497
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
O'ZGARISH VA BARQARORLIK: ILMIY VA FALSAFIY QARASHLAR
(IJTIMOIY O'ZGARISHLAR VA BARQARORLIKNING FALSAFIY TALQINI
R.Z. Xudoyberdiyev
1
A.F. Farxodov
2
Toshkent Davlat Tibbiyot Universiteti, Toshkent, Oʻzbekiston
Ijtimoiy fanlar kafedrasi o’qituvchisi
1
2-son davolash ishi, I bosqich talabasi
2
https://doi.org/10.5281/zenodo.17629537
Annotatsiya
. Ushbu maqola
“Oʻzgarish va barqarorlik: ilmiy va falsafiy qarashlar
(ijtimoiy oʻzgarishlar va barqarorlikning falsafiy talqini)”
mavzusiga bagʻishlangan boʼlib,
ijtimoiy hayotdagi dinamik jarayonlar va ularni taʼminlovchi barqarorlik tamoyillari oʻrtasidagi
murakkab munosabatni chuqur tahlil qiladi. Maqola nazariy va empirik manbalarni
integratsiyalab, ijtimoiy oʻzgarishlarni tushunishda ilmiy metodlar (sotsiologiya, tarix,
tizimshunoslik) bilan falsafiy yondashuvlar (ontologiya, epistemologiya, axloqiy bahslar)ning
oʻzaro toʻqnashuvi va birlashuvi qanday rol oʻynashini koʻrsatadi. Maqolaning birinchi boʻlimi
ijtimoiy oʻzgarish va barqarorlik tushunchalarining tarixiy rivojlanishini koʻrib chiqadi. Bu
boʻlimda oʻzgarishning sabablari (texnologik taraqqiyot, iqtisodiy transformatsiya, madaniy
interaksiya) va barqarorlikning shakllari (institutsional, madaniy, ekologik) tahlil qilinadi.
Ikkinchi boʻlimda ijtimoiy tizimlar kompleks tizimlar sifatida koʻrib chiqilib, barqarorlik va
oʻzgarish oʻrtasidagi o‘zaro ta’sir mexanizmlari tahlil qilinadi.
Uchinchi boʻlim esa axloqiy va siyosiy jihatlarni, barqaror rivojlanish va ijtimoiy adolat
masalalarini yoritadi. Maqola yakunida zamonaviy jamiyatlarda oʻzgarish va barqarorlikni
uygʻunlashtirish strategiyalari taklif etiladi. Ish interdisciplinar yondashuvga asoslangan bo‘lib,
falsafa, sotsiologiya va siyosatshunoslik sohalaridagi tadqiqotchilar uchun foydali manba
hisoblanadi.
Kalit soʻzlar:
ijtimoiy oʻzgarish, barqarorlik, falsafa, tizimlar nazariyasi,
transformatsiya, axloq, barqaror rivojlanish.
ИЗМЕНЕНИЯ И УСТОЙЧИВОСТЬ: СОЦИАЛЬНЫЕ И ФИЛОСОФСКИЕ
ПОДХОДЫ (СОЦИАЛЬНЫЕ ИЗМЕНЕНИЯ И ФИЛОСОФСКОЕ ПОНИМАНИЕ
УСТОЙЧИВОСТИ)
Аннотация
. Данная статья посвящена теме
«Изменение и стабильность:
научные и философские взгляды (философская интерпретация социальных изменений
и устойчивости)»
. В работе рассматриваются сложные взаимосвязи между
динамическими процессами общественной жизни и принципами стабильности,
обеспечивающими их гармоничное развитие. Автор интегрирует теоретические и
эмпирические источники, анализируя, как научные методы (социология, история,
системный анализ) взаимодействуют с философскими подходами (онтология,
эпистемология, этика) в понимании природы социальных изменений.
В первой части исследуется историческая эволюция понятий «изменение» и
«стабильность» — от античной философии до современных социологических парадигм.
Рассматриваются причины изменений (технологический прогресс, экономическая
трансформация,
культурные
взаимодействия)
и
формы
устойчивости
(институциональная, культурная, экологическая). Во второй части анализируются
социальные системы как сложные структуры, в которых изменение и стабильность
образуют взаимозависимые механизмы.
498
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
Третья часть посвящена этическим и политическим аспектам — проблемам
социальной справедливости, устойчивого развития и моральным дилеммам
технологической эпохи. В заключении выдвигаются рекомендации по гармонизации
процессов изменений и поддержанию устойчивости в современном обществе. Статья
сочетает теоретическую глубину, междисциплинарный подход и практическую
значимость.
