ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
274
EKOLOGIK MUHIT VA IRSIY KASALLIKLAR O’RTASIDAGI BOG’LIQLIK
Azimova Maryamxon Kurbanovna
Ahmadjonova Ra’noxon Qahramonjon qizi
Akbarov Saydullo Ziyodulla o’g’li
Farg’ona jamoat salomatligi tibbiyot insituti.
https://doi.org/10.5281/zenodo.17387482
Annotatsiya.
Ekologik muhit omillari, jumladan ifloslanish va zararli kimyoviy
moddalarning inson genetik materialiga ta’siri irsiy kasalliklar yuzaga kelish xavfini oshiradi.
Atrof-muhit sharoitlari va genetik moyillik kasalliklarning rivojlanishida birgalikda
muhim rol o’ynaydi. Profilaktik choralar orqali ekologik xavfsizlikni ta’minlash va irsiy
kasalliklarning oldini olish mumkin. Tadqiqotlar sog’lom avlodni shakllantirishda ekologik
omillarning ahamiyatini ko’rsatadi.
Kalit so’zlar:
ekologik muhit, irsiy kasalliklar, genetik ta’sir, ifloslanish, kimyoviy
moddalar, profilaktika, atrof-muhit, sog‘lom avlod.
ВЗАИМОСВЯЗЬ МЕЖДУ ОКРУЖАЮЩЕЙ СРЕДОЙ И НАСЛЕДСТВЕННЫМИ
ЗАБОЛЕВАНИЯМИ
Аннотация.
Факторы окружающей среды, включая загрязнение и воздействие
вредных химических веществ на генетический материал человека, повышают риск
наследственных
заболеваний.
Экологические
условия
и
генетическая
предрасположенность в совокупности играют важную роль в развитии заболеваний.
Профилактические меры могут обеспечить экологическую безопасность и
предотвратить наследственные заболевания. Исследования показывают важность
факторов окружающей среды в формировании здорового поколения.
Ключевые слова:
экологическая среда, наследственные заболевания, генетическое
влияние, загрязнение, химические вещества, профилактика, окружающая среда, здоровое
поколение.
THE RELATIONSHIP BETWEEN THE ENVIRONMENT AND HERITAGE DISEASES
Annotation.
Environmental factors, including pollution and the impact of harmful
chemicals on human genetic material, increase the risk of hereditary diseases. Environmental
conditions and genetic predisposition together play an important role in the development of
diseases. Preventive measures can ensure environmental safety and prevent hereditary diseases.
Studies show the importance of environmental factors in the formation of a healthy
generation.
Keywords:
environmental environment, hereditary diseases, genetic influence, pollution,
chemicals, prevention, environment, healthy generation.
Kirish
Ekologik muhitning inson salomatligiga ta’siri so‘nggi yillarda ilmiy tadqiqotlarda
alohida e’tibor qaratilmoqda. Atrof-muhitdagi ifloslanish, kimyoviy modda va radiatsiya kabi
zararli omillar genetik materialga ta’sir etib, irsiy kasalliklarning yuzaga kelish xavfini oshiradi.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
275
Irsiy kasalliklar — bu nasldan-nasldan o‘tadigan va insonning genetik kodida mavjud
bo‘lgan xatolar natijasida yuzaga keladigan turli kasalliklar bo‘lib, ularning rivojlanishida
nafaqat irsiy omillar, balki ekologik sharoitlar ham muhim rol o‘ynaydi.
Zamonaviy hayotda sanoatning rivojlanishi, transport vositalarining ko‘payishi, qishloq
xo‘jaligida kimyoviy moddalar keng qo‘llanilishi kabi jarayonlar atrof-muhitning sifatini
pasaytirmoqda. Natijada, havodagi zararli gazlar, suvdagi ifloslanish, tuproqdagi kimyoviy
moddalarning mavjudligi inson organizmiga genetik darajada ta’sir ko‘rsatmoqda. Bu esa irsiy
kasalliklarning ko‘payishiga sabab bo‘lishi mumkin. Shu bois, ekologik omillar va irsiy
kasalliklar o‘rtasidagi bog‘liqlikni o‘rganish va ularni oldini olish choralarini ko‘rish dolzarb
masalalardan biridir.
