Диссертация мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Жахон тилшунослигида олам манзарасининг тилда акс этиш даражасини ўрганиш халкнинг яшаш ҳудуди ва шароити, турмуш тарзи, ментал хусусиятлари, миллий характер каби тушунчаларни тахлил қилиш, халқ маданий таракқиёт даражасининг воқеланиши, этномаданий этика тамойиллари, оғзаки манбалардаги маданият ифодаловчи белгиларни ажратиш, ижтимоий муносабатлар, халклар орасидаги мулоқот кўринишлари хамда муомаланинг ахлокий-маданий меъёрларини атрофлича тахлил қилишни тақозо этади.
Жахон лингвистикасида этник маданият шаклланиши ва ривожланиш хусусиятларини ифодаловчи тил бирликларининг этнолингвистик хусусиятларини аниқлаш, тил ва маданиятнинг ўзаро алоқаси ҳамда таъсири билан боғлиқ жараёнларни очиб бериш долзарб масалалардан ҳисобланади. Глобаллашув даврида барча соҳаларда умумий характердаги муаммоларнинг юзага келиш, маданиятларнинг уйғунлашиш ҳоллари намоён бўлмокда. Бугунги кунда қардош ва қардош бўлмаган тилларга кизиқиш, бошқа халклар маданияти, урф-одат, анъаналарининг тилга таъсирини асослаш, пармеологик бирликларнинг когнитив ва лингвокультурологик хусусиятларини аниклаш каби устувор йўналишларда тадқиқотлар олиб борилмоқда.
Мустақиллик даври ўзбек тилшунослигида антропоцентрик парадигманинг шаклланиши психолингвистика, прагмалингвистика, когнитив тилшунослик каби йўналишлар қаторида лингвокультурология масалаларини ўрганиш, соҳанинг предмети ва вазифалари, методлари ва тушунчавий-терминологик аппаратини ўзлаштириш, тил бирликларида маданий жиҳатларнинг акс этиш томонларини аниклаш, ўзбек тилидаги матнлар ҳамда пармеологик бирликларни тил ва маданият муносабати нуқтаи назаридан тадқиқ қилишда муҳим аҳамият касб этмокда. Узбек тилшунослигида кейинги йиллардагина тил ва маданият муносабати, тил тизимидаги миллий ўзига хос элементлар тадқиқига бағишланган ишлар шаклланмокда, лингвокультурологик тадкиқотлар, луғатлар яратилмокда. Шу билан бир қаторда, мавжуд тадқиқотларда зооним компонентли ўзбек мақоллари лингвокультурологик аспектда ўрганилмаган. Зоонимларнинг номланишида, белги-хусусиятлари ифодасида турли халқларнинг муштарак, айни пайтда ҳудудий ва ментал хусусиятлари ҳамда маданий муносабатлари билан белгиланувчи фарқли жиҳатлари очиб берилмаган. Шу маънода зооним компонентли мақолларни тавсифлаш ва таснифлаш халқ дунёкараши ва қадриятларини, миллий тилнинг миллий-ментал хусусиятларини ўрганишда, матн семантикасини ёритишда муҳимдир.
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2016 йил 13 майдаги ПФ-4797-сон «Алишер Навоий номидаги Тошкент давлат ўзбек тили ва адабиёти университетини ташкил этиш тўғрисида»ги фармони, 2017 йил 17 февралдаги ПҚ-2789-сон «Фанлар академияси фаолияти, илмий тадқиқот ишларини ташкил этиш, бошқариш ва молиялаштиришни янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги қарори, Ўзбекистон Республикасининг 1995 йил 21 декабрда янги таҳрирда қабул қилинган «Давлат тили ҳақида»ги қонуни ҳамда бошқа меъёрий-ҳуқуқий ҳужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадкикоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқикотнинг мақсади зооним компонентли мақолларни лингвокултурология нуктаи назаридан тахлил қилиш, семантикасини ёритиш, халқ маданияти, қадриятлари, урф-одат, анъаналари, ижтимоий муносабатларига доир концептларни аниқлаш, тавсифлаш ва тасниф қилиш, шу асосда зооним компонентли матнларнинг лингвистик кийматини белгилашдан иборат.
Тадқиқотнинг илмий янгилиги қуйидагилардан иборат:
зоонимлар хилма-хиллигининг халқ маданий муҳити билан белгиланиши аниқланган;
зоонимларнинг мақолларда тил ва маданият муносабатларини акс эттирувчи бирликлар сифатида маълумот бериши асосланган;
миллий қадрият, урф-одат ва анъаналарнинг, ижтимоий муносабатларнинг зооним компонентам мақолларда ифодаланиш даражаси аниқланган;
зооним компонентли ўзбек мақолларининг семантик ва лингвокультурологик хусусиятлари очиб берилган, концептуал гурухдари аниқланган;
зооним компонентли мақолларда метафора, метонимия, синекдоха, вазифадошлик каби кўчим турларининг намоён бўлиши ва шу асосда таъсирчанликни таъминлаши аниқланган.