Ключевые слова:
социальные изменения, стабильность, философия, системный
подход, трансформация, этика, устойчивое развитие.
CHANGE AND STABILITY: SOCIAL AND PHILOSOPHICAL PERSPECTIVES
(SOCIAL CHANGES AND THE PHILOSOPHICAL INTERPRETATION OF
STABILITY)
Abstract
. This article, titled
“Change and Stability: Scientific and Philosophical
Perspectives (A Philosophical Interpretation of Social Change and Stability)”
, explores the
complex interrelation between dynamic social processes and the principles of stability that
sustain them. The study integrates theoretical and empirical sources, examining how scientific
methods (sociology, history, systems theory) intersect with philosophical approaches (ontology,
epistemology, ethics) in understanding social transformation.
The first section traces the historical development of the concepts of change and stability
— from ancient philosophy to contemporary sociological paradigms such as functionalism,
conflict theory, and postmodernism. It analyzes the driving forces behind change (technological
progress, economic transformation, cultural interaction) and forms of stability (institutional,
cultural, ecological). The second section discusses social systems as complex adaptive
structures, emphasizing feedback mechanisms between stability and change. The third section
focuses on ethical and political dimensions, including issues of social justice, sustainable
development, and moral challenges arising from technological advancement.
In conclusion, the article proposes strategies for harmonizing change and stability within
modern societies, emphasizing flexible institutional structures, inclusivity, and interdisciplinary
collaboration. The work provides both theoretical insight and practical guidance, making it
valuable for researchers in philosophy, sociology, and political science.
Keywords:
social change, stability, philosophy, systems theory, transformation, ethics,
sustainable development.
Kirish
Ijtimoiy hayotning asosiy xususiyatlaridan biri — tizim ichida doimiy ravishda yuz berib
turadigan oʻzgarishlar va shu oʻzgarishlarni maʼlum darajada tartibga soluvchi barqarorlik
mexanizmlarining hamkorligidir [1]. “Oʻzgarish” atamasi jamiyat strukturasi, institutlar,
iqtisodiy munosabatlar va madaniy qadriylardagi dinamikaning ifodasi boʻlib, u ijtimoiy
jarayonlarning vaqt oʻtishi bilan transformatsiyasini yoritadi [2].
“Barqarorlik” esa tizimning identifikatsiyasini va funksionalligini saqlab qolishga xizmat
qiluvchi institutlar, norma va mexanizmlarning toʻplami sifatida tushuniladi, u tizimning o‘z-
oʻzini tartibga solishiga imkon yaratadi [2].
Falsafiy adabiyotlar — xususan XIX asr va undan keyingi dialektik va fenomenologik
yondashuvlar — oʻzgarish va barqarorlik munosabatini tarixiy jarayonlar, ong va jamiyat
oʻrtasidagi oʻzaro taʼsir doirasida talqin qilishga yordam beradi [3].
499
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
Zamonaviy sotsiologik nazariyalar, xususan funksionalizm va tizim nazariyasi, ijtimoiy
tizimlarni o‘zaro bogʻlangan elementlar majmui sifatida koʻrib, barqarorlik va oʻzgarish
oʻrtasidagi feedback mexanizmlarini aniqlashga intiladi [1][6].
XXI asr kontekstida globalizatsiya, texnologik inqilob va ijtimoiy mobilizatsiya kabi
omillar oʻzgarishlarning tezligini oshirganligi sababli barqarorlik masalalari yangi sinovga duch
kelmoqda va risklar jamiyati haqidagi tashvishlar yanada muhimlashdi [4].
Iqtisodiy transformatsiyalar, raqamli integratsiya va ekologik inqirozlar barqarorlik va
oʻzgarishning oʻzaro bogʻliqligini murakkablashtiradi hamda siyosiy va axloqiy qaror qabul
qilish jarayonlariga yangi talablar qoʻyadi [5][4].
Shu munosabat bilan kompleks tizimlar nazariyasi va “murakkab ong” konsepsiyasi
ijtimoiy hodisalarni emergensiya, adaptatsiya va bifurkatsiya kabi hodisalar orqali tahlil qilish
imkonini beradi [7][8].
Falsafiy-epistemologik yondashuvlar ijtimoiy bilimning chegaralarini, bilim hosil
qilishning shart-sharoitlarini va barqarorlikni taʼminlashdagi axloqiy meʼyorlarni aniqlashda
muhim rol oʻynaydi [6][3].
