Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Journal home page:
https://inscience.uz/index.php/socinov/index
The value of observation in environmental education of
preschoolers
Feruza BEKCHANOVA
1
Urgench State University
ARTICLE INFO
ABSTRACT
Article history:
Received January 2022
Received in revised form
15 January 2023
Accepted 25 February 2023
Available online
15 March 2023
Today, we are observing various negative processes in
nature as a result of the wrong use of nature by mankind. First
of all, we need to raise the ecological culture of the young
generation to prevent such situations. Preschool education
organization is considered the primary unit of continuing
education. That
’
s why we need to form an environmental
culture in the children of the preschool educational
organization. One of the most effective ways to do this is
observation. This article describes the role of the environment
in the environmental education of children of a preschool
educational organization and methods of developing children
environmental culture.
2181-
1415/©
2023 in Science LLC.
https://doi.org/10.47689/2181-1415-vol4-iss2/S-pp122-125
This is an open access article under the Attribution 4.0 International
(CC BY 4.0) license (https://creativecommons.org/licenses/by/4.0/deed.ru)
Keywords:
ecology,
nature,
child,
person,
skill,
knowledge,
biosphere,
object,
skill,
ability,
value.
Maktabgacha yoshdagi bolalarda ekologik ta’lim berishda
kuzatishning ahamiyati
ANNOTATSIYA
Kalit so‘zlar
:
ekologiya,
tabiat,
bola,
shaxs,
ko‘nikma,
bilim,
biosfera,
ob’yekt,
ko‘nikma,
qobiliyat,
qadriyat.
Bugungi kunda insoniyatning tabiatdan noto‘g‘ri foydalanishi
oqibati tabiatda turli xil salbiy jarayonlarni kuzatyapmiz.
Bunday holatlarning oldini olish uchun eng avvalo yosh
avlodning ekologik madaniyatini oshirishimiz kerak. Uzluksiz
ta’limning boshlang‘ich bo‘limi bu maktabgacha ta’lim
muassasasi sanaladi. Shuning uchun maktabgacha ta’lim
muassasasitarbiyalanuvchilarda biz ekologik madaniyatni
shakllantirib borishimiz lozim. Bunda eng samarali usullardan
biri
–
bu kuzatish hisoblanadi. Mazkur maqolada maktabgacha
ta’lim muassasasi tarbiyalanuvchilarining ekologik tarbiyasida
atrof-muhitning roli hamda bolalarning ekologik madaniyatini
rivojlantirishning usullari yoritib berilgan.
1
Teacher, Methodology of Preschool Education Department, Faculty of Education, Urgench State University.
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
02 (2023) / ISSN 2181-1415
123
Значение наблюдения в экологическом воспитании
дошкольников
АННОТАЦИЯ
Ключевые слова:
Экология,
природа,
ребенок,
человек,
умение,
знание,
биосфера,
объект,
способность,
ценность.
Сегодня мы наблюдаем различные негативные процессы в
природе в результате неправильного природопользования
человечеством. Для предотвращения подобных ситуаций, в
первую очередь, необходимо повышать экологическую
культуру
подрастающего
поколения.
Организация
дошкольного образования считается первичной единицей
непрерывного
образования.
Поэтому
необходимо
формировать экологическую культуру у детей дошкольной
образовательной
организации.
Одним
из
самых
эффективных методов в этом является наблюдение. В
данной статье описаны роль окружающей среды в
экологическом
воспитании
детей
дошкольной
образовательной организации
и методы формирования у
детей экологической культуры.
Ekologik ta’lim dunyoni yaxlit tushunishni, biosferaning noyob xususiyatlarini,
undagi odamning hukmron mavqeini bilishga asoslangan turli xil inson faoliyati sintezini
aks ettiradi.
“Avesto”da yer, suv, havoni bulg‘ash, ifloslantirish og‘ir gunoh hisoblanadi.
Bunday ibratli tasdiqlash bugungi avlodlarni ham tabiatga, atrof-muhitga aslo vaxshiyona
munosabatda bo‘lmaslikka chorlaydi [1]. Bundan tashqari, ekologik madaniyat umumiy
madaniy
atning, moddiy va ma’naviy qadriyatlar rivojlanishining yetakchi qismiga aylanib
bormoqda. Ekologik ta’lim sohasidagi bilim hamda qiymat munosabatlarining miqdori
maktabgacha yoshga to‘g‘ri kelib, bola ekologik ta’limni oila, maktabgacha ta’lim
tashkiloti,
ommaviy axborot vositalari, kuzatish, badiiy adabiyotni o‘qish orqali
o‘zlashtirib boradi. Bola ekologik madaniyatining shakllanishi oila a’zolarining atrof
-
muhitga hamda ularning umumiy madaniyatiga nisbati bilan belgilanadi. Ushbu turdagi
faoliyatni tas
hkil etishda maktabgacha ta’lim muassasasining o‘rni tarbiyachi
-
pedagoglarning shaxsiy va kasbiy fazilatlari, tarbiyachilar tarkibining madaniy darajasi
va tarbiyalash, o‘qitish, rivojlanish va maktabgacha ta’lim muassasasida ekologik jihatdan
rivojlangan muhitni yaratish uchun maqbul shart-sharoitlar bilan tartibga solinadi.
