№ 2/S (2023) “Jamiyat va innovatsiyalar” fanlararo elektron ilmiy jurnalining maxsus soni

Maqolada XIX asr oxiri – XX asr boshlarida Farg‘ona vodiysi ijtimoiy hayotida ayollarning tutgan o‘rni haqida so‘z boradi. Bu masalani Turkistonda muhokama qilish muhim, ammo bahsli masalalardan biri edi. Turli davr tadqiqotchilarining fikrlari har xil bo‘lishiga qaramay, muhokama qilinayotgan davrda bunday muammoning ko‘tarilishi shaharlar, ayniqsa, qishloqlar aholisi o‘rtasidagi taraqqiyot natijasidir.

XX асрнинг 20-йиллари охирларига келиб, республикада эски  мактаб ва мадрасаларнинг тугатилишига кескин чоралар кўрилди. Уларнинг фаолияти қаттиқ қораланиб,“эскилик сарқитлари” сифатида баҳоланди. Ўзбекистонда совет ҳукуматининг тазйиқи билан эски усул мактабларини ислоҳ қилинишига йўл қўймаслик, ислоҳ қилинганларини эса янги совет мактабларини очиш орқали йўқотиш чоралари кўрилди.

Мазкур мақолада ХХ асрнинг биринчи чораги Фарғона водийси қишлоқ хўжалигига совет давлати аграр сиёсатининг таъсири, аҳолиси учун зиддиятли ва мураккаб воқеликлар, кураш  жараёнларига тўла  давр бўлганлиги асослаб берилган.

Иккинчи жаҳон урушида Франция мағлубиятга учради. Шундан сўнг бошланган қаршилик ҳаракати 1944 йили Франциянинг озод қилиниши билан якунланди. 1946 йили таъсис этилган IV Республика парламент республикаси эди. Урушдан кейинги оғир даврда эса Франция барқарор ривожланишни таъминлайдиган бошқарув тизимига эҳтиёж сезди. Аммо кўплаб сўл ва ўнг партиялар вакилларидан ташкил топган ҳукумат барқарорликни таъминлай олмади. Бу ҳолатга ташқи сиёсатдаги қийинчиликлар ҳам қўшилиб, 1958 йилда IV Республика даврига якун ясалди.

Ушбу мақолада инсоният тарихида вужудга келган динлар ва фалсафий таълимотлар ва таркибида “тасаввуф” деб аталмаган бўлса-да, тасаввуф ва ирфонга ўхшаган ғоялар ҳамда ақидалар мавжуд эканлиги очиб берилган. Зеро, ирфоний оҳанглар ҳар бир дину таълимотнинг фалсафий қарашлари эканлиги исботланиб, тасаввуфдан турли дин таълимотлари таъсирини излашга не ҳожат, деган жавоб берилган. Муқаддас китоблар – Таврот, Забур, Инжил ва Қуръони Карим ўртасида умумийлик мавжудлиги назарда тутилган. Лекин динлар таркибидаги турли мазҳабу маслаклар ва фалсафий оқимларни инсонлар яратганлиги, инсон томонидан яратилган нарсада тақлид, такрор ва тажриба бўлади. Демак, турли замон ва маконларда турли диний таълимотлар таркибида пайдо бўлган фалсафий-ирфоний мактаблар ўртасидаги умумийлик ва ўхшашлик ғайритабиий ёки тасодифий ҳодиса эмас, деган хулосага келинган. Барча фалсафий-ирфоний таълимотлар бир-бирига манба бўлиши, таъсир кўрсатиши ё бир-бирини бойитиши мумкинлиги изоҳлаб берилган.

Maqolada advokatlar instituti faoliyatini tartibga soluvchi huquqiy normalar, O‘zbekiston tomonidan ratifikatsiya qilingan va qabul qilingan xalqaro-huquqiy hujjatlar, shuningdek, advokatura institutini isloh qilish, advokat maqomini oshirish, advokaturani fuqarolik jamiyatining haqiqiy institutiga aylantirish bo‘yicha amalga oshirilayotgan harakatlar.

Тадқиқотнинг вазифалари белгиланган мақсадни амалга оширишга қаратилган бўлиб,  жиноят процессида суд ҳужжaтлaрининг мaжбурийлиги хусусияти илмий-назарий жиҳатдан таҳлил қилинди, жинoят-прoцeссуaл ҳуқуқидa прeюдиция тушунчaси вa ушбу институтнинг ривожланиш тaриxи ўрганилди, қoнуний кучгa киргaн суд қaрoрлaрининг прeюдициaл aҳaмияти аниқланган, суд прoцeссидa прeюдицияни қўллaшнинг зарурий шартлари ёритиб берилди. Суд муҳокамасидa исбoт қилиш прeдмeти вa доирасини тадқиқ қилиш орқали хорижий мамлакатлар тажрибаси ўрганилди.