Maqola ilmiy va falsafiy metodlarni integratsiyalab, ijtimoiy oʻzgarishning sabab va
mexanizmlarini aniqlash, shuningdek barqaror transformatsiyalar uchun siyosiy va institutsional
tavsiyalar ishlab chiqishga yoʻnaltirilgan yondashuvni taklif etadi [7][1].
Tadqiqot doirasida tarikhiy-tahliliy yondashuv, tizimlar nazariyasi va axloqiy refleksiya
birgalikda qoʻllanilib, amaliy misollar orqali nazariy xulosalarining konkret siyosat va institutlar
sathida qoʻllanilishi koʻrsatiladi [5][7].
Shu bilan birga maqola murakkablik nazariyasi asosida barqarorlik va oʻzgarishni
uygʻunlashtirish strategiyalarini — institutlarni moslashuvchan tashkil etish, inklyuziv siyosat
mexanizmlari va interdisciplinar tadqiqotlar orqali — taklif qiladi [8][7].
Materiallar va metodlar
Ushbu tadqiqotda ijtimoiy o‘zgarishlar va barqarorlikning falsafiy mohiyati, ularning
o‘zaro aloqasi hamda jamiyat rivojlanishidagi o‘rni tahlil qilindi. Ish nazariy-tahliliy yo‘nalishda
olib borildi va quyidagi ilmiy manbalar hamda metodologik yondashuvlarga asoslandi.
1. Adabiyot manbalari
Tadqiqot davomida xalqaro va mahalliy ilmiy bazalar —
Google Scholar, JSTOR,
ResearchGate, SpringerLink, Scopus
hamda falsafa, sotsiologiya va ijtimoiy nazariya
sohalaridagi asosiy manbalar o‘rganildi.
Asosiy e’tibor quyidagi yo‘nalishlarga qaratildi:
1)Ijtimoiy o‘zgarishlar nazariyalari va ularning tarixiy shakllanishi;
2)Barqarorlik tushunchasining falsafiy, siyosiy va madaniy talqinlari;
3)Jamiyatdagi o‘zgarish va barqarorlik o‘rtasidagi dialektik munosabatlar;
4)Zamonaviy global o‘zgarishlar sharoitida ijtimoiy tizimlarning muvozanatga intilishi;
5)O‘zgarish va barqarorlikning axloqiy, madaniy hamda qadriyat asoslari.
Manbalar orasida
E. Durkheim, K. Marks, M. Veber, N. Luhmann, A. Toffler, J.
Habermas, U. Bek
kabi mutafakkirlarning asarlari, shuningdek, zamonaviy O‘zbekiston
olimlarining falsafiy maqolalari va monografiyalari ham o‘rganildi.
2. Nazariy asoslar
Tadqiqot ijtimoiy-falsafiy tahlil usuliga asoslangan bo‘lib, quyidagi nazariy yondashuvlar
doirasida olib borildi:
500
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
1)
Dialektik metod
— o‘zgarish va barqarorlikning o‘zaro qarama-qarshi, ammo bir-birini
to‘ldiruvchi jarayonlar sifatida tushunilishi asosida;
2)
Tizimli yondashuv
— jamiyatni o‘zaro bog‘liq elementlar tizimi sifatida ko‘rib chiqish;
3)
Tarixiy-falsafiy tahlil
— o‘zgarish va barqarorlik tushunchalarining antik davrdan
hozirgi zamongacha bo‘lgan evolyutsiyasini yoritish;
4)
Sotsiologik interpretatsiya
— o‘zgarishlarning ijtimoiy institutlarga, qadriyatlarga va
madaniyatga ta’sirini baholash.
3. Metodologik yondashuvlar
1)
Kontent-tahlil:
Turli falsafiy va ijtimoiy asarlardagi o‘zgarish hamda barqarorlik
haqidagi g‘oyalar tahlil qilindi, ularning umumiy va farqli jihatlari aniqlashtirildi.
2)
Qiyosiy tahlil:
Turli davr va madaniyatlardagi o‘zgarish-barqarorlik paradigmalari
taqqoslandi.
3)
Sistemali tahlil:
Ijtimoiy tizimlarning o‘zgaruvchanligi va barqarorlik mexanizmlari
o‘zaro bog‘liq holda o‘rganildi.
4)
Falsafiy model yaratish:
Jamiyatda o‘zgarish va barqarorlikning o‘zaro ta’sirini
ifodalovchi konseptual model ishlab chiqildi.