Maktabgacha ta’lim muassasalarida ekologik madaniyatni shakllantirish bolaning estetik
va axloqiy tuyg‘ularini rivojlantirishni o‘z ichiga oladi.
Tabiat bilan aloqa qilish zarurati bolaning ekologik madaniyatini
shakllantirishning boshlang‘ich nuqtasidir: bola tabiat bilan erta aloqa qilishi kerak va
odatda u o‘zini tabiatdan ajratmaydi va o‘zini tabiatning bir qismi deb biladi. Ekologik
madaniyat tamoyillarini shakllantirishda bolalar
va tabiat o‘rtasidagi aloqa zarurati
maktabgacha ta’lim muassasasida maxsus tashkil etilgan kuzatish orqali qondirilishi
mumkin. Uning mohiyati turli xil idrok etish shakllari
–
vizual, eshitish, sezish orqali
tabiiy narsalarning hissiy bilishida yotadi. Tabiatdagi kuzatuvlarni boshqarish
maktabgacha yoshdagi bolalarni tabiat ob’yektlarining turli xil belgilarini ajratib
ko‘rsatishga va eng ahamiyatli narsalarga yo‘naltirishga, ular orqali o‘simliklar,
hayvonlarning jonsiz tabiat hodisalari bilan o‘zaro bog‘liqligini aniqlashga imkon beradi.
Kuzatish bu mazmunli idrok natijasidir, uning davomida aqliy faoliyatning rivojlanishi
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
02 (2023) / ISSN 2181-1415
124
sodir bo‘ladi. Bir tomondan, kuzatish bilim manbai, ikkinchi tomondan, u o‘zi ishlab
chiqarish faoliyatini tashkil qilishning boshla
ng‘ich nuqtasi sifatida ma’lum bilim va
madaniyatni talab qiladi. Maktabgacha ta’lim muassasasida tabiatda kuzatuvlarni tashkil
qilish va o‘tkazishda quyidagi pozitsiyalar muhim ahamiyatga ega: tabiiy narsalarning
mavjudligi, kuzatuv mazmunini aniqlash. Ob
’yektga va bolalarning yoshiga qarab,
kuzatuvlar bir necha daqiqaga cho‘zilishi mumkin (qo‘lning kaftiga qor yog‘ishi,
qushlarning oziqlanishi, ayozli kunlarda qor yog‘ishi, quyoshli ob
-havoda quyosh nuri,
muzning erishi, bahorgi momaqaldiroqlar, akvariumdagi baliqlarning harakati,
o‘simliklarning uyg‘onishi va o‘sishi, daraxtlardagi kurtaklar, barglarning rangsizlanishi).
Uzoq muddatli kuzatuvlar juda muhimdir, chunki ular tabiiy hodisalarning
boshlanishidagi ketma-ketlikni, maktabgacha yoshdagi bolani vizual idrok eta oladigan
aloqani aniqlashga imkon beradi. Turli yosh guruhlarida kuzatuv mavzulari har xil.
Masalan, birinchi yosh guruhda kuzatuvlar qiziq
–
“derazadan tashqaridagi yomg‘ir
tomchilari”, katta guruhda –
“qushlar oshxonasi” va boshqalar. Tabia
tda kuzatuvlar
o‘tkazishda ekologik ta’lim jarayonida bolalarning bilimlari, ko‘nikmalari va qadriyat
munosabatlarini egallash o‘z
-
o‘zidan emas, balki maktabgacha yoshdagi bolalarda
ekologik madaniyat asoslarini shakllantirishga yordam berishi muhimdir. Jamiyat
ma’naviy qadriyatlarni, shu jumladan, ekologik madaniyatni asrab
-avaylash va kelajak
avlodlarga yetkazishdan manfaatdor. Bolalar yerning tabiiy boyliklarini ko‘paytira
oladigan darajada tarbiyalanishi kerak. Bolalarga tabiat to‘g‘risidagi bilimlarni
va turli xil
ko‘nikma va qobiliyatlarni egallashga rahbarlik qilib, tarbiyachi turli xil usullardan
foydalanadi. Tabiatni bevosita idrok etish va faol ko‘nikmalarni ta’minlaydigan usullarga
ustunlik berish kerak. Ekologik madaniyatni shakllantirishning bunday usullariga
kuzatish, elementar eksperimentlar, modellashtirish, o‘yin va boshqalar kiradi. Shu bilan
birga, tarbiyachining so‘zlar, hikoyalar, suhbatlar, tabiiy ob’yektlar yoki ularning
rasmlarini namoyish etish bilan bog‘liq asarlarni o‘qish so‘zlarig
a asoslangan usullardan
keng foydalaniladi. Bundan tashqari, ekologik madaniyatni shakllantirishning o‘ziga xos
usullarini ko‘rib chiqishda ularning vazifalarni hal qilishga qanday hissa qo‘shishi
ko‘rsatiladi. Kuzatish bu tabiatni hissiy bilish usulidir.