Хулоса
1. Халқ тарихи миллий қадриятлар, маданият тарихи билан узвий боғликдир. Ўзига хос тарихий тараккиёти, маданий ривожи, этнографик хусусиятларига эта бўлган хар бир халкнинг турмуш тарзи, дунёкараши, маданияти ва этник катламига дойр маълумотлар халқ огзаки ижоди намуналари, хусусан, мақолларда ўз ифодасини топади. Мақоллар энг кадимги даврлардан хозирга кадар яшаб келаётган огзаки ижод намуналари бўлиб, миллий кадриятларга дойр муҳим маълумотларни, халк дунёкараши, урф-одаёт, анъаналарини, турмуш тарзига дойр маълумотларни ўзида мужассамлантиради. Лингвокультурологиянинг тадкик манбаи маданият элементларини акс эттирган бирликлардан иборат бўлиб, уларнинг хар бири ўзига хос урф-одат, анъана, кадрият, дунёқараш ҳамда миллий-маданий конуниятларни турли даражада ифода этади. Мақол лингвокультурология бирлиги сифатида тил ва маданият муносабатини, маданий карашларни ифодалашга хизмат килади.
2. Зооним компонентли мақолларнинг лингвокультурологик жиҳатдан тахлил килиниши тил ва маданият муносабати, маколлар таркибидаги зоонимларнинг халк дунёкараши, тафаккури, қадриятларини тўплаш ва ифодалаш функциясини ёритишда ахамиятлидир. Лингвокультурология ўзбек тилшунослигининг янги йўналиши сифатида тил табиати ва миллат характерининг ўзаро алоқадорлигини ўрганар экан, зооним компонентли маколлар тадқиқи миллий тил ва миллий маданият муштараклигидан келиб чиқкан холда зоонимлар ва улар асосидаги коммуникатив, функционал-семантик, эмоционал-экспрессив хусусиятларни атрофлича тахлил килишни тақозо килади.
3. Зоонимлар хар бир миллат тил бойлигида мавжуд бўлиб, табиат, жамият ҳакидаги хулосаларни, инсон феъл-атвори, харакатига хос ижобий ва салбий вазиятларни намоён этишга, таъсирчанликка хизмат килади. Зооним ва зооним компонентли матн тахлилига бағишланган жаҳон ва ўзбек тилшунослигидаги тадкиқотлар тарихий, лексик-семантик, функционал-услубий характерга зга бўлиб, кишилик жамиятида муҳим ўрин тутадиган хайвон номларининг семантик хусусиятларини ёритишга қаратилган.
Зооним, зооним компонентли матнларнинг лингвокультурологик тахлилига бағишланган тадқиқотларда лисоний-структур, этник, статистик тахдиллар амалга оширилган. Зоонимлар белги-хусусиятларни рамзий жиҳатдан ифодаловчи зооморфизмлар сифатида тахлил этилган.
4. Маколларнинг маълум кисми зоонимлар семантикаси билан боғлиқ. Зоонимлар халқнинг турмуш тарзи, ижтимоий муносабатлар билан алоқадор бўлиб, маколлар таркибида муайян концептларни ифодалашга хизмат килади. Зооним компонентли маколларни лингвокультурологик аспектда тадқиқ этиш тил бирликлари, лингвистик ҳодисаларни, нутқни тил соҳиблари дунёкараши, маданияти, кадриятларидан келиб чиқиб тахдил килиш имконини беради.
5. Ўзбек маколларида зооним компонентли маколларнинг нисбатан кўп эканлиги аниқланди. Бу микдор туркий халкларнинг, жумладан ўзбек халқининг, асосан, чорвачилик, овчилик билан шуғуллангани, ҳайвонлар харакати билан боғлиқ хусусиятларни яхши ўзлаштиргани билан белгиланади. Чорвачиликнинг кадим маданият сифатида шаклланиши ва ривожланиши маколларда уй ҳавонлари номининг учрашига замин яратган бўлса, овчилик тараққиёти ёввойи хайвон номларининг кузатилишига асос бўлган. Чорвачилик, овчилик ҳамда халқнинг мунтазам равишдаги кузатуви маколлар таркибида хилма-хил хайвон номларининг кўлланишини таъминлаган.
6. Муайян тилдаги зоонимларни ўрганиш шу халк маданий қадриятлари ҳақида маълум даражадаги билим кўникмаларини талаб килади.
Ҳар бир халк мақоллари таркибида зоонимларнинг қўлланиши тарихий-ижтимоий, миллий-маданий асосларига эта. Хусусан, ўзбек халк маколлари таркибида зоонимларнинг қўлланилиши чорвачилик, овчилик ва деҳқончилик билан шуғулланган туркий уруғ-қавмларнинг ёввойи