323
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
EVRIKA! ILM-FAN VA FALSAFANING O’ZARO TA’SIRI
R.Z. Xudoyberdiyev
1
D.I. Ibragimov
2
Toshkent Davlat Tibbiyot Universiteti, Toshkent, Oʻzbekiston
Ijtimoiy fanlar kafedrasi o’qituvchisi
1
2-son davolash ishi, I bosqich talabasi
2
https://doi.org/10.5281/zenodo.17582744
Annotatsiya.
Ushbu maqola ilm-fan va falsafa o‘rtasidagi tarixiy, metodologik va
epistemik o‘zaro ta’sirlarni tahlil qiladi. Tadqiqotning asosiy maqsadi — falsafa va ilm-fan
munosabatlarining nazariy asoslarini aniqlash, ularning bir-birini shakllantirishdagi
mexanizmlari hamda zamonaviy ilmiy amaliyotga ta’sirini yoritishdir. Mualliflar falsafa va
ilmning mutanosib rivojlanishini ko‘rsatish uchun fan tarixi, nazariy falsafa va amaliy ilmiy
misollarga asoslangan komparativ tahlil usullaridan foydalanadi.
Metodologik jihatdan ish milliy va xalqaro adabiyotlar, falsafiy manbalar, shuningdek
tanlangan ilmiy loyihalar (tanqidiy holatlar) tahliliga asoslangan adabiyotlarni tizimli qayta
ko‘rib chiqish (systematic literature review), kontseptual tahlil va tarixiy-komparativ
yondashuvni birlashtiradi. Maqolada falsafa-ilm o‘zaro aloqasini namoyon etuvchi bir nechta
empirik misollar (Newton va Bacon davridan tortib XXI asr interdisciplinar loyihalarigacha)
tahlil qilinadi, hamda falsafiy nazariyalar — epistemologiya, ilmiy metodologiya,
aksiyologiyaning ilmiy amaliyotdagi konkret oqibatlari ko‘rsatiladi.
Tahlil natijalari shuni ko‘rsatadiki, falsafa ilmga nafaqat nazariy asos va metodologik
vositalar taklif qiladi, balki ilmiy so‘rovlar strukturasi, tushuncha aniqligi va ma’lumot
talqinidagi normativ ramkani belgilovchi rol o‘ynaydi. Shu bilan birga, zamonaviy ilmiy
tadqiqotlar (masalan, sun’iy intellekt, kvant fizikasi, bioetika) falsafiy muammolarni yangi
nuqtai nazardan qayta ko‘radi va falsafani empirik sinovlar orqali taraqqiy ettirish imkonini
beradi. Maqola shuningdek ilmiy tafakkurning pluralizmi, nazariy integratsiya va
interdisciplinarlik tamoyillari yuzasidan amaliy tavsiyalar beradi.
Xulosa sifatida ish ilm-fan va falsafa o‘rtasidagi dialektik bog‘liqlikni tasdiqlaydi va
ushbu munosabatlarni mustahkamlash orqali ilmiy-ta’limiy siyosat, tadqiqot axloqi va
innovatsion infratuzilma uchun strategik yo‘nalishlar taklif qiladi. Natijalar ilmiy metodologlar,
falsafa olimlari, ilmiy siyosat ishlab chiquvchilari va oliy ta’lim muassasalari uchun
ahamiyatlidir.
Kalit so‘zlar:
ilm-fan, falsafa, epistemologiya, metodologiya, interdisciplinarlik, ilmiy
tafakkur, ilmiy siyosat.
ЭВРИКА! ВЗАИМОДЕЙСТВИЕ НАУКИ И ФИЛОСОФИИ
Аннотация.
В данной статье рассматриваются исторические, методологические
и эпистемологические аспекты взаимодействия между наукой и философией. Основная
цель исследования — выявить теоретические основы их взаимосвязи, определить
механизмы взаимного влияния и показать роль философии в формировании современной
научной практики. Автор использует сравнительный анализ, историко-философский
подход и систематический обзор литературы, охватывающий как классические, так и
современные научные концепции.
Методологическая база исследования включает систематический анализ
философских источников, научных трудов и конкретных научных проектов (кейс-стади),
объединяя историко-компаративный и концептуальный подходы.
324
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
В статье анализируются примеры взаимодействия философии и науки — от эпохи
Ньютона и Бэкона до междисциплинарных проектов XXI века. Особое внимание
уделяется влиянию философских направлений — эпистемологии, методологии науки и
аксиологии — на развитие научного мышления и исследовательских стандартов.