Мамлакатда олиб борилаётган ислоҳотларнинг туб замирида фуқаролик жамияти институтларини қўллаб-қувватлаш, уларнинг фаолият доирасини кенгайтириш орқали жамият фаровонлигини таъминлаш, жамият аъзоларининг фуқаролик фаоллиги, миллий ўз-ўзини англаши, сиёсий маданияти ва юксак маънавиятини юксалтиришга кўмаклашиш, уларни ўз-ўзини ҳурмат қилиш, мустақил фикрлаш, ўз салоҳиятини рўёбга чиқариш, ўз келажагини ўз хоҳиши билан қуриш истагини шакллантириш ётади. Фуқаролик жамияти институтлари тушунчаси илмий адабиётларда келтирилган бўлса-да, лекин норматив-ҳуқуқий ҳужжатларда мазкур институтнинг ҳуқуқий мақоми белгиланмаган. Мазкур мақола фуқаролик жамиятининг бир нечта институтларининг ташкилий-ҳуқуқий шакллари, олимларнинг фикрлари ҳамда миллий қонунчиликда мавжуд нормалар асосида таҳлил қилинган. Шунингдек, фуқаролик жамияти институтлари ва давлат бошқарув фаолиятларидаги чегарасини ёритишга ҳаракат қилинди. Мазкур тадқиқот ишида хорижий адабиётлардан ва чет эл давлатларининг ҳуқуқий тизимларидан мақоладан кўзланган мақсадга эришиш учун фойдаланилди.

Ushbu maqolada muallif qiyosiy tahlil asosida Amerika Qo‘shma Shtatlarida advokatlik siri ta’rifining turli yondashuvlari va ta’limotlarini o‘rganib chiqdi. Bundan tashqari, muallif advokatlik siri tushunchasining tarixiy kelib chiqishini keltirib o‘tadi. Advokatlik siri mezonlari va uning chegaralarini belgilash bilan bog‘liq sud hodisalari tahlil qilinadi. Advokatlik sirining xususiyatlari va mezonlarini o‘rganish natijalariga asoslanib, muallif ushbu tushunchaning universal ta’rifini beradi.

Мақолада оқловнинг процессуал асослари, унинг тузилиши ва мазмуни таҳлил қилинади. Муаллиф оқлов ҳукмларини чиқариш муаммолари ва оқланганларни реабилитация қилиш институтини таҳлил этади. Оқлов ҳукмини чиқариш учун асослар ва уларнинг тартиби илмий таҳлил остига олинган. Оқлов ҳукмларини чиқариши орқали фуқаролар хуқуқларини кафолатлаш, бегуноҳ шахслар устидан ноқонуний, асосланмаган, адолатсиз ҳукмлар чиқармаслик ҳамда суд томонидан чиқарилаётган ҳукмларни сифат жиҳатдан яхшилаш, бу борада юзага келаётган муаммоларини тадқиқ этиш тадқиқотнинг асосий мақсади ҳисобланади.

Мазкур мақолада тезкор - қидирув фаолият (кейинги ўринда-ТҚФ) натижалари ва материалларини расмийлаштиришнинг турли жиҳатлари таҳлил қилиниб, унда, хусусан, ТҚФ ва тезкор-қидирув тадбирларининг (кейинги ўринда-ТҚТ) таърифлари берилиб, ушбу тушунчалар мазмун-моҳияти ўзаро қиёсланган ва терговга қадар текширувнинг тезкор-қидирув фаолият материаллари ва натижаларининг таърифи берилган, ТҚТ ўтказиш учун асос ва шартларининг аҳамияти кўрсатилган ҳамда ТҚТ турлари ва таснифланиши ёритилган. Шунингдек, мазкур мақолада миллий жиноят-процессуал қонунчилигининг ТҚТ ўтказилиши натижасида олинган далиллардан фойдаланиши масалаларига оид турли нормалари қиёсий тадқиқ этилган. Бундан ташқари, мазкур мақолада ТҚТ натижасида олинган далиллардан фойдаланиш имконларини ёритувчи илмий ёндашувлар кўрсатилиб, ТҚФ давомида олинган материалларини исбот қилишда фойдаланишга киритиш усуллари ёритилган, ТҚФ материаллари мақбуллигини таъминлашга қаратилган умумий ва махсус талаблар мавжудлиги қайд этилиб, ТҚФ материаллари мақбуллигининг таъмишлаш учун умумий талаблари батафсил кўрсатилган.    

