbirkorlar va kompaniyalar sun’iy intellekt va avtomatlashtirilgan
xizmat ko‘rsatish tizimlarini keng joriy etish orqali mijozlarga individual yondashuvni yo‘lga
qo‘yishlari zarur. Ikkinchidan, blokcheyn texnologiyasidan foydalangan holda,
tranzaksiyalarning shaffofligi va xavfsizligini ta’minlashga e’tibor qaratish lozim. Uchinchidan,
logistika tizimini takomillashtirish, ekologik toza yetkazib berish usullarini joriy etish va
qayta ishlanadigan qadoqlash materiallaridan foydalanish barqaror rivojlanish uchun muhim
ahamiyatga ega. To‘rtinchidan, kichik va o‘rta biznes vakillari uchun elektron tijorat
platformalaridan foydalanishni osonlashtirish va ularga texnik ko‘mak berish tizimini
kengaytirish kerak.
Xulosa qilib aytganda, elektron tijorat nafaqat iqtisodiy o‘sishning muhim omili, balki
kelajak biznes modeli sifatida ham alohida o‘ringa ega. Uning samarali rivojlanishi uchun
innovatsion texnologiyalarni tatbiq etish, iste’molchilarning ishonchini oshirish va bozor
talablariga mos strategiyalarni ishlab chiqish zarur. Shunday qilib, raqamli iqtisodiyot
`
69
sharoitida elektron tijoratdan samarali foydalanish mamlakat iqtisodiyotining barqaror
rivojlanishiga xizmat qilishi mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar/Используемая литература/References:
1.
Esanovna, D. B. "ELECTRONIC TEXTBOOK AS A BASIS FOR INNOVATIVE TEACHING."
MAVZUSIDAGI XALQARO ILMIY-AMALIY ANJUMAN: 660.
2.
Zoxidov, J. B., F. E. Qodirov, and I. J. Bozorova. "QUARTUS II PROJECT CONCEPT AND ITS
OPPORTUNITIES AND PROBLEMS." АКТУАЛЬНЫЕ ПРОБЛЕМЫ ТЕХНИЧЕСКОГО И
ТЕХНОЛОГИЧЕСКОГО ОБЕСПЕЧЕНИЯ ИННОВАЦИОННОГО РАЗВИТИЯ. 2019.
3.
Bozorova, Irina Jumanazarovna, and Dilfuzaxon Mamasharipovna Karayeva. "Modern
programming technologies and their role." интеллектуальный капитал xxi века. 2020.
4.
Bozorova, I. J., et al. "COMPUTER VISION AND PATTERN RECOGNITION."
СОВРЕМЕННЫЕ ПРОБЛЕМЫ И ПЕРСПЕКТИВНЫЕ НАПРАВЛЕНИЯ (2020): 23.
5.
Bozorova, I. J. "Methods of processing and analysis of bio signals in
electrocardiography." проблемы современных интеграционных процессов и поиск
инновационных решений (2020): 97-99.
6.
Бозорова, Ирина. "Сущность, содержание и значение категории “цифровая
экономика”." YASHIL IQTISODIYOT VA TARAQQIYOT 2.9 (2024).
7.
Jumanazarovna, Bozorova Irina, and Кodirov Farruh Ergash O'G'Li. "Principle of
electrocardiographic work and its role in modern medicine." Вопросы науки и образования
15 (99) (2020): 31-36.
8.
Бозорова, Ирина Жуманазаровна. "ИНФОРМАЦИОННО-КОММУНИКАЦИОННЫЕ
ТЕХНОЛОГИИ КАК ФАКТОР СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ ЭКОНОМИКИ В УСЛОВИЯХ
ИНФОРМАЦИОННОГО ОБЩЕСТВА." Indexing 1.1 (2024).
9.
Daminova, B. E., et al. "METHODOLOGICAL ASPECTS OF THE USE OF INTERACTIVE
DIGITAL TECHNOLOGIES IN TEACHING A FOREIGN LANGUAGE." Экономика и социум 5-1
(120) (2024): 237-240.
10.
Irina Bozorova. "ELECTRONIC EDUCATIONAL RESOURCE AS A MODERN DIDACTIC
LEARNING TOOL". Евразийский журнал математической теории и компьютерных наук.
2022/4/5. ст 26-30
11.
Ergash o’g’li, Qodirov Farrux, and Bozorova Irina Jumanazarovna. "METHODS OF
DISPLAYING MAIN MEMORY ON CACHE." Ответственный редактор (2020): 6.
12.
Bozorova, I. J., Mirzayeva F. Sh, and M. A. Rustamov. "NEURAL NETWORKS. NEURAL
NETWORKS: TYPES, PRINCIPLE OF OPERATION AND FIELDS OF APPLICATION." РОЛЬ
ИННОВАЦИЙ В ТРАНСФОРМАЦИИ И УСТОЙЧИВОМ РАЗВИТИИ СОВРЕМЕННОЙ (2020):
130.
13.
Маматмурадова, М. У., И. Ж. Бозорова, and Ф. Э. Кодиров. "СОЗДАНИЕ И
ЭФФЕКТИВНОЕ ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ИННОВАЦИОННЫХ ТЕХНОЛОГИЙ И РЕСУРСОВ
ЭЛЕКТРОННОГО ОБУЧЕНИЯ В НЕПРЕРЫВНОМ ОБРАЗОВАНИИ." Инновации в
технологиях и образовании. 2019.
14.
Маматмурадова, М. У., И. Ж. Бозорова, and Ф. Э. Кодиров. "Проблемы современных
`
70
программных и компьютерно-инженерных технологий и современные технологии
создания программного обеспечения." Инновации в технологиях и образовании. 2019.
15.
Бозорова, Ирина Жуманазаровна. "Создание программного обеспечения
электронной библиотечной системы на основе QR-кодовой технологии." Теория и
практика современной науки. 2020.
16.
Бозорова, Ирина Жуманазаровна. "Принцип работы электрокардиографа и его
роль в современной медицине." научные достижения студентов и учащихся. 2020.
17.
Бозорова, Ирина Жуманазаровна, УМОТ ЗАПАСОВ, and INNOVATSION
IQTISODIYOTNI
SHAKLLANTIRISHDA
AXBOROT
KOMMUNIKATSIYA
TEXNOLOGIYALARINING. "TUTGAN O'RNI.-2023."14. Shamsiddinov Gʼiyosjon and Raxmatova
Gulandom "MOLIYAVIY TEXNOLOGIYALAR (FINTECH) VA BANK XIZMATLARINING
RAQAMLASHTIRILISHI " Прикладные науки в современном мире: проблемы и решения
3.11 (2024): 33-37
18.
Shamsiddinov, G‘iyosjon, and Gulandom Raxmatova. "O‘ZBEKISTONDA AXBOROT
HAVFSIZLIGINI MA’NAVIY VA HUQUQIY ASOSLARI." Solution of social problems in
management and economy 3.4 (2024): 45-57.
19.
Shamsiddinov Gʼiyosjon and Raxmatova Gulandom " MOLIYAVIY TEXNOLOGIYALAR
(FINTECH) VA BANK XIZMATLARINING RAQAMLASHTIRILISHI " Прикладные науки в
современном мире: проблемы и решения 3.11 (2024): 33-37