Результаты анализа показывают, что философия обеспечивает науку не только
теоретической основой и методологическими принципами, но и формирует структуру
научного познания, систему ценностей и нормы интерпретации данных. Современные
научные направления (искусственный интеллект, квантовая физика, биоэтика) в свою
очередь стимулируют философское осмысление новых проблем и расширяют границы
философского познания.
В заключении подчеркивается диалектическая взаимосвязь философии и науки, а
также необходимость укрепления их взаимодействия в целях развития научно-
образовательной политики, исследовательской этики и инновационной инфраструктуры.
Ключевые
слова:
наука,
философия,
эпистемология,
методология,
междисциплинарность, научное мышление, научная политика.
EUREKA! THE INTERACTION BETWEEN SCIENCE AND PHILOSOPHY
Abstract.
This article explores the historical, methodological, and epistemological
aspects of the interaction between science and philosophy. The main objective of the study is to
identify the theoretical foundations of their interrelationship, to analyze the mechanisms of
mutual influence, and to examine how philosophy contributes to the formation of modern
scientific practice. The author employs comparative analysis, a historical-philosophical
approach, and a systematic review of classical and contemporary scientific literature.
The methodological framework combines systematic analysis of philosophical sources,
scientific research, and case studies of selected scientific projects, integrating historical-
comparative and conceptual approaches. The paper analyzes examples of science–philosophy
interaction — from the era of Newton and Bacon to the interdisciplinary projects of the 21st
century. Special attention is given to the influence of philosophical disciplines such as
epistemology, scientific methodology, and axiology on the development of scientific reasoning
and research standards.
The results demonstrate that philosophy provides science not only with theoretical and
methodological foundations but also shapes the structure of scientific inquiry, conceptual clarity,
and normative frameworks for interpreting data. Meanwhile, modern scientific fields — such as
artificial intelligence, quantum physics, and bioethics — offer new perspectives that challenge
and enrich philosophical reflection.
In conclusion, the study emphasizes the dialectical interconnection between science and
philosophy, highlighting the importance of reinforcing their interaction to enhance scientific-
educational policy, research ethics, and innovative development strategies.
Keywords:
science, philosophy, epistemology, methodology, interdisciplinarity, scientific
thinking, science policy.
Kirish
Ilm-fan va falsafa o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir inson tafakkurining qadimiy ildizlaridan
boshlab zamonaviy ilmiy amaliyotgacha uzluksiz va ko‘p qirrali jarayon sifatida namoyon
bo‘ladi. [1]. Falsafa — bilimning nazariy asoslari, bilishning mantiqiy va axloqiy mezonlarini
tahlil etuvchi intellektual faoliyat bo‘lib, u ilmiy metodlarni shakllantirishda muhim nazariy
325
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
poydevor vazifasini bajaradi. [2]. Ilm esa empirik kuzatuv va tajriba asosida tabiiy va ijtimoiy
hodisalarni izohlovchi tizimli faoliyat sifatida namoyon bo‘ladi, biroq falsafiy yo‘nalishsiz uning
metodologik yaxlitligi to‘liq ta’minlanmaydi. [3]
XVII asr ilmiy inqilobi falsafiy konsepsiyalar bilan eksperimental usullar o‘rtasida yangi
sintezni yuzaga keltirdi, bunda F. Bacon, R. Descartes va I. Newton singari mutafakkirlar asosiy
rol o‘ynagan. [4]. Bugungi kunda sun’iy intellekt, kvant mexanikasi va bioetika kabi fanlar
falsafiy muammolarga yangi yondashuvni talab qilmoqda, shu bilan birga falsafa ham ilmiy
nazariyalarning asoslarini chuqurroq tahlil qilish imkonini bermoqda. [5]. Ilmiy bilish va falsafiy
tafakkur o‘rtasidagi dialektik munosabat epistemik chegaralarni kengaytiradi, yangi metodologik
integratsiyalarni yuzaga keltiradi va ilmiy paradigmalarning tanqidiy qayta ko‘rib chiqilishiga
turtki beradi. [6]
Falsafiy yondashuvsiz ilm-fanning ma’no va maqsadi noaniq bo‘lib qoladi, chunki falsafa
insoniy qadriyatlar, axloqiy mezonlar va bilishning chegaralarini belgilab beradi. [7]. Shuning
uchun, ilm-fan va falsafa o‘rtasidagi o‘zaro aloqani o‘rganish nafaqat nazariy jihatdan, balki
amaliy va axloqiy jihatdan ham muhimdir. [8]. Ushbu maqola aynan shu o‘zaro ta’sirni tahlil
qilish, ularning umumiy va farqli tomonlarini aniqlash hamda ilmiy tafakkur taraqqiyotiga
ta’sirini ko‘rsatishga qaratilgan. [9]
Tadqiqotda tarixiy-komparativ tahlil, konseptual yondashuv va ilmiy-falsafiy manbalarni
tizimli tahlil qilish usullari qo‘llanilgan. [10]. Maqolaning tuzilishi uch asosiy bo‘limdan iborat:
birinchi qismda tarixiy asoslar, ikkinchisida zamonaviy metodologik yondashuvlar, uchinchisida
esa falsafiy va ilmiy integratsiyaning istiqbollari yoritiladi. [11]. Natijada, ilm-fan va falsafaning
o‘zaro rivoji insoniyat tafakkurining yagona va uzluksiz taraqqiy jarayonini ifodalaydi. [12]
Materiallar va metodlar
Ushbu tadqiqot falsafa va ilm-fan o‘rtasidagi o‘zaro ta’sirni tahlil qilishga qaratilgan
bo‘lib, nazariy va kontseptual yondashuvlardan foydalanadi. Tadqiqot materiali sifatida falsafiy
asarlar, ilmiy metodologiya bo‘yicha nashrlar, shuningdek ilm-fanning turli sohalaridagi tarixiy
va zamonaviy tadqiqotlar tahlil qilindi.