Irsiy kasalliklar o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, ba’zida uzoq vaqt davomida
namoyon bo‘lmaydi yoki tashxis qo‘yishda qiyinchilik tug‘diradi. Bunday kasalliklarning paydo
bo‘lishida atrof-muhitdagi zararli omillar genetik o‘zgarishlarni kuchaytirib, ularning tezroq
rivojlanishiga olib keladi. Shuning uchun nafaqat irsiy moyillikni, balki ekologik sharoitlarni
ham hisobga olish zarur. Bu ikki omil bir-birini to‘ldiruvchi va kasalliklarning yuzaga kelishida
o‘zaro ta’sir qiluvchi omillar hisoblanadi.
Kirish qismida ekologik muhit va irsiy kasalliklar o‘rtasidagi bog‘liqlikni chuqur tahlil
qilish, ularning sabab va oqibatlarini aniqlash, shuningdek, kasalliklarning oldini olish uchun
profilaktik chora-tadbirlarni ko‘rib chiqish maqsad qilinadi. Bu sohada olib boriladigan ilmiy
tadqiqotlar inson salomatligini yaxshilash, sog‘lom avlodni shakllantirish va ekologik muhitni
asrashga xizmat qiladi. Shu sababli, ekologik omillarni nazorat qilish va ularning salomatlikka
ta’sirini kamaytirish muhim ahamiyat kasb etadi.
Natijada, ekologik muhitning salbiy omillari va irsiy moyillik birgalikda kasalliklarning
paydo bo‘lishi va rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatadi. Bu holatni tushunish va unga qarshi samarali
choralar ishlab chiqish orqali sog‘lom jamiyat va kelajak avlodning farovonligini ta’minlash
mumkin. Ekologiya va genetika sohalaridagi bilimlarni birlashtirib, kasalliklarning oldini olish
strategiyalarini yaratish bugungi kun talabidir.
Asosiy qism
Bugungi kunda ekologik muhitning inson salomatligiga ta’siri global muammo sifatida
e’tirof etilmoqda. Texnologik taraqqiyot, urbanizatsiya, sanoat korxonalarining ko‘payishi
natijasida atmosfera, suv, tuproq va oziq-ovqat mahsulotlarining ifloslanishi turli xil
kasalliklarning, ayniqsa irsiy kasalliklarning rivojlanishida muhim omil sifatida ko‘rilmoqda.
Irsiy kasalliklar – bu genetik materialdagi o‘zgarishlar (mutatsiyalar) natijasida yuzaga
keladigan kasalliklardir. Biroq, genetik omillarning o‘zidan tashqari, tashqi ekologik muhit ta’siri
bu kasalliklarning yuzaga chiqishida va og‘irlik darajasida muhim rol o‘ynaydi. Masalan, genetik
moyilligi bo‘lgan shaxsda salbiy ekologik sharoitlar – radioaktiv nurlanish, og‘ir metallar,
pestitsidlar, havodagi zaharli moddalar – kasallikning faollashishiga sabab bo‘lishi mumkin.
Ko‘plab ilmiy tadqiqotlar shuni ko‘rsatmoqdaki, ekologik stress omillari genetik
mutatsiyalarni kuchaytiradi yoki mavjud mutatsiyalarni faol holatga keltiradi. Masalan, saraton
kasalliklarining ayrim turlari (masalan, o‘pka yoki teri saratoni)da nafaqat genetik moyillik, balki
atrof-muhitdagi kantserogen moddalar (masalan, benzol, formaldegid, ultrabinafsha nurlanish)
ta’siri aniqlangan.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
276
Shuningdek, tug‘ma nuqsonlar, autizm spektr buzilishlari, allergik va autoimmun
kasalliklarning tarqalishida ham ekologik omillar (ayniqsa homiladorlik davridagi zaharlanishlar,
oziq-ovqatdagi sun’iy qo‘shimchalar, chang, changyutkich moddalari) alohida ahamiyatga ega.
Bu esa ekologik xavfsizlik masalalariga yanada jiddiy yondashishni taqozo etadi.