5)
Empirik materiallarni umumlashtirish:
Ijtimoiy jarayonlar haqidagi mavjud statistik
ma’lumotlar va sotsiologik tadqiqotlar tahlil qilinib, nazariy qarashlar bilan bog‘landi.
4. Tadqiqot obyekti va materiali
Tadqiqot obyekti sifatida
ijtimoiy tizimlar, madaniy qadriyatlar, siyosiy institutlar va
ularning barqarorligi
tanlandi. Ishda bevosita empirik tajriba o‘tkazilmagan bo‘lib, asosiy
material sifatida ilmiy maqolalar, falsafiy matnlar, tarixiy tahlillar hamda zamonaviy global
jarayonlar bo‘yicha tahliliy hisobotlardan foydalanildi.
5. Metodlar integratsiyasi
Tadqiqotda falsafa, sotsiologiya, tarix, siyosatshunoslik va madaniyatshunoslik
fanlarining yondashuvlari integratsiyalashgan holda qo‘llanildi. Ushbu yondashuv orqali
o‘zgarish va barqarorlikni bir butun tizim sifatida, ya’ni
dinamika va muvozanatning falsafiy
uyg‘unligi
sifatida talqin etuvchi konseptual asos ishlab chiqildi.
Natijalar va ularning muhokamasi
Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatdiki, ijtimoiy o‘zgarishlar va barqarorlik jarayonlarini
falsafiy va nazariy jihatdan chuqur o‘rganish jamiyatning rivojlanishini yaxshiroq tushunish va
boshqarish imkonini beradi. Quyidagi ilmiy yondashuvlar asosiy ahamiyatga ega bo‘ldi:
Nazariy model tahlili
– ijtimoiy tizimlarda o‘zgarish va barqarorlik o‘rtasidagi dialektik
munosabatlar tahlil qilindi, ularning bir-birini mustahkamlash va cheklash mexanizmlari
aniqlangan.
Kompleks tizimlar yondashuvi
– jamiyatni tizim sifatida ko‘rib, barqarorlikni saqlash
va o‘zgarishni boshqarish mexanizmlari (feedback, adaptatsiya, emergensiya) modellashtirildi.
Tarixiy-falsafiy tahlil
– qadimiy davrdan hozirgi zamongacha ijtimoiy o‘zgarish va
barqarorlik kontseptsiyalarining evolyutsiyasi solishtirildi va ularning umumiy printsiplari
aniqlandi.
Madaniy va axloqiy kontekst tahlili
– barqarorlik va o‘zgarishning madaniy qadriyatlar,
axloqiy me’yorlar va ijtimoiy adolat bilan o‘zaro bog‘liqligi baholandi.
Empirik misollarni integratsiyalash
– zamonaviy global jarayonlar, iqtisodiy
transformatsiyalar va siyosiy o‘zgarishlar bilan nazariy model moslashtirildi.
501
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
Natijalar shuni ko‘rsatdiki, ijtimoiy o‘zgarishlar va barqarorlikning uyg‘un ishlashi —
siyosiy, madaniy va institutsional mexanizmlarning sinxronligi — jamiyat barqarorligi va
rivojlanish samaradorligini belgilovchi asosiy omil hisoblanadi. Shu bilan birga, nazariy tahlil va
empirik misollar birgalikda ishlatilganda, jamiyatdagi murakkab ijtimoiy jarayonlarni oldindan
bashorat qilish va ularni boshqarish imkoniyati oshadi.
Xulosalar
Xulosa qilib aytganda, ijtimoiy o‘zgarishlar va barqarorlik tadqiqotlari falsafa va
sotsiologiyaning eng muhim yutuqlaridan biri hisoblanadi. Ushbu tadqiqot ijtimoiy tizimlarda
o‘zgarish jarayonlarini chuqur tahlil qilish, barqarorlik mexanizmlarini aniqlash va ularning
o‘zaro bog‘liqligini konseptual model orqali ifodalash imkonini berdi.
Ijtimoiy nuqtai nazardan, o‘zgarish va barqarorlikning uyg‘un ishlashi jamiyatning
barqaror rivojlanishi, siyosiy institutlarning samaradorligi va madaniy qadriyatlarning saqlanishi
uchun beqiyos ahamiyatga ega. Falsafiy tahlil esa bu jarayonlarning ontologik, epistemologik va
axloqiy poydevorini yoritib, jamiyatdagi transformatsiyalarni chuqur tushunish imkonini beradi.
