ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
603
LOTIN TILI TARIXI VA UNI TIBBIYOTDAGI O’RNI
To’ychiyeva Odinaxon Sobirovna
FJSTI, Lotin tili pedagogika va psixologiya kafedrasi datsenti
Ahmadjonova Ra’noxon Qahramonjon qizi
FJSTI, Tibbiy profilaktika ishi yo’nalishi 1-bosqich talabasi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.14251743
Annotatsiya.
Lotin tili tarixi, ilmiy terminologiya sohasida lotin tili, lotin tili davrlari,
tibbiyotda lotin tili, lotin tili terminlari, lotin tilining fonetik jihatlari, tibbiyot hodimlari uchun
lotin tili, Yevropa hayotidagi lotin tili, diaginostika va kasallik nomlari, jarrohlik va farmatsevtika,
biologiya va botanika, huquq va ilmiy hujjatlar, tarixiy va madaniy ahamiyat, tibbiy
kommunikatsiya va an'anaviy til.
Kalit so’zlar:
Lotin tili, Lingua Latina, Hind-yevropa, Italyan, Apennin yarim oroli,
Latsiya viloyati, Rim imperiyasi, gistologiya, onkologiya, radiologiya, immunologiya, fonologik,
fonetik, leksik, oltin, kumush, siyosiy, ilmiy, terminologiya.
HISTORY OF THE LATIN LANGUAGE AND ITS PLACE IN MEDICINE
Abstract.
Latin history, Latin in scientific terminology, Latin periods, Latin in medicine,
Latin terms, phonetic aspects of Latin, Latin for medical professionals, Latin in European life,
diagnostics and disease names, surgery and pharmaceuticals, biology and botany, legal and
scientific documents, historical and cultural significance, medical communication and traditional
language.
Keywords:
Latin language, Lingua Latina, Indo-European, Italian, Apennine Peninsula,
Latium region, Roman Empire, histology, oncology, radiology, immunology, phonological,
phonetic, lexical, gold, silver, political, scientific, terminology.
ИСТОРИЯ ЛАТИНСКОГО ЯЗЫКА И ЕГО МЕСТО В МЕДИЦИНЕ
Аннотация.
История латинского языка, латынь в научной терминологии,
латинские периоды, латынь в медицине, латинские термины, фонетические аспекты
латыни, латынь для медицинских работников, латынь в европейской жизни, диагностика
и названия болезней, хирургия и фармацевтика, биология и ботаника, юриспруденция и
научные документы, историческое и культурное значение, медицинская коммуникация и
традиционный язык.
Ключевые слова:
латинский язык, Lingua Latina, индоевропейский, итальянский,
Апеннинский полуостров, регион Лацио, Римская империя, гистология, онкология,
радиология, иммунология, фонологическая, фонетическая, лексическая, золотая,
серебряная, политическая, научная, терминология.
Insoniyat ilm fan rivojlanar ekan mamlakatimizda chet tillari va ularga bo’lgan etibor ortib
bormoqda. Biz so’zlashuvimizda o’zbek, ingliz, rus va boshqa tillardan foydalanar ekanmiz,
tibbiyotda lotin tilidan foydalanamiz. Bu til so’zlashuvda qo’llanilmaydigan o’lik til bo’lsada,
tibbiyotda o’z o’rni va chuqur tarixga ega. Tibbiyotdagi atamalar, terminlar hamda kasalliklar
nomi lotin tili bilan chambarchas bog’liqdir.