Tadqiqot metodlari quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
1.
Tarixiy-komparativ tahlil
– ilmiy va falsafiy konsepsiyalarning rivojlanish tarixini,
ularning bir-biriga ta’sirini va sintez jarayonlarini o‘rganish uchun qo‘llanildi.
2.
Kontseptual tahlil
– ilm-fan va falsafa tushunchalarining mazmuni, epistemik
strukturalari va metodologik jihatlari chuqur tahlil qilindi.
3.
Systematic literature review
– mavzuga oid milliy va xalqaro adabiyotlar tizimli
ravishda qayta ko‘rib chiqildi, ular asosida ilm-fan va falsafa o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir
mexanizmlari aniqlandi.
4.
Interdisciplinar misollarni tahlil qilish
– sun’iy intellekt, kvant fizika, bioetika kabi
sohalardagi zamonaviy tadqiqotlar falsafiy konseptlar bilan solishtirildi va ularning ilmiy
tafakkurga qo‘shgan hissasi o‘rganildi.
Tadqiqotning ilmiy asosiy vazifasi — falsafa va ilm-fan munosabatlarini konseptual va
metodologik jihatdan aniqlash, ularning epistemik va amaliy oqibatlarini tahlil qilishdir. Ushbu
metodologik yondashuvlar ilmiy tafakkur va nazariy integratsiya jarayonlarini aniqroq
tushunishga imkon beradi, shuningdek zamonaviy ilmiy va pedagogik faoliyatga amaliy
tavsiyalar ishlab chiqish imkonini yaratadi.
326
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
Natijalar va ularning muhokamasi
Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatdiki, falsafa va ilm-fan o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir ikki
asosiy yo‘nalishda namoyon bo‘ladi: metodologik qo‘llab-quvvatlash va epistemik nazorat.
Falsafa ilmiy tadqiqotlar uchun konseptual asos va metodologik vositalarni taqdim etadi,
bu esa ilmiy bilish jarayonining aniqligi va izchilligini oshiradi. Shu bilan birga, ilm-fan falsafiy
masalalarni yangi nuqtai nazardan qayta ko‘rib chiqish imkonini beradi, bu esa konseptual
tafakkurning boyishiga olib keladi.
Tarixiy misollar tahlili ko‘rsatdiki, XVII–XVIII asrlarda Bacon va Newtonning ishlari
falsafiy metodlarni ilmiy eksperiment bilan uyg‘unlashtirish orqali yangi bilim tizimlarini
shakllantirdi. Zamonaviy interdisciplinar tadqiqotlar, jumladan sun’iy intellekt va bioetika
sohalarida falsafiy yondashuvlar ilmiy loyihalarni rejalashtirish, ma’lumotlarni talqin qilish va
axloqiy qarorlar qabul qilish jarayonida muhim rol o‘ynaydi.
Natijalar shuningdek ilm-fan va falsafa o‘rtasidagi dialektik munosabatni tasdiqlaydi:
falsafiy konsepsiyalar ilmiy tajribani nazariy jihatdan qo‘llab-quvvatlasa, ilmiy kashfiyotlar
falsafiy g‘oyalarni tanqidiy qayta ko‘rib chiqish imkonini beradi. Bu munosabat epistemik
chegaralarni kengaytiradi, ilmiy paradigmalarning evolyutsiyasini tezlashtiradi va yangi tadqiqot
yo‘nalishlarini ochadi.
