ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
822
BOLALAR VA KATTALAR ORGANIZMINING TUZILISHI, RIVOJLANISHI VA
ANATOMIK FARQLARI
Ibrohimov Abrorjon Axrorovich
AFU, Stomatologiya yo’nalishi 1-kurs 24/17 guruh talabasi.
Ahmadjonova Ra’noxon Qahramonjon qizi
FJSTI, Tibbiy profilaktika yo’nalishi 1-kurs 124guruh talabasi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.14740319
Annotatsiya.
Bugungi kunda
kattalar va bolalar organizmlarining anatomik farqlari
ularning rivojlanish darajasi va fiziologik xususiyatlariga bog‘liq. Bolalar organizmi suyaklar,
mushaklar, nafas olish, qon aylanish, hazm qilish, nerv, immun tizimlari va teri tuzilishi bo‘yicha
o‘ziga xos farqlarga ega. Bolalarda suyaklar elastikroq, o‘sish zonalari mavjud, nafas olish tez-
tez va yuzasi kichikroq bo‘ladi, yurak urishi va metabolizm yuqori darajada faol bo‘lib, immun
tizimi hali to‘liq shakllanmagan. Kattalarda esa barcha organlar va tizimlar to‘liq rivojlangan
bo‘lib, funksiyalari barqarorlashgan. Ushbu farqlar bolalar va kattalarning sog‘lig‘ini nazorat
qilishda hamda davolashda alohida yondashuvni talab qiladi
.
Kalit so‘zlar:
Bolalar anatomiyasi, kattalar fiziologiyasi, organlarning rivojlanishi,
suyaklar elastikligi, o‘sish zonalari, yurak urish tezligi, teri xususiyatlari, o‘pkalar hajmi,
immunitet, modda almashinuvi, reflekslar, rivojlanish bosqichlari, fiziologik o‘zgarishlar, bolalar
va kattalar salomatligi.
STRUCTURE, DEVELOPMENT AND ANATOMICAL DIFFERENCES OF THE
ORGANISMS OF CHILDREN AND ADULTS
Abstract.
Today, the anatomical differences between adults and children are due to their
level of development and physiological characteristics. Children's bodies have their own
differences in the structure of bones, muscles, respiration, circulation, digestion, nervous, immune
systems, and skin. In children, bones are more elastic, growth zones are present, breathing is more
frequent and the surface is smaller, the heart rate and metabolism are highly active, and the
immune system is not yet fully formed. In adults, all organs and systems are fully developed and
their functions are stabilized. These differences require a special approach to monitoring and
treating the health of children and adults.
Keywords:
Children's anatomy, adult physiology, organ development, bone elasticity,
growth zones, heart rate, skin characteristics, lung volume, immunity, metabolism, reflexes,
developmental stages, physiological changes, children's and adults' health.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
823
СТРОЕНИЕ, РАЗВИТИЕ И АНАТОМИЧЕСКИЕ ОСОБЕННОСТИ ОРГАНИЗМА
ДЕТЕЙ И ВЗРОСЛЫХ
Аннотация.
Сегодня анатомические различия между взрослыми и детьми зависят
от уровня их развития и физиологических особенностей. Детский организм имеет свои
различия в костях, мышцах, дыхании, кровообращении, пищеварении, нервной, иммунной
системах и строении кожи. У детей кости более эластичны, имеются зоны роста,
дыхание более частое и поверхность меньше, сердцебиение и обмен веществ очень
активны, а иммунная система еще не полностью сформирована. У взрослых все органы и
системы полностью развиты и их функции стабилизированы. Эти различия требуют
разного подхода к контролю и лечению здоровья детей и взрослых.
Ключевые слова:
Детская анатомия, физиология взрослых, развитие органов,
эластичность костей, зоны роста, частота сердечных сокращений, характеристики
кожи, объем легких, иммунитет, обмен веществ, рефлексы, этапы развития,
физиологические изменения, здоровье детей и взрослых.
Kirish
Bolalar organizmi va uning rivojlanishi – bu inson hayotining murakkab va dinamik
jarayonlaridan biri bo‘lib, u genetik, biologik, va ijtimoiy omillar bilan chambarchas bog‘liq.