Stilistik troplar nutqning mazmuniga rang-barang ma’no beradi, shuning uchun u tom ma’nodagi matnda keng qo‘llaniladi. Ulardan biri kinoya hisoblanadi. Kinoya - bu ushbu maqolada o‘rganiladigan stilistik vositalarning bir turi. Maqolaning maqsadi uning ba’zi turlarini aniqlashdir. Bundan tashqari, u istehzoni o‘z ichiga olgan ba’zi so‘zma-so‘z ishlarni tasvirlaydi.

Ушбу мақолада ўзбек маданиятида мақтов зооморфизмлар ва уларнинг услубий хусусиятлари мисоллар орқали таҳлил қилинган ва ёритиб берилган. Инсон ташқи кўриниши ва характер хусусиятларининг ҳайвон номлари орқали акс эттирилгани уларнинг характерлари очиб берилган.

Mazkur maqolada badiiy asarlar nomlanishining maqsad va vazifalarini yaratish nominatsiya jarayonlarini umumiy masalalari yoritib berilgan. Bundan tashqari fanning obʼyekti bo‘lgan lingvokulturemalar sifatida antroponimlar va iboralar, o‘zbek tilidagi o‘xshatish va metaforalarni tahlil va tadqiq qilishga harakat qilinadi. Nominasiya jarayonining hozirgi tilshunoslikdagi talqini semantik xususiyatiga ko‘ra o‘zaro adekvat (o‘xshash), ularning ayrimlari mazmun jihatidangina emas, tashqi tuzilishi, shakli bo‘yicha ham mutanosib kelish holatlari paremiologlar tomonidan tadqiq qilinadi.

Bugungi kunda maktabgacha yoshdagi bolalarni xalqning boy, milliy, madaniy-tarixiy merosi va ma’naviy-axloqiy jihatdan tarbiyalash, maktabgacha ta’lim muassasalari oldiga qo‘yilgan dolzarb vazifalardan biri hisoblanadi.

Ta’limning xilma-xilligi zamonaviy ta’limning asosiy tamoyillari va yo‘nalishlaridan biridir. Ta’lim dasturlari mazmuni va ularni amalga oshirishning o‘zgaruvchanligi shuni anglatadiki, har bir ta’lim muassasasi, hatto har bir pedagog o‘z ta’lim dasturlarini yaratishi va ularni amalga oshirishning turli usullaridan foydalanishi mumkin. O‘zgaruvchanlikning asosiy sharti davlat o‘quv dasturining asosiy tamoyillari va talablariga hamda davlat talablariga muvofiq ishlab chiqilishi kerak.

Ушбу мақолада меҳрибонлик уйлари тарбияланувчиларининг қадриятлар ориентациясини шакллантиришнинг ижтимоий-педагогик модели ишлаб чиқилган. Меҳрибонлик уйлари тарбияланувчиларда қадриятлар тизимини шакллантиришда тизимли, аксиологик, маданий-инсонпарварлик, муҳитли, шахсга йўналтирилган ёндашувлар асос сифатида олинган.

Maqolada maktabgacha yoshdagi bolalarning psixik rivojlanishi, ularnng maktabga tayyorgarlik jarayonlari, ta’lim faoliyatiga moslashishda uchraydigan qiyinchiliklari tahlil qilinadi.

Pedagogik muloqot - bu hamkorlik, birgalikda ijod qilish, o‘zaro hurmat va o‘zaro tushunish tamoyillariga asoslangan pedagogik munosabatlarning maxsus turi, nafaqat sub’yektlarning axborot aloqasini, balki ularning ma’naviy birligini, muammoni hal qilishga qaratilgan pedagogik hamkorlikning maxsus shaklini nazarda tutadigan o‘ziga xos aloqa shakli. Tadqiqotning maqsadi - muammo bo‘yicha psixologik va pedagogik tadqiqotlarni tahlil qilish asosida talabalarning pedagogik aloqalariga oid  uslubiy tavsiyalar ishlab chiqish.