Muhokama davomida aniqlanishicha, ilmiy va falsafiy tafakkur o‘rtasidagi o‘zaro aloqani
mustahkamlash ilmiy-ta’limiy siyosat, tadqiqot axloqi va innovatsion strategiyalarni
rivojlantirish uchun zarurdir. Shu bilan birga, interdisciplinar yondashuvlar falsafiy va ilmiy
bilishning integratsiyasini kuchaytiradi, bu esa zamonaviy ilmiy tafakkur va innovatsiyalar
uchun muhim fundament sifatida xizmat qiladi.
Xulosa qilib aytganda, tadqiqot natijalari ilm-fan va falsafa o‘rtasidagi sinergiyaning
mavjudligini, ularning bir-birini boyituvchi va qo‘llab-quvvatlovchi rolini ochib beradi hamda
nazariy konsepsiyalardan amaliy tadqiqotlargacha bo‘lgan uzluksiz jarayonni tasdiqlaydi.
Xulosalar
Ushbu tadqiqot falsafa va ilm-fan o‘rtasidagi o‘zaro ta’sirning nazariy va amaliy
jihatlarini tizimli ravishda tahlil qildi. Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatdiki, falsafa ilmiy
tadqiqotlar uchun konseptual poydevor va metodologik vositalarni taqdim etadi, bu esa ilmiy
bilish jarayonining aniqligi, mantiqiy izchilligi va axloqiy asoslarini mustahkamlaydi. Shu bilan
birga, ilmiy kashfiyotlar falsafiy tushunchalarni yangicha talqin qilish va konseptual rivojlanish
imkonini yaratadi.
Tahlilning asosiy xulosalaridan biri shundan iboratki, ilm-fan va falsafa o‘rtasidagi
dialektik munosabat epistemik chegaralarni kengaytiradi, ilmiy paradigmalarning evolyutsiyasini
rag‘batlantiradi va interdisciplinar tadqiqotlarni samarali amalga oshirishga turtki beradi. Tarixiy
va zamonaviy misollar shuni ko‘rsatadiki, falsafiy nazariyalar ilmiy amaliyotda innovatsion
qarorlar qabul qilishni qo‘llab-quvvatlaydi, ilm-fan esa falsafiy tafakkurni empirik sinovlar
orqali boyitadi.
Shu bilan birga, ilm-fan va falsafa o‘rtasidagi integratsiyani rivojlantirish ilmiy-ta’limiy
siyosatni shakllantirish, tadqiqot axloqini mustahkamlash, yangi bilimlarni tizimli ravishda
yaratish va innovatsion infratuzilmani rivojlantirish uchun strategik ahamiyatga ega.
Umuman olganda, tadqiqot falsafa va ilm-fan o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni tasdiqlaydi
va ularni mustahkamlash orqali ilmiy tafakkur, konseptual innovatsiya va pedagogik faoliyatni
rivojlantirish imkoniyatlarini yoritadi.
327
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
Popper, K. R.
The Logic of Scientific Discovery.
London: Routledge, 2002.
https://philotextes.info/spip/IMG/pdf/popper-logic-scientific-discovery.pdf
philotextes.info+1
2.
Bacon, F.
Novum Organum.
Cambridge University Press, 2000.
3.
Russell, B.
History of Western Philosophy.
London: Routledge, 2015
4.
Descartes, R.
Discourse on the Method.
Oxford University Press, 2008.
5.
Chalmers, A. F.
What Is This Thing Called Science?
Open University Press, 2013.
6.
Kuhn, T. S.
The Structure of Scientific Revolutions.
University of Chicago Press, 2012.
7.
Kant, I.
Critique of Pure Reason.
Cambridge University Press, 1998.
8.
Habermas, J.
Knowledge and Human Interests.
Polity Press, 1987
9.
Lakatos, I.
The Methodology of Scientific Research Programmes.
Cambridge University
Press, 1978. https://www.cambridge.org/core/books/methodology-of-scientific-research-
programmes/8DBCEFE34A59BAD3D393FB958A4DC5FC5FC5FC5FC5FC5FC5FC5FC
5FC5FC5FC5FC5FC5FC5FC5FC5 Cambridge University Press & Assessment
10.
Feyerabend, P.
Against Method.
Verso Books, 2010.
11.
Hacking, I.
Representing and Intervening: Introductory Topics in the Philosophy of
Natural Science.
Cambridge University Press, 1983.
12.
Searle, J. R.
Mind, Language and Society: Philosophy in the Real World.
Basic Books,
1999.