Quyida asosiy jihatlar haqida ma'lumot berilgan:
Bolalar organizmining anatomik xususiyatlari
Suyak tizimi: Bolalarda suyaklar yumshoq va elastik bo‘ladi, chunki ularda suyak
to‘qimasi yetarlicha minerallashmagan. Suyak o‘sishi epifiz plastinkalar orqali davom etadi.
Muskullar tizimi: Yangi tug‘ilgan chaqaloqlarda muskullarning elastikligi yuqori bo‘ladi,
ammo ularning kuchi kattalarnikiga qaraganda past.
Ichki organlar: Bolalarda ichki organlar kattalarga qaraganda nisbatan kichikroq va faolroq
ishlaydi. Masalan, yurak nisbatan tezroq uradi (yangi tug‘ilgan chaqaloqlarda yurak urish tezligi
taxminan 120-140 marta/minut).
Jismoniy rivojlanish bosqichlari:
Yangi tug‘ilgan chaqaloqlik (0-1 oy): Bu bosqichda bolaning fiziologik jarayonlari (nafas
olish, hazm qilish) moslashuvchanlik darajasida bo‘ladi.
Emaklash davri (1 oy – 1 yil): Muskullar va suyaklar tizimi kuchayadi, harakatlanish
ko‘nikmalari rivojlanadi. Tish chiqish jarayoni boshlanadi.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
824
Bolalik davri (1-7 yosh): Bu davrda suyaklar tez o‘sadi, nerv tizimi va kognitiv qobiliyatlar
faol rivojlanadi.
O‘smirlik davri (12-18 yosh): Gormonlar ta’siri ostida skelet, mushaklar va jinsiy tizim
rivojlanadi.
Organizm rivojlanishiga ta’sir qiluvchi omillar
Ovqatlanish: Tana rivojlanishi uchun zarur bo‘lgan oqsillar, vitaminlar va minerallarni
yetarli miqdorda iste’mol qilish muhimdir.
Harakat va jismoniy faollik: Mushaklar va suyaklarning sog‘lom rivojlanishi uchun
muntazam harakat talab etiladi.
Uyqu: Bolalar uchun chuqur va yetarli uyqu juda zarur. Yangi tug‘ilgan chaqaloqlar kuniga
16-18 soat, 5-7 yoshli bolalar esa taxminan 10-12 soat uxlashi kerak.
Psixologik muhit: Oiladagi ijobiy muhit va qo‘llab-quvvatlash bola ruhiy rivojlanishiga
ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Kasalliklar va ularga chidamlilik
Bolalar immuniteti tug‘ilgandan keyin mustaqil rivojlana boshlaydi. Dastlab, ona sutidan
olingan immunitet bolaning kasalliklarga qarshi kurashish qobiliyatini oshiradi. Ammo bolalar
organizmi o‘sayotgan paytda ko‘pincha infeksiyalarga moyil bo‘ladi, chunki ularning himoya
tizimi hali to‘liq shakllanmagan.
Bolalikdagi o‘ziga xos rivojlanish xususiyatlari
Til rivojlanishi: Chaqaloqlik davrida faqat tovush chiqarish qobiliyati mavjud bo‘lsa, 1-2
yoshda ilk so‘zlar paydo bo‘ladi. 3 yoshgacha bola sodda gaplarni tuza boshlaydi.
Nerv tizimi: Nerv hujayralari tug‘ilgandan keyin ko‘paymaydi, lekin neyronlar o‘rtasidagi
bog‘lanishlar mustahkamlanib boradi. Bu miya faoliyatining rivojlanishiga olib keladi.
Gormonlar: Gormonal o‘zgarishlar bola o‘sishi va rivojlanishida muhim rol o‘ynaydi,
ayniqsa o‘smirlik davrida.
Bolalar o‘sishining biologik xususiyatlari
Suyaklarning o‘sishi: Bolalar suyaklari o‘sishi epifiz plastinkalar orqali amalga oshadi.
