232
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
MODERNIZM VA POSTMODERNIZM: ZAMONAVIY DUNYONING FALSAFIY
TAHLILI
R.Z. Xudoyberdiyev
1
S.N. Muratova
2
Toshkent Davlat Tibbiyot Universiteti, Toshkent, Oʻzbekiston
Ijtimoiy fanlar kafedrasi o’qituvchisi
1
2-son davolash ishi, I bosqich talabasi
2
https://doi.org/10.5281/zenodo.17560073
Annotatsiya.
Ushbu maqola zamonaviy dunyoqarashning ikki asosiy falsafiy yo‘nalishi
— modernizm va postmodernizm —ni tizimli tahlil qiladi. Maqolada modernizm tushunchasining
tarixiy ildizlari, uning XVII–XX asrlardagi rivojlanishi va ilm-fan, madaniyat, san’at va
adabiyotga ta’siri o‘rganiladi. Modernizmning asosiy xususiyatlari sifatida ratsionalizmga,
ilmiy taraqqiyotga va universal qadriyatlarning mavjudligiga ishonch ta’kidlanadi.
Shuningdek,
maqolada postmodernizmning paydo bo‘lishi, uning modernizmga nisbatan tanqidiy qarashlari
va zamonaviy jamiyatdagi namoyon bo‘lish shakllari tahlil qilinadi.
Postmodernizmga xos
pluralizm, subyektivizm, metafiktsion va ironiya elementlari, shuningdek, ijtimoiy va madaniy
konstruksiyalarni tanqid qilish jarayoni yoritiladi.
Maqola modernizm va postmodernizmning
o‘zaro farqlari va o‘xshashliklarini ko‘rsatadi, ularning jamiyat, madaniyat va inson tafakkuriga
ta’sirini baholaydi. Shu bilan birga, zamonaviy dunyoqarashda ushbu yo‘nalishlarning
dolzarbligi, ularning san’at, adabiyot va falsafiy tafakkurdagi ahamiyati tahlil qilinadi.
Ushbu
ish akademik tadqiqotlar, pedagogik ishlanmalar va falsafiy tahlillar bilan shug‘ullanuvchi
mutaxassislar uchun qimmatli manba bo‘lib xizmat qilishi mumkin.
Kalit so‘zlar:
modernizm, postmodernizm, zamonaviy falsafa, madaniyat, tafakkur,
san’at.
МОДЕРНИЗМ И ПОСТМОДЕРНИЗМ: ФИЛОСОФСКИЙ АНАЛИЗ
СОВРЕМЕННОГО МИРА
Аннотация
. Данная статья представляет собой систематический анализ двух
основных философских направлений современного мировоззрения — модернизма и
постмодернизма. В статье рассматриваются исторические корни понятия модернизма,
его развитие в XVII–XX веках, а также влияние на науку, культуру, искусство и
литературу. Основные черты модернизма включают рационализм, веру в научный
прогресс и существование универсальных ценностей. Кроме того, в статье
анализируется возникновение постмодернизма, его критическое отношение к модернизму
и проявления в современном обществе. Для постмодернизма характерны плюрализм,
субъективизм, элементы метафикции и иронии, а также критический подход к
социальным и культурным конструкциям. Статья выявляет различия и сходства между
модернизмом и постмодернизмом, оценивает их влияние на общество, культуру и
человеческое мышление. Также анализируется актуальность этих направлений в
современном мировоззрении и их значение в искусстве, литературе и философской мысли.
Данное исследование может служить ценным источником для академических
исследований, педагогической практики и философских анализов.
Ключевые слова:
модернизм, постмодернизм, современная философия, культура,
мышление, искусство.
233
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
MODERNISM AND POSTMODERNISM: A PHILOSOPHICAL ANALYSIS OF THE
CONTEMPORARY WORLD
Abstract
. This article presents a systematic analysis of two main philosophical directions
of contemporary worldview — modernism and postmodernism. The article examines the
historical roots of modernism, its development from the 17th to the 20th centuries, and its
influence on science, culture, art, and literature. The main features of modernism include
rationalism, belief in scientific progress, and the existence of universal values.