Lotin tili ya’ni (lingua Latina) hind-yevropa oilasining italiy tillari guruhiga mansub. Lotin
tilida birinchi bo’lib Latsiy viloyatida yashovchi lotin qabilasi (Latini), hamda qadimgi Rim ahli
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
604
va milodiy I asrlarning boshlarida Rim qo’l ostiga o’tgan Apennin yarim orolida yashovchi italiy
qabilalari so’zlashganlar. Milloddan avvalgi III asr o’rtalaridan boshlab lotin tili Rim legion bilan
birga yanada qadimiyroq madaniyatga ega davlatlar Yunoniston, Karfagen, Misr, Suriya kabilar
va Yevropaning u davrdagi madaniyati kam yerlarga ham kirib borgan. Lotin tili qadimiy Hind-
Yevropa tillariga hos uni Xett tili, Hind-Eron, Kelt tillari bilan yaqinlashtiruvchi hususiyatlarni
saqlab qolgan. Asosiy fonetik jihatlari unda unlilar cho’ziqligining fonologik farqlanishga
egaligi,urg’u so’zning oxirgi bo’g’iniga tushmasligi,undoshlarning kuchsizlanib borishi
kabilardan iborat.
Qadimiy davr Lotin tili tarixi bir biridan u yoki bu darajada farqlanuvchi 5ta davrga
ajratiladi:
1.Eng qadimgi lotin tili davri;
2.Klassik davrlargacha bo’lgan lotin tili davri;
3.Klassik OLTIN lotin tili davri;
4.Klassik davrdan keyingi KUMUSH lotin tili davri;
5.So’ngi bosqichdagi lotin tili davri.
V asrda Rim imperiyasi qulaganidan keyin xalq-so’zlashuv tilining mintaqaviy farqlanishi
tezlashib, bu narsa IX asrga kelib alohida mustaqil roman tillarining (italyan, fransuz, portugal,
ispan, rumin, moldavan va b.) paydo bo’lishiga olib keldi. Yozma lotin tilining birligi saqlab
qolindi, u leksik jihatdan rivojlanishda davom etdi, klassik lotin tilining asosiy lug’at tarkibi va
grammatik qurilishi barqarorlashdi. Adabiy lotin tili tarqalgan barcha hududlarda u ma’muriy
boshqaruv, savdo -tijorat, maktab tili edi; o’rta asrlarda butun G’arbiy Yevropa umumiy yozuv tili
bo’lib qo’llandi; XVII-XIX asrlargacha diplomatiya, ilm-fan va falsafa tili, XX asrda esa katalogik
cherkov tili, Vatikanning (italyan tili bilan birga) rasmiy tili bo’lib qoldi. Lotin tili Yevropa
madaniyati rivojida ulkan rol o’ynaydi. Yevropa tillaridagi siyosiy, ilmiy va texnik terminologik
leksik jihatdan boyishi va ko’payib borishi lotin tili rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko’rsatdi. Lotin
tiliga yunon tili bilan birgalikda, ilmiy terminologiya hanuz baynalmilal terminlarni yaratishda
asosiy manba bo’lib hizmat qilmoqda.Va shu bilan birga Xarqaro tibbiyot tili deb tan olingan. Biz
tibbiyotda o’z sohamizning mutaxasisi bo’lib yetishishimiz uchun lotin tilini yaxshi
o’zlashtirishimiz kerak. Har bir tibbiyot hodimi bilishi kerak bo’lgan dorilar, kasalliklar, inson
organlari va suyaklar nomlari lotin tili bilan bog’liq. Lekin hozirda mutaxassislarning fikriga ko’ra,
zamonaviy tibbiyotning terminologik fondi 500 000 tibbiy atamalardan oshadi. Agar bundan yuz
yil avval bilimdon shifokor zamonaviy texnologiyani yaxshi bilgan bo’lsa, hozirgi kunda bir necha
yuz ming tibbiy atamalarni to’liq o’zlashtirishning deyarli imkoni yo’q. Hatto ularni. Hozirgi
vaqtda lotin tili faqat Qadimgi Rim faylasuf, olimlari, notiqlari, shoirlari xotirasi emas balki
zamonaviy dunyoning ajralmas muhim qismidir. Lotin tili asoslarini o’zlashtirmasdan turib
tibbiyot ilmini o’zlashtirib bo’lmaydi. Farmasevtika terminologiyasi bular Ichida yetakchi
bo’rinda turadi. Lotin tilining tibbiyotdagi ahamiyati juda katta, chunki u tibbiy terminologiyaning
asosiy manbalaridan biri bo'lib, tibbiyot ilm-fanining rivojlanishida muhim rol o'ynaydi. Ushbu
tilning tibbiyotdagi ahamiyatini quyidagi nuqtalar orqali ko'rib chiqish mumkin:
Tibbiy terminologiyada asosiy o'rin tutishi:
Lotin tili tibbiyotda terminlar yaratishda asosiy manba bo'lib xizmat qiladi. Tibbiy atamalar,
organlar, tizimlar, kasalliklar, davolash usullari, farmatsevtik preparatlar va boshqa ko'plab
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
605
tushunchalar Lotin tilida shakllanadi. Misollar: Anatomik atamalar: Ko'plab anatomik atamalar
Lotin tilidan olingan. Masalan, "musculus" (mushak), "corpus" (tana), "vena" (tomir).