Ushbu plastinkalar bolalik va o‘smirlik davrida faol bo‘ladi, kattalarda esa ular
qattiqlashib, o‘sish to‘xtaydi.
Mushaklarning rivojlanishi: Tug‘ilgan paytda mushaklar tananing taxminan 25 foizini
tashkil etsa, kattalarda bu ko‘rsatkich 40 foizga yetadi. Mushaklarning o‘sishi asosan jismoniy
faollik va gormonal o‘zgarishlarga bog‘liq.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
825
Tish chiqishi: Chaqaloqlarda birinchi sut tishlari odatda 6-7 oylikda chiqadi. Sut tishlari
to‘liq 2,5-3 yoshgacha shakllanadi. Doimiy tishlar esa 6 yoshdan boshlab chiqib, 12-13 yoshgacha
to‘liq rivojlanadi.
Fiziologik jarayonlarning rivojlanishi
Yurak-qon tomir tizimi: Yangi tug‘ilgan chaqaloqlarda yurak kichik bo‘lib, tez-tez uradi
(120-140 marta/minut). Yosh o‘tgan sari yurak o‘lchami kattalashadi, yurak urish tezligi esa
sekinlashadi (o‘smirlarda 70-90 marta/minut).
Nafas olish: Yangi tug‘ilgan chaqaloqlar nafas olish tezligi yuqori – taxminan 40-60
marta/minut. Nafas olish tizimi yetuklashgan sari bu ko‘rsatkich pasayadi va kattalarda 12-20
marta/minutni tashkil etadi.
Metabolizm: Bolalar organizmida moddalar almashinuvi juda faol bo‘ladi, bu esa o‘sish va
rivojlanish uchun zarur energiyani ta’minlaydi.
Ruhiy rivojlanish bosqichlari
Sensor rivojlanish: Chaqaloqlarda sezgi organlari faoliyatni boshlaydi, ammo ular asta-
sekin yetuklashadi. Masalan, ko‘rish 6 oylikda to‘liq rivojlanadi.
Kognitiv rivojlanish: 2 yoshgacha bolalar asosan sensor-motor jarayonlar orqali o‘rganadi.
3 yoshdan keyin mantiqiy fikrlash va muammolarni hal qilish qobiliyati rivojlana boshlaydi.
Emotsional rivojlanish: Bolalar dastlab emotsiyalarni atrofdagilardan nusxa ko‘chirish
orqali ifodalaydi. 5 yoshga kelib, ular o‘z his-tuyg‘ularini boshqarishni va atrofdagilarni
tushunishni o‘rganadi.
Gormonlar va ularning o‘sishga ta’siri
Somatotropin (o‘sish gormoni): Ushbu gormon gipofiz bezidan ishlab chiqarilib, suyaklar
va mushaklar o‘sishini rag‘batlantiradi.
Jinsiy gormonlar: O‘smirlik davrida jinsiy gormonlar (testosteron va estrogen)
organizmning jismoniy va jinsiy rivojlanishiga ta’sir qiladi.
Qalqonsimon bez gormonlari: Ular asab tizimi va suyaklarning rivojlanishida muhim rol
o‘ynaydi.
Bolalar rivojlanishiga ta’sir qiluvchi ijtimoiy va atrof-muhit omillariIjtimoiy muhit
:
Bolaning rivojlanishi oiladagi tarbiya, ijtimoiy munosabatlar va ta’lim sifatiga bog‘liq.
Fizik muhit: Toza havo, yetarli quyosh nuri va jismoniy faollik suyaklarning
mustahkamligi va immunitetni oshirish uchun muhimdir.
Ovqatlanish: To‘g‘ri ovqatlanish bolaning aqliy va jismoniy rivojlanishi uchun zarur.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
826
Yetarli miqdorda oqsil, yog, uglevod, vitamin va minerallarni iste’mol qilish kerak.
Bolalar rivojlanishining buzilishlari
Ba’zi hollarda o‘sish va rivojlanish jarayonlari buzilishi mumkin:
O‘sishning to‘xtashi: Yomon ovqatlanish yoki gormonal muammolar tufayli yuzaga
keladi.