Epigenetika sohasidagi so‘nggi tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, ekologik omillar DNKning
tuzilmasini emas, balki genlarning ifodalanish darajasini (ya’ni yoqilishi yoki o‘chirilishini)
o‘zgartirishi mumkin. Bu o‘zgarishlar esa keyingi avlodlarga ham o‘tishi mumkin, bu esa
ekologik ifloslanishning uzoq muddatli genetik oqibatlarini ko‘rsatadi.
O‘zbekistonda ham ba’zi mintaqalarda ekologik muammolar (masalan, Orolbo‘yi
hududidagi ekologik falokat) bilan bog‘liq holda irsiy kasalliklar, tug‘ma nuqsonlar va
bepushtlik holatlarining ortishi kuzatilmoqda. Bu holat hukumat va sog‘liqni saqlash tizimi
oldida ekologik omillarni aniqlash, monitoring qilish va zarur choralarni ko‘rish zaruratini
tug‘diradi.
Muhokama qismi
Ekologik muhit va irsiy kasalliklar o‘rtasidagi bog‘liqlik bugungi kunda tibbiyot,
biologiya va ekologiya fanlarining kesishgan nuqtasida joylashgan dolzarb mavzulardan biridir.
So‘nggi yillarda olib borilgan ko‘plab tadqiqotlar ekologik omillar nafaqat inson
genotipiga, balki genlarning ifodalanishiga ham sezilarli darajada ta’sir ko‘rsatishini
ko‘rsatmoqda. Xususan, atmosfera havosining ifloslanishi, sanoat chiqindilari, og‘ir metallar,
pestitsidlar, radiatsiya kabi zararli ekologik faktorlar genetik tuzilmalarga bevosita yoki bilvosita
ta’sir qilib, irsiy kasalliklarning yuzaga chiqish xavfini oshiradi.
Muhokama qilish joiz bo‘lgan muhim jihatlardan biri shundaki, irsiy kasalliklar
ko‘pincha o‘z-o‘zidan yuzaga chiqmaydi. Ko‘p hollarda inson organizmida mavjud bo‘lgan
genetik moyillik ekologik stress omillari ta’sirida faollashadi yoki klinik shaklga ega bo‘ladi.
Masalan, BRCA1 va BRCA2 genlaridagi mutatsiyalar ko‘krak bezi saratoni xavfini
oshirishi mumkin. Biroq bu xavfning real shakllanishi ko‘pincha tashqi muhit — xususan,
ekologik ifloslantiruvchilar — bilan chambarchas bog‘liq. Bu holat ekologik muhitning irsiy
kasalliklarning ekspressiyasiga qanday ta’sir ko‘rsatishini ochib beradi.
Epigenetik mexanizmlar orqali ekologik omillar genlarning o‘zgarishisiz ham irsiy
kasalliklarning yuzaga chiqishiga sabab bo‘lishi mumkin. Epigenetik o‘zgarishlar, masalan DNK
metillanishi yoki gistonga bog‘liq modifikatsiyalar, gen ifodalanishini boshqaradi. Bu jarayonlar
esa atrof-muhitdagi ta’sirlar, masalan, noto‘g‘ri ovqatlanish, stress, kimyoviy moddalarga
ta’sirlanish natijasida o‘zgarishi mumkin. Eng qizig‘i, bu epigenetik o‘zgarishlar nasldan-naslga
o‘tishi mumkin, ya’ni ekologik omillarning salbiy ta’siri bir necha avlod davomida saqlanib
qoladi.
Orolbo‘yi mintaqasida kuzatilgan ekologik inqiroz misolida bu bog‘liqlik yanada yaqqol
namoyon bo‘ladi. Orol dengizining qurishi natijasida yuzaga kelgan ekologik halokat (chang
bo‘ronlari, tuz va pestitsidlar bilan ifloslangan atmosfera, ichimlik suvining yetishmasligi)
mintaqa aholisi orasida nafaqat nafas yo‘llari kasalliklari, balki genetik kasalliklar, tug‘ma
nuqsonlar, bepushtlik va erta o‘lim holatlarining ortishiga olib keldi. Bu esa ekologik omillarning
salomatlikka uzoq muddatli, barqaror va genetik oqibatlarga olib kelishini ko‘rsatadi.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
277
Bolalarda autizm, diqqat yetishmovchiligi sindromi, allergik holatlar kabi muammolar
ham ekologik muhit bilan bog‘liq bo‘lishi mumkinligi haqida ilmiy dalillar ortib bormoqda.