Kasallik nomlari: Kasalliklarning ilmiy nomlari ham asosan Lotin tilida beriladi. Misol
uchun, pneumonia (o'pka yallig'lanishi), gastroenteritis (oshqozon va ichaklarning yallig'lanishi)
va tuberkulyoz (o'pkada mikroblar tomonidan yuzaga keladigan kasallik).
Dori-darmon nomlari va farmatsevtika
Lotin tili tibbiyotda faqat kasalliklar yoki organlar nomlarida emas, balki dori-darmonlar
va farmatsevtik preparatlarning nomlarida ham qo'llaniladi. Ko'plab dori nomlari va ularning
formulalarini yozishda Lotin tili ishlatiladi:
Farmatsevtik retseptlar: Lotin tili farmatsevtik retseptlarda qo'llanadi. Misol uchun, "Rp."
(Recepta) - "retsept" deb tarjima qilinadi, "q.s." (quantum satis) - "zarur miqdor" degan ma'noni
anglatadi.
Dori nomlari: Ko'plab dori preparatlari va ularning tarkibi, masalan, Aspirin yoki Penicillin
kabi nomlar Lotin tiliga asoslanadi.
Tibbiy kommunikatsiya va an'anaviy ilmiy til
Lotin tili ilmiy va tibbiy jamoatchilikning universal tiliga aylangan. Xalqaro miqyosda
tibbiyot sohasidagi mutaxassislar o'rtasidagi muloqotda Lotin tilidagi atamalar va terminlar bir xil
ma'noga ega bo'lib, bu ilmiy aniq va tushunarli muloqotni ta'minlaydi.
Dunyo miqyosida foydalanish: Tibbiyotning har bir sohasida ishlatiladigan umumiy
atamalar va iboralar Lotin tilida bo'ladi, bu esa dunyoning har qanday burchagida ishlovchi
shifokorlar uchun umumiy tushunchalarni yaratadi.
Anatomik va fiziologik tizimlar
Anatomik tuzilmalar va fiziologik tizimlar nomlari, ko'plab biologik sohalar ham Lotin
tilida nomlanadi. Masalan, Homo sapiens (inson), Musculus biceps brachii (biseps mushagi), Vena
cava (kattakon tomir) kabi nomlar.
Tizimlar va organlar: Lotin tili orqali ichki organlar, mushaklar, qon tomirlar va boshqa
tizimlar o'rtasidagi aloqalar aniq ifodalanadi.
Taxonomiya va ilmiy nomenklatura
Zoologiya va botanika kabi sohalarda ham, hayvonlar va o'simliklarning ilmiy nomlari
Lotin tilida beriladi. Bu nomlar ikki qismlik tizimga asoslanadi: birinchi qismlar tur nomini,
ikkinchi qismlar esa o'simlik yoki hayvonning turiga xos nomini bildiradi. Masalan, Rosa
damascena (damask guli), Homo sapiens (inson).