Tabiat, tirik narsalar, atrof-muhit
bilan bevosita aloqani ta’minlaydi. Maktabgacha ta’limda E.I.
Tixiyeva, O. Yoxanson,
A.A. Bystrov, P.N. Baza, E.I. Zalkindt, S.A. Veretennikova kabi olimlar tabiatni
tushunishning muhim usuli sifatida kuzatishga katta ahamiyat berishgan. Tabiatga
ehtiyotkorlik bilan munosabatda bo‘lish, uni muhofaza qilishning muhimligini tushunish,
ekologik madaniyat va atrof-muhitni anglash maktabgacha yoshda shakllantirilganligi
bilan izohlanadi. Shu munosabat bilan bolalarning ta’lim
tashkilotlarida muhim maqsad
–
o‘sib kelayotgan avlodning ekologik madaniyatini va ekologik ongini rivojlantirishdir.
Ahmad Yugnakiy
fikricha: “Hayvon tabiat ne’matlariga qanoat qiladi, insonga esa tabiat
ne’matlari kamlik qiladi, u oziq
-ovqat, kiyim-kechak va uy-joyga ehtiyoj sezadi. Hayvonlar
tabiat ne’matlarini o‘zlashtiradi, inson esa o‘z mehnati bilan o‘ziga ovqat, kiyim
-kechak,
uy-
joylar yaratadi. Shu maqsadda inson dehqonchilik bilan shug‘ullanishi kerak.
Hayvonlar garchi poda bo‘lib, yashasalar ham,
yolg‘iz yashay oladi, odamlar esa yakka
holda o‘zlari uchun barcha yashash vositalarini topa olmaydilar. Shuning uchun odamlar
o‘zaro yordamga muhtoj hisoblanadi
[2].
Maktabgacha yoshdagi bolalarning ekologik madaniyatini shakllantirish
jarayonida quyidagi shakl va usullar alohida ahamiyatga ega.
–
Og‘zaki va adabiy usullar (hikoyalar o‘qish);
Жамият
ва
инновациялар
–
Общество
и
инновации
–
Society and innovations
Special Issue
–
02 (2023) / ISSN 2181-1415
125
–
Bolalar o‘yinlari;
–
Kuzatuv;
–
Elementar qidirish faoliyati;
–
Modellashtirish;
–
Ekologik faoliyat.
Xulosa qilib aytganda, ta’lim tizimida omuassasasiquv jarayon
ini yangidan isloh
qilish, yangi axborot texnologiyalariga asoslangan o‘qitish usullarini ishlab chiqish, ularni
keng joriy qilish bugunning talabidir [3]. Shu jihatdan maktabgacha yoshdagi bolalarni
ekologik tarbiyalashda kuzatish muhim hisoblanadi. Bunda bolada tabiatga nisbatan
mehr uyg‘onadi. Kuzatuvning har xil turlari bolani ekologik tarbiyalash bilan birga, uning
aqliy salohiyatini ham oshiradi. Yangicha ijtimoiy sharoitda ta’lim
-
tarbiyada ko‘zda
tutilayotgan maqsadlarga erishish, bolalarning mashg‘ulot va mashg‘ulotdan tashqari
xilma-
xil tarbiyaviy faoliyatlarini uyushtirish, ularni bilimli, odobli, e’tiqodli, vatanparvar,
mehnatsevar, barkamol inson qilib o‘stirish
zamon talabi. Prezidentimiz Sh.M. Mirziyoyev
o‘zining “Yangi O‘zbekiston strategiyasi” nomli kitobida
–
“Bugun hayot yangicha fikrlash
va ishlash, milliy “aql markazlari”mizni shakllantirishni talab etmoqda” deb alohida
ta’kidlab o‘tganlar [4. 247
-b.].
Haqiqatdan ham biz yaratishimiz kerak bo‘lgan milliy aql markazlarimizda bolalar
o‘rganishi kerak bo‘lgan ko‘nikmalarga tanqidiy fikrlash, ijodiy fikrlash (ijodkorlik),
hamkorlik, muloqot, jismoniy bilim, mantiqiy matematika va ijtimoiylashuv kabi
ko‘nikmalar kiradi
[5]. Bunday jarayonlar albatta bolani har tamonlama tarbiyali va
tabiatga nis
batan oqilona yondahsuvga o‘rgatadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
:
1.
N.M. Quchqarova Journal of Advanced Research and Stability. Tarbiyachilarga
“Avesto”da iqtisodiy qarashlar va iqtisodiy tarbiya masalalarini o‘rganish, 2
-bet.
2.
N.M.
Quchqorova. “Mutafakkirlar mulk va tadbirkorlik xususida”, Jamiyat va
innovatsiyalar. 161-bet.
3.
Journal of new century inovations.
Ta’lim jarayonida masofaviy ta’limning
afzalliklari. 19-bet.
4.
Sh.M. Mirziyoyev.
“Yangi O‘zbekiston strategiyasi.” –
Toshkent:
“O‘zbekiston”
nashriyoti, 2021.y .
5.
Specific aspects of steam technologies in preschool education. International
bulletin of applied science and technology, 3(1), 150-bet.