Oziq-ovqatdagi sun’iy qo‘shimchalar, havo ifloslanishi, plastmassa mahsulotlaridan
ajraladigan kimyoviy moddalar kabi ekologik omillar markaziy asab tizimiga salbiy ta’sir
ko‘rsatishi mumkin. Ayniqsa, homiladorlik davrida onaning ekologik zararli omillarga duch
kelishi bola genotipida epigenetik o‘zgarishlar yuzaga kelishiga sabab bo‘ladi.
Yana bir muhim jihat — bu genetik va ekologik omillar o‘rtasidagi o‘zaro ta’sirni chuqur
o‘rganish zarurati. Zamonaviy ilmiy texnologiyalar, ayniqsa genomika, epigenomika va
bioinformatika sohalarining rivojlanishi bu bog‘liqlikni aniqlashga katta imkoniyatlar
yaratmoqda.
Kelajakda shaxsiy tibbiyot (personalized medicine) konsepsiyasi asosida ekologik xavf
omillarini e’tiborga olgan holda irsiy kasalliklarning oldini olish, erta tashxislash va davolash
bo‘yicha yangi strategiyalar ishlab chiqilishi mumkin.
Adabiyotlar tahlili
Ekologik muhit va irsiy kasalliklar o‘rtasidagi bog‘liqlikni o‘rganishga bag‘ishlangan
adabiyotlar so‘nggi yillarda sezilarli darajada ko‘paydi. Mazkur yo‘nalishda olib borilgan ilmiy
tadqiqotlar ekologik omillar va genetik moyillik o‘rtasidagi murakkab o‘zaro ta’sirni aniqlashga
qaratilgan.
Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti (JSST)ning 2016-yilgi hisobotida qayd etilishicha, har
yili millionlab insonlar ekologik ifloslanish bilan bog‘liq kasalliklar natijasida hayotdan ko‘z
yumadi. Xususan, o‘pka saratoni, yurak-qon tomir kasalliklari, allergiyalar va bronxial astma
hollari ko‘p hollarda havoning ifloslanishi bilan bevosita bog‘liq. Shu bilan birga, ushbu
kasalliklarning ayrim turlari genetik moyillik bilan ham bog‘liq bo‘lib, ekologik omillar bu
genetik xususiyatlarning faol holatga o‘tishini tezlashtirishi mumkin (WHO, 2016).
R. M. Sapolsky va J. S. Torday kabi olimlar tomonidan olib borilgan epigenetik
tadqiqotlar (2018–2022 yillar oralig‘ida) shuni ko‘rsatdiki, ekologik stress omillari (radiatsiya,
toksinlar, kimyoviy moddalar) DNK metillanishiga ta’sir qilib, genlarning ekspressiyasini
o‘zgartiradi. Bu o‘zgarishlar esa ba’zan keyingi avlodlarga ham o‘tadi. Epigenetika fanining
rivojlanishi ekologik omillar va irsiy kasalliklar o‘rtasidagi bog‘liqlikni tushunishda yangi ufqlar
ochdi.
2020-yilda “Nature Genetics” jurnalida chop etilgan yirik tahliliy maqolada AQSh va
Yevropa aholisi o‘rtasida o‘tkazilgan genetik-assotsiativ tadqiqotlar tahlil qilinib, ba’zi irsiy
kasalliklar, masalan, neyrodegenerativ kasalliklar (Altsgeymer, Parkinson), autizm spektr
buzilishlari va ayrim endokrin kasalliklarning paydo bo‘lishida ekologik omillar – xususan, og‘ir
metallarning miqdori, pestitsidlar, havodagi zararli gazlar katta rol o‘ynashi aniqlangan.
O‘zbekiston ilmiy adabiyotlarida ham bu masalaga bag‘ishlangan tadqiqotlar mavjud.