Tibbiy ta'lim va ilmiy tadqiqotlar
Lotin tili tibbiyot talabalari va mutaxassislarining o'qish materiallarida, ilmiy tadqiqotlarda,
tibbiy adabiyotlarda keng qo'llaniladi. Tibbiyotdagi ilmiy atamalar va tushunchalar, shuningdek,
ilmiy ishlanmalarda Lotin tilida shakllanadi, bu esa yangi bilimlarni yanada tushunarli qilishga
yordam beradi.
Ta'limda ahamiyat: Tibbiyotning asosiy fanlari, masalan, anatomiya, fiziologiya,
farmakologiya kabi sohalarda Lotin tili til o'rganishning muhim qismi hisoblanadi.
Lotin tili va tibbiy tarix
Lotin tilida yozilgan qadimiy ilmiy asarlar va tibbiyot kitoblari tibbiyot tarixini
o'rganishda ham juda muhimdir.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
606
Ko'plab mashhur olimlarning asarlari (masalan, Gippokrat, Galen, Vesalius) Lotin tilida
yozilgan, va ular hozirgi kunda ham tibbiy fanlarning rivojlanishiga asos bo'lib xizmat qiladi.
Lotin tilining tibbiyotdagi ahamiyati juda kattadir, chunki u tibbiy terminologiyaning asosi
sifatida ishlatiladi. Tibbiyot mutaxassislari, talabalar va ilmiy tadqiqotchilar uchun Lotin tili
nafaqat aniq va tushunarli muloqotning vositasi, balki ilmiy merosni saqlash va yangi ilmiy
kashfiyotlarni tasvirlashda muhim rol o'ynaydi. Lotin tilining kelajagi ilm-fan, tibbiyot, diniy va
madaniy sohalarda davom etadi. U o‘zining tarixiy va madaniy ahamiyatini yo‘qotmagan holda,
bilim va tadqiqotlarda muhim vosita sifatida ishlatiladi. Demak, lotin tili zamonaviy jamiyatda
to‘liq yo‘qolmasdan, balki o‘zining yangi shakllarida va sohalarda davom etadi.
REFERENCES
1.
Lotin tili va tibbiy terminologiya(Toshkent Tibbiyot Akademiyasi tillar kafedrasi katta
o’qtuvchisi S.Sh.Rustamovna;M.A.Saydullayeva;R.M.Abdullayeva.)
2.
Lotin tilining tibbiyot bilan aloqasi va madaniyati (2023.Shahnoza Esonovna Abrayeva;
Mohichehra Umidjon qizi Tolibjonova.)
3.
Xorijiy tillarning tibbiyotdagi muhim o’rni (2023.Patima Bokiyevna Tashxodjayeva;
Gulbahor Toshtemirova)
4.
O’zME.Birinchi jild.Toshkent 2000-yil.
5.
www.ziyouz.com
6.
Latin language and medical terminology (senior teacher of the Departament of Languages
of the Tashkent Medical Academy S.Sh.Rustamovna;M.A.Saydullayeva;R.M.Abdullayeva.)
7.
The relationship and culture of Latin with medicine(2023.Shahnoza Esonovna
Abrayeva;Mohichehra Umidjon qizi Tolibjonova.)
8.
The important role of foreign languages in medicine(2023.Patima Bokiyevna
Tashxodjayeva;Gulbahor Toshtemirova )
9.
Латинский язык и медицинская терминология (Рустамовна С.Ш., старший
преподаватель кафедры языка Ташкентской медицинской академии; Сайдуллаева
М.А.; Абдуллаева Р.М.)
10.
Связь и культура латинского языка с медициной (2023. Шахноза Эсоновна Абраева;
Мохичехра Умиджон дочь Талибжонова.)
11.
Важная роль иностранных языков в медицине (2023. Ташходжаева Патима Бокиевна;
Гульбахор Тоштемирова)
12.
Сам. Первый том. Ташкент 2000.