Furthermore, the article analyzes the emergence of postmodernism, its critical stance
toward modernism, and its manifestations in contemporary society. Postmodernism is
characterized by pluralism, subjectivism, elements of metafiction and irony, as well as a critical
approach to social and cultural constructs. The article highlights the differences and similarities
between modernism and postmodernism and evaluates their impact on society, culture, and
human thinking. It also analyzes the relevance of these directions in contemporary worldview
and their significance in art, literature, and philosophical thought. This study can serve as a
valuable resource for academic research, pedagogical practice, and philosophical analysis.
Keywords:
modernism, postmodernism, contemporary philosophy, culture, thinking, art.
Kirish
Zamonaviy dunyoqarashda ikki asosiy falsafiy yo‘nalish —
modernizm
va
postmodernizm
— jamiyat, madaniyat va tafakkurning shakllanishida markaziy rol o‘ynaydi
[1]. Modernizm XIX asr oxiridan boshlab, sanoatlashuv, shaharsozlik va ilm-texnika taraqqiyoti
fonida shakllangan [2]. U “o‘tgan bilan keskin uzilish”ni, yangi shakl va ifodalarni izlashni
hamda inson tafakkurining ratsional va universal qadriyatlarga bo‘lgan ishonchini koʻtaradi [3].
Bir tomondan, modernizm ilmiy taraqqiyot, progress va universallik gʻoyalariga
tayangan; insonni oddiy obyekt emas, balki ongi bilan olgʻa intilgan sub’ekt sifatida koʻrgan [4].
Shu bilan birga, XX asr boshlaridagi katta ijtimoiy va madaniy inqirozlar (masalan,
Birinchi Jahon urushi) insoniyatning “katta ishonch”i va izlanishlarini tanqid ostiga qo‘ydi [5].
Shu nuqtai nazardan, postmodernizm XX asr o‘rtasidan boshlab modernizmga tanqidiy
javob shaklida paydo bo‘ladi [6]. Postmodernizm “katta narrativalarga” — ya’ni insoniyatni,
haqiqatni va taraqqiyotni universal tushunish orqali izohlashga bo‘lgan ishonchni — soʻroq
qiladi [7].
Bu ikkita paradigmaning farqlari va o‘zaro munosabati — modernizmdagi progress va
universallikga bo‘lgan ishonch bilan, postmodernizmdagi pluralizm, nisbiylik va sub’ektivizm
— zamonaviy dunyoqarashni tushunishda muhim ahamiyatga ega [1]. Shu bois ushbu maqola
modernizm va postmodernizm yoʻnalishlarini falsafiy jihatdan tizimli tahlil qilishni maqsad
qiladi: bir tomondan modernizmning ilm-rationalizm, universal qadriyatlarga ishonchi va
taraqqiyotga bo‘lgan yondoshuvi; boshqa tomondan esa postmodernizmning konstruktsionizm,
pluralizm va sub’ektivizm g‘oyalari orqali jamiyat, madaniyat va inson tafakkuriga qanday ta’sir
ko‘rsatgani [2].
Ushbu tahlil zamonaviy dunyoqarashda shakllanayotgan global madaniyat, identitet
muammolari va texnologik taraqqiyot muhitida dolzarbdir [3]. Shu bilan birga, akademik
tadqiqotlar, pedagogik ishlanmalar va falsafiy tafakkur uchun muhim manba bo‘lishi mumkin
[4].
234
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
Material va metodlar
Ushbu tadqiqotda zamonaviy dunyoqarashning ikki asosiy falsafiy yo‘nalishi —
modernizm
va
postmodernizm
— tizimli falsafiy tahlil qilindi. Ish
nazariy-tahliliy
yo‘nalishda
olib borildi va quyidagi manbalar hamda metodologik yondashuvlarga tayandi:
1. Adabiyot manbalari
Tahlil jarayonida xalqaro ilmiy bazalar (JSTOR, Scopus, Web of Science, Google
Scholar) hamda yetakchi falsafiy va madaniyatshunoslik nashrlari o‘rganildi. Asosiy e’tibor
quyidagi masalalarga qaratildi:
Modernizm va postmodernizmning tarixiy ildizlari va rivojlanish bosqichlari;
Ijtimoiy, madaniy va san’atiy kontekstlarda ularning namoyon bo‘lish shakllari;
Falsafiy yo‘nalishlarning inson tafakkuriga, bilimga va jamiyatga ta’siri;
San’at, adabiyot va madaniyatda modernizm va postmodernizmning estetika va ifoda
usullari.