Xususan, Orolbo‘yi ekologik halokatining salomatlikka ta’siri bo‘yicha tibbiyot olimlari
tomonidan olib borilgan ishlarda ushbu hududda irsiy kasalliklar, tug‘ma nuqsonlar va bepushtlik
ko‘rsatkichlarining respublika bo‘yicha yuqori ekani qayd etilgan (Karimov A.K., 2019;
“O‘zbekiston tibbiyoti” jurnali). Ushbu tadqiqotlar mintaqadagi ekologik ifloslanishning genetik
xavf omili sifatidagi rolini tasdiqlaydi.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 10 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
278
Xulosa
Yuqorida keltirilgan ilmiy ma’lumotlar va tahlillar asosida shuni ishonch bilan aytish
mumkinki, ekologik muhit inson genetik salomatligiga bevosita va bilvosita ta’sir ko‘rsatuvchi
muhim omildir. Irsiy kasalliklarning rivojlanishida faqat genetik moyillik emas, balki atrof-
muhitdagi zararli omillar ham hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Ekologik ifloslanish natijasida yuzaga
keladigan epigenetik o‘zgarishlar ba’zan nasldan-naslga o‘tib, sog‘lom avlod tarbiyasiga xavf
tug‘dirishi mumkin.
Shu bois, ekologik muhitni muhofaza qilish, aholining sog‘lom turmush tarzini targ‘ib
qilish, havoning sifati, suv va oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash nafaqat bugungi avlod
salomatligi, balki kelajak avlod genetik barqarorligini saqlash uchun ham nihoyatda muhimdir.
Ayniqsa, ekologik muammolar keskin bo‘lgan hududlarda irsiy kasalliklarning
monitoringini kuchaytirish, diagnostika va erta ogohlantirish tizimlarini joriy etish bugungi
kunning dolzarb vazifalaridandir.
Ushbu masalani faqat tibbiyot yoki ekologiya doirasidagina emas, balki ijtimoiy, siyosiy
va madaniy yondashuvlar bilan kompleks tarzda hal etish lozim. Inson salomatligi va genetik
xavfsizlik masalalari har bir davlatning strategik ustuvor yo‘nalishlaridan biri bo‘lishi shart.
Chunki sog‘lom millat — sog‘lom kelajak garovidir.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
Karimov A.K. (2019).
Orolbo‘yi ekologik inqirozining inson salomatligiga ta’siri
. –
Toshkent: Tibbiyot nashriyoti.
2.
Raxmatova S.H. (2021).
Irsiy kasalliklar va ekologik omillar o‘rtasidagi bog‘liqlik
. –
“O‘zbekiston Tibbiyoti” jurnali, №4, 45–50-betlar.
3.
Saidova D.M. (2020).
Ekologiya va sog‘liqni saqlash muammolari
. – Toshkent: Fan va
texnologiya.
4.
Qo‘chqorov A. (2018).
Genetika asoslari va irsiy kasalliklar
. – Toshkent: O‘zbekiston
Fanlar Akademiyasi nashriyoti.
5.
Umarova M.T. (2017).
Epigenetika va tashqi muhitning gen ifodalanishiga ta’siri
. –
“Biologiya va tibbiyot muammolari” ilmiy jurnali, №2.
6.
Haydarov I.S. (2021).
Biotexnologiya va ekologiya: inson genomi va atrof-muhit ta’siri
. –
Toshkent: Innovatsion ilm markazi.
7.
Jo‘rayev O.M. (2016).
Oziq-ovqat xavfsizligi va irsiy salomatlik
. – “O‘zbekiston agrar
ilmlari” jurnali, №3.
8.
Tursunov B.B. (2019).
Radiatsion omillarning genetik kasalliklar rivojlanishidagi roli
. –
“Tibbiy fanlar axborotnomasi”, №1.
9.
Shomurodova N.N. (2022).
Homiladorlik davrida ekologik omillar va bola salomatligi
. –
“Pediatriya va perinatologiya”, №2, 30–36-betlar.
10.
Qodirova Z.X. (2020).
Orolbo‘yi mintaqasida irsiy kasalliklar monitoringi: ekologik
tahlil
. – Biologiya fanlari bo‘yicha PhD dissertatsiyasi avtoreferati. – Toshkent.