Jismoniy rivojlanishdagi orqada qolish: Tug‘ma kasalliklar yoki o‘z vaqtida tibbiy yordam
ko‘rsatilmagan holatlarda sodir bo‘lishi mumkin.
Psixologik muammolar: Atrof-muhitning salbiy ta’siri, stress yoki oiladagi muammolar
bolalarning ruhiy rivojlanishiga salbiy ta’sir qiladi
Bola sekin asta ulg’ayib uni organizimi ham o’zgarib boradi.
Kattalar organizmi va uning rivojlanishi, anatomik tuzilishi bilan bog‘liq ma’lumotlar
inson tanasi qanday ishlashi va rivojlanish bosqichlarini tushunishga yordam beradi. Quyida bu
mavzuga oid asosiy jihatlar bayon etiladi:
Kattalar organizmining umumiy tuzilishi
Inson organizmi murakkab biologik tizim bo‘lib, turli tizimlar va organlardan tashkil
topgan:
Skelet tizimi: Tana uchun tayanch va himoya vazifasini bajaradi. 206 ta suyakdan iborat.
Mushak tizimi: Harakatni ta’minlaydi va ichki organlarni boshqaradi.
Asab tizimi: Bosh miya, orqa miya va asab tolalari orqali organizmni boshqaradi.
Qon aylanish tizimi: Yurak va qon tomirlar orqali kislorod va oziq moddalarni to‘qimalarga
yetkazadi.
Nafas olish tizimi: O‘pkalar orqali kislorodni qabul qiladi va karbonat angidridni chiqaradi.
Ovqat hazm qilish tizimi: Ovqatni hazm qiladi va energiya hosil qiladi.
Ichki sekretsiya bezlari tizimi: Gormonlarni ishlab chiqarib, organizmdagi turli
jarayonlarni tartibga soladi.
Kattalar organizmining rivojlanishi
Kattalar organizmining rivojlanishi biologik va fiziologik jarayonlarga bog‘liq:
O‘smirlikdan kattalik bosqichiga o‘tish: Gormonal o‘zgarishlar va organizmning
morfologik rivojlanishi.
To‘liq yetuklik: 20–30 yoshlar oralig‘ida tana eng yuqori samaradorlikka erishadi.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
827
Yosh o‘tishi bilan o‘zgarishlar: 35–40 yoshdan keyin qarish jarayonlari boshlanadi,
masalan, suyak zichligining kamayishi, mushak massasining yo‘qolishi va metabolizmning
sekinlashuvi.
Anatomik tuzilishi
Bosh: Bosh miya, sezgi organlari (ko‘z, quloq, burun, til) joylashgan.
Bo‘yinning anatomik tuzilishi: Qon tomirlari, asablar va nafas yo‘llari joylashgan.
Tana: Yurak, o‘pka, jigar, oshqozon, ichaklar va boshqa ichki organlar qovurg‘a qafasi va
qorin bo‘shlig‘ida joylashgan.
Qo‘l va oyoqlar: Harakat qilish va og‘irlikni ko‘tarish uchun mo‘ljallangan.
Organizmning muvozanati va homeostaz
Organizmning barcha tizimlari bir-biri bilan bog‘liq va birgalikda ishlaydi. Homeostaz –
organizmning ichki muhitini barqaror saqlash jarayoni – sog‘lom hayot uchun muhimdir.
Bolalar va kattalar organizmining anatomik tuzilishida bir qator farqlar mavjud. Ushbu
farqlar rivojlanish jarayonida organizmning o‘sishiga va shakllanishiga bog‘liq:
Skelet tizimi farqlari
Suyaklarning rivojlanishi: Bolalarda suyaklar elastikroq va yumshoqroq bo’ladichunki
ularda suyak to‘qimalarida kalsiy miqdori pastroq. Kattalarda esa suyaklar zichroq va qattiqroq
bo‘ladi.
Suyaklarning shakllanishi: Bolalar suyaklarida o‘sish plastinkalari (epifiz chiziqlari)
mavjud bo‘lib, ular o‘sish jarayonida faol bo‘ladi. Kattalarda bu plastinkalar suyaklashadi va
o‘sish tugaydi.