2. Nazariy asoslar
Tadqiqot
falsafa, madaniyatshunoslik va san’atshunoslik
nazariyalariga tayangan
holda olib borildi. Modernizm va postmodernizm tushunchalari quyidagi darajalarda tahlil
qilindi:
Tarixiy daraja
– yo‘nalishlarning paydo bo‘lishi va asosiy davrlari;
Ijtimoiy-madaniy daraja
– jamiyatdagi rol, san’at va adabiyotdagi ifodasi;
Falsafiy daraja
– epistemologik, ontologik va etika asoslari, universalizm va pluralizm
g‘oyalari.
3. Metodologik yondashuvlar
Nazariy tahlil
: modernizm va postmodernizm tushunchalari, ularning san’at va
adabiyotdagi ifodasi, hamda falsafiy asarlar sistematik tarzda tahlil qilindi;
Taqqoslash metodi
: modernizm va postmodernizmning o‘zaro farqlari va o‘xshashliklari
aniqlandi;
Kontekstual tahlil
: ijtimoiy, madaniy va texnologik omillarni hisobga olgan holda
yo‘nalishlarning jamiyat va tafakkurga ta’siri o‘rganildi;
Bibliografik integratsiya
: turli ilmiy manbalar orqali nazariy tushunchalar va amaliy
misollar birlashtirildi.
4. Tadqiqot obyekti va materiali
Ishning obyekti sifatida
modernizm va postmodernizm falsafiy paradigmalari
va
ularning zamonaviy madaniyat va tafakkurga ta’siri olindi. Materiallar sifatida akademik
adabiyotlar, ilmiy maqolalar, san’atshunoslik va adabiyotshunoslik tadqiqotlari, shuningdek
xalqaro nashrlar asos qilib olindi. Bevosita empirik tadqiqotlar bemorlar yoki sub’ektlar ustida
olib borilmadi.
5. Metodlar integratsiyasi
Olingan ma’lumotlar falsafa, madaniyatshunoslik va san’atshunoslik fanlari bilan uzviy
bog‘liq holda tahlil qilindi. Natijada modernizm va postmodernizm yo‘nalishlarining jamiyat,
madaniyat va tafakkurga ta’sirini tushuntiruvchi
konseptual model
yaratildi, u ilmiy nazariyalar
va madaniy amaliyot o‘rtasidagi bog‘liqlikni aks ettiradi.
Natijalar va ularning muhokamasi
Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatdiki, modernizm va postmodernizm paradigmalari
zamonaviy dunyoqarash, madaniyat va san’atni tushunishda turlicha, lekin o‘zaro bog‘liq
235
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
yondashuvlarni taqdim etadi. Tadqiqot davomida quyidagi falsafiy va madaniy yondashuvlar
asosiy ahamiyatga ega bo‘ldi:
1.
Modernizmning ratsionalizm va universalizm yondashuvi
– ilmiy va san’atiy
tafakkurda haqiqatni aniqlash va universallik g‘oyalarini ilgari surishda modernizmning asosiy
roli qayd etildi. Ushbu yondashuv, masalan, arxitektura va adabiyotda yangi shakl va
strukturaviy tajribalarning shakllanishiga olib keldi.
2.
Postmodernizmning pluralizm va subyektivizm tamoyili
– postmodernizm “katta
narrativalarga” bo‘lgan ishonchni tanqid qiladi va turli qarashlar, madaniy va san’atiy shakllarni
qabul qilishni rag‘batlantiradi. Bu yondashuv jamiyatdagi turli identitet va tafakkur shakllarini
tushunishda muhim vosita hisoblanadi.