Kelgusida ijtimoiy o‘zgarish va barqarorlikni yanada mukammallashtirish uchun
quyidagi yo‘nalishlar muhim hisoblanadi:
Nazariy tahlilni chuqurlashtirish
– zamonaviy global jarayonlar, texnologik
transformatsiyalar va ijtimoiy innovatsiyalar kontekstida o‘zgarish-barqarorlik munosabatlarini
yangi falsafiy va sotsiologik yondashuvlar yordamida o‘rganish;
Kompleks tizimlar va modellashtirish
– ijtimoiy tizimlar ichidagi o‘zgarish va
barqarorlik mexanizmlarini dinamik va simulyatsion modellar orqali tahlil qilish, ularning
feedback, emergensiya va adaptatsiya jarayonlarini aniqlash;
Madaniy va axloqiy integratsiya
– barqarorlikni ta’minlash siyosatlari va institutsional
o‘zgarishlarni madaniy qadriyatlar, axloqiy me’yorlar va ijtimoiy adolat bilan uyg‘unlashtirish;
Empirik tadqiqotlarni kengaytirish
– ijtimoiy jarayonlarning statistik va empirik
ma’lumotlarini falsafiy tahlil bilan birlashtirib, nazariy modelning amaliy samaradorligini
baholash;
Interdisciplinar yondashuv
– sotsiologiya, siyosatshunoslik, antropologiya, iqtisod va
falsafani birlashtirgan yondashuv orqali jamiyatdagi o‘zgarish-barqarorlik munosabatlarini
tizimli ravishda o‘rganish.
Shu bilan, ijtimoiy o‘zgarish va barqarorlikni konseptual, nazariy va amaliy nuqtai
nazardan uyg‘unlashtirish jamiyatni barqaror rivojlantirish va murakkab ijtimoiy jarayonlarni
boshqarishda asosiy vosita bo‘la oladi. Ushbu tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatdiki, falsafiy
yondashuv va tizimli tahlil birgalikda qo‘llanganda, jamiyatdagi transformatsiyalarni oldindan
bashorat qilish, ularni boshqarish va barqaror rivojlanishni ta’minlash imkoniyati ortadi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
Parsons, T.
The Social System
(1951).Void Network: https://voidnetwork.gr/wp-
content/uploads/2016/10/The-Social-System-by-Talcott-Parsons.pdf
Archive.org: https://archive.org/details/socialsystem00pars
2.
Luhmann, N.
Social Systems
(Stanford University Press, 1995).luhmann.ir:
https://luhmann.ir/wp-content/uploads/2021/07/Social-Systems.pdf
Google
Books:
https://books.google.com/books/about/Social_Systems.html?id=zVZQW4gxXk4
502
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
3.
Hegel, G. W. F.
Phenomenology of Spirit
(Oxford University Press, 1977). Oxford
University Press:
https://global.oup.com/academic/product/phenomenology-of spirit-
PDF:
4.
Beck, U.
Risk Society: Towards a New Modernity
(Sage, 1992). Sage Publications:
https://uk.sagepub.com/en-gb/eur/risk-society/book203184
Archive.org: https://archive.org/details/risksocietytowar0000beck
5.
Giddens, A.
The Consequences of Modernity
(Stanford/Polity, 1990). Internet Archive:
https://archive.org/details/consequencesofmo00anth
nusxa:
6.
Habermas, J.
The Theory of Communicative Action
(Beacon Press/Polity, 1984). PDF:
https://teddykw2.wordpress.com/wp-content/uploads/2012/07/jurgen-habermas-theory-
of-communicative-action-volume-1.pdf
Archive.org nusxa: https://ia600507.us.archive.org/15/items/jurgen-habermas-religion-
and-rationality-essays-on-reason-god-and-modernity/Jurgen%20Habermas%20-
%20The%20Theory%20of%20Communicative%20Action%2C%20Vol.%20Two%20-
%20Polity.pdf
7.
Morin,
E.
On
Complexity
(Hampton
Press,
2008).
Books:
https://books.google.com/books/about/On_Complexity.html?id=frQkAQAAIAAJ PDF:
https://www.academia.edu/27411929/On_Complexity
8.
Capra, F.
The Web of Life: A New Scientific Understanding of Living Systems
(1996).
Books:
https://books.google.com/books/about/The_Web_of_Life.html?id=idDh0VYhsCIC PDF:
https://ia801806.us.archive.org/17/items/fritjof-capra-web-of-life-new-scientific-
understanding-of-living-systems-ocr/Fritjof%20Capra%20-%20Web%20of%20Life%20-
%20New%20Scientific%20Understanding%20of%20Living%20Systems%20%5BOCR
%5D.pdf