Boshsuyagi: Bolalarda boshsuyagi suyaklari orasidagi yumshoq "yoylar" (fontanellar)
mavjud. Bu bo‘shliqlar bola ulg‘ayishi bilan suyaklashadi.
Umurtqa pog‘onasi: Bolalarda umurtqa pog‘onasi tabiiy egri shaklga kelguncha
rivojlanadi. Kattalarda esa bu shakl barqaror bo‘ladi.
Mushak tizimi farqlari
Bolalarda mushak to‘qimasi rivojlanish bosqichida bo‘ladi va nisbatda kichikroq massaga
ega.
Bolalarning mushaklari elastikroq, ammo kuch jihatidan kattalarnikidan pastroq.
Kattalarda mushak massasi yaxshi rivojlangan va tana massasining katta qismini tashkil
etadi.
Ichki organlar o‘lchami va funksiyasi
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
828
Yurak: Bolalarda yurak kattalarnikiga nisbatan kichikroq va tezroq uradi (120-140
zarb/min). Kattalarda yurak urishi sekinroq (60-80 zarb/min).
O‘pka: Bolalarda o‘pka hajmi kichikroq va nafas olish tezligi yuqoriroq bo‘ladi. Kattalarda
esa nafas olish chuqurroq va kamroq bo‘ladi.
Jigar va buyraklar: Bolalarda bu organlar hali to‘liq rivojlanmagan va toksinlarni qayta
ishlash qobiliyati cheklangan. Kattalarda esa bu organlar to‘liq shakllangan va faoliyat
samaradorligi yuqori.
Asab tizimi farqlari
Bolalarda asab tizimi hali to‘liq shakllanmagan: miyelin qobig‘i rivojlanish jarayonida
bo‘ladi. Bu reflekslar va harakatlarni nazorat qilishning kattalarnikiga qaraganda sekinroq
bo‘lishiga olib keladi. Kattalarda asab tizimi barqaror va samarali ishlaydi. Bolalarda metabolizm
darajasi yuqoriroq, chunki ular o‘sish va rivojlanish uchun ko‘proq energiya talab qiladi.
Kattalarda metabolizm darajasi pastroq, chunki ularning o‘sishi tugagan va energiya sarfi nisbatan
barqaror.
Immun tizimi
Bolalarda immun tizimi hali to‘liq shakllanmagan. Shuning uchun ular kasalliklarga
nisbatan ko‘proq sezgir.
Kattalarda immun tizimi to‘liq shakllangan va samaraliroq himoya qiladi.
Tana proporsiyasi
Bolalarda bosh tanaga nisbatan kattaroq ko‘rinadi, qo‘l va oyoqlar esa nisbatan qisqaroq.
Kattalarda tana proporsiyalari muvozanatli.
Terining tuzilishi
Bolalarda teri yupqaroq, nozik va sezgir bo‘ladi, shuningdek, ter bezlari faoliyati kamroq
rivojlangan. Kattalarda teri qalinroq va himoya funksiyasi yuqoriroq bo‘ladi. Bu farqlar bolaning
o‘sishi va rivojlanish jarayonida o‘zgaradi va vaqt o‘tishi bilan kattalar organizmiga xos bo‘lgan
tuzilish va funksiyalarga ega bo‘ladi.
REFERENCES
1.
"Inson anatomiya" – X.A. O'razov.
2.
"Inson anatomiyasi" – N.T. Tashkentov.
3.
"Inson anatomiya va fiziologiyasi" – B.X. Yunusov.
4.
"Anatomiya" – Sh.R. Mahmudov: Sh.R. Murodov.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
829
5.
"Odam anatomiya va fiziologiyasiga kirish" – A.A. Qodirov.
6.
"Anatomiya"-Gadayev.A.
7.
"Human anatomy" - X.A. Orazov. 8. "Human anatomy" - N.T. Tashkentov.
8.
"Human anatomy and physiology" - B.Kh. Yunusov.
9.
"Anatomy" - Sh.R. Mahmudov: Sh.R. Murodov.