Bugungi kunda insoniyatning tabiatdan noto‘g‘ri foydalanishi oqibati tabiatda turli xil salbiy jarayonlarni kuzatyapmiz. Bunday holatlarning oldini olish uchun eng avvalo yosh avlodning ekologik madaniyatini oshirishimiz kerak. Uzluksiz ta’limning boshlang‘ich bo‘limi bu maktabgacha ta’lim muassasasi sanaladi. Shuning uchun maktabgacha ta’lim muassasasitarbiyalanuvchilarda biz ekologik madaniyatni shakllantirib borishimiz lozim. Bunda eng samarali usullardan biri - bu kuzatish hisoblanadi. Mazkur maqolada maktabgacha ta’lim muassasasi tarbiyalanuvchilarining ekologik tarbiyasida atrof-muhitning roli hamda bolalarning ekologik madaniyatini rivojlantirishning usullari yoritib berilgan.

Ushbu maqolada o‘zbek xalq ertaklarida bola shaxsining ijtimoiy jihatdan shakllanishiga doir pedagogik qarashlar, bola shaxsining individual rivojlanishiga oid jahon olimlarining tadqiqotlari tahlili, ijtimoiy shakllanishga ta’sir qiluvchi omillar yoritib berilgan va o‘zbek xalq ertaklaridagi shaxs ijtimoiy rivojlanishining xususiyatlari aks etgan namunalar o‘rganilib, undagi asosiy g‘oyalar izohlangan.

Maqolada ichimlik suvi tayyorlash tizimida aholiga va sanoat korxonalariga sarf bo‘ladigan suv miqdorini aniqlashda, ichimlik suvi tayyorlash stansiyasining ichki suv sarfini matematik modellashtirish masalasi o‘rganilgan.

Маълумки сифат – инсонларнинг эҳтиёжлари ва талабларини қондириш билан асосланувчи маҳсулот, материал, иш тури, меҳнат, хизматлар ва шу кабиларнинг хусусиятлари ҳамда хусусий белгиларининг мажмуи бўлиб, улар қўйилган талаблар ва ўз вазифаларига тўлиқ мос келиши билан баҳоланади. ISO 9000 стандартида “Сифат – ўзига хос хусусиятдаги талабларга мослик даражаси” кўринишида талқин қилинади. Таълим сифати – жамиятда таълим жараёнининг ҳолати ва натижасини ҳамда шахснинг касбий компетентлигини шаклланиши ва  ривожланишини жамият талаби ва эҳтиёжига мос келишини аниқлайди. Таълим сифати икки жиҳатга эга: давлат таълим стандартларига мослик; истеъмолчи талабларига мослик.

Ушбу ишнинг мақсади памфлет жанрининг ёзилиш услубига кўра турларини ўрганишдан иборат. Унинг  пайдо  бўлиши,  маъно-моҳияти,  мақсади,  хусусиятлари,  ўзига  хос жиҳатлари,  ёзилиш услубига кўра турлари билан боғлиқ мулоҳазалар ва шу турда ёзилган асарлар  ҳақидаги маълумотлар борасида фикр юритдик. Памфлет жанрини ўрганишда йўл қўйилган камчиликларга тўхталдик ва уларни тўлдиришга ҳаракат қилдик. Жанрни фельетон жанрига таққослаган ҳолда ўргандик. Унда ёзилган асарлар таҳлилини кузатиш асносида маълум гуруҳларга ва бу гуруҳларни ҳам ўз ўрнида турларга ажратдик. Ҳар бир турга мансуб мақолалар, асарларни келтириб, уларга изоҳ бердик. Памфлет жанрининг адабий танқидчиликда тутган ўрни, унинг мақсади ва вазифалари, журналистикадаги аҳамияти, кўлами ва услуби ҳақида фикр юритдик.

Ishbu ilmiy maqolada jurnalistikaning alohida sohasi ekojurnalistika yo‘nalishi bo‘yicha yolg‘on ma’lumot tarqatish, uni saqlash, axborotlarni tekshirmasdan ommaga e’lon qilish, ekojurnalistika yo‘nalishi borasidagi qonunlar, yurtimizda atrof-muhitning tiklanishi uchun olib borilayotgan yechimlar, online ekologik jamiyatda tabiatning tiklanishi, turli xil saytlarda va ijtimoiy tarmoqlarda tarqatilayotgan ekologiyaning buzilishini va noqonuniy axborotlarning qonuniy yechim topishi ko‘rib chiqiladi. Shuningdek, maqolani o‘qish davomida siz yolg‘on axborot tarqatish orqali turli xil jazolarga tortilishi, ekologiyaning buzilishida ekologik auditning qanchalik muhimligi, Internet tarmoqlarda berilayotgan soxta axborotning ham qonuniy jazosi borligi va yurtimizda juda ko‘plab ekologiyaga oid dasturlar amalga oshirilayotganligi haqida ma’lumoyga ega bo’lasiz.