3.
San’at va adabiyotda yangilik va ironiya elementlari
– postmodernizm san’at va
adabiyotda ironiya, metafiktsion va dekonstruktivizm elementlarini keng qo‘llash orqali
modernizmga nisbatan tanqidiy munosabatni ko‘rsatadi. Bu esa ijodiy ifodaning
diversifikatsiyasini ta’minlaydi.
4.
Madaniyat va jamiyatga ta’siri
– ikkala yo‘nalishning jamiyat va madaniyatga ta’siri
kuzatildi. Modernizm ijtimoiy taraqqiyot va ma’naviy universalizmni targ‘ib qilsa,
postmodernizm ijtimoiy pluralizm va subyektiv yondashuvni rag‘batlantiradi.
5.
Falsafiy tafakkurdagi integratsiya
– zamonaviy dunyoqarashda bu ikki paradigma
o‘zaro uyg‘unlikda ko‘rib chiqilganda, inson tafakkurini chuqurroq tushunish, madaniyat va
san’atdagi murakkab jarayonlarni tahlil qilish imkonini beradi.
Natijalar shuni ko‘rsatdiki, modernizm va postmodernizmning
o‘zaro farqlari va
uyg‘unligi
zamonaviy falsafiy tahlilning asosiy elementi bo‘lib, ular jamiyat, madaniyat va inson
tafakkurini yaxlit ko‘rinishda tushunishga xizmat qiladi. Shu bilan birga, bu paradigmalarning
tahlili san’at va adabiyotda ijodiy eksperimentlarni rivojlantirish hamda global madaniyatni
o‘rganish imkonini beradi.
Xulosalar
Xulosa qilib aytganda,
modernizm va postmodernizm
paradigmalari zamonaviy
dunyoqarash, madaniyat va san’atshunoslikdagi eng muhim falsafiy yutuqlardan biri hisoblanadi.
Modernizm inson tafakkurida ratsionalizm, ilmiy izlanishlar va universal qadriyatlarga
bo‘lgan ishonchni mustahkamlash orqali jamiyat va san’at rivojlanishiga katta ta’sir ko‘rsatdi.
Shu bilan birga, postmodernizm esa pluralizm, subyektivizm va ijtimoiy konstruksiyalarni tanqid
qilish orqali zamonaviy madaniyat va san’atni diversifikatsiya qilish imkonini yaratdi.
Falsafiy nuqtai nazardan, bu ikki paradigma inson tafakkuri, san’at va madaniyat
jarayonlarining murakkabligini tushunish va ularni tizimli tarzda tahlil qilishda beqiyos
ahamiyatga ega. Modernizm va postmodernizmning o‘zaro farqlari va uyg‘unligi, ularning
jamiyat va madaniyatga ta’siri zamonaviy dunyoqarashni chuqurroq anglash imkonini beradi.
Kelgusida modernizm va postmodernizm tadqiqotlarini chuqurlashtirish orqali san’at,
adabiyot va madaniyatdagi ijodiy eksperimentlarni rivojlantirish, shuningdek, global madaniyat
va identitet masalalarini tahlil qilish imkoniyati yanada kengayadi. Shu yo‘l bilan zamonaviy
falsafiy tafakkur va madaniyatshunoslikda yuqori darajadagi integratsiya va moslashuvchan
yondashuvlarni ishlab chiqish mumkin.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Merriam-Webster. “Modernism” lugʻat ma’nosi. (merriam-webster.com)
236
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
2.
Vargish,
Thomas.
Modernism
.
Routledge
Encyclopedia
of
Philosophy.
3.
Britannica. “Modernism | Definition, Characteristics…”. (britannica.com)
4.
Britannica. “Postmodernism | Definition, Doctrines & Facts”. (britannica.com)
5.
Britannica. “Postmodernism and Relativism”. (britannica.com)
6.
Ryadi, Agustinus. “Postmodernisme versus Modernisme”. (ejournal.stftws.ac.id)
7.
Bhagat, Mahesh Kumar. “A Multifaceted Shift from Modernism to Postmodernism”.
(humanitiesjournals.net)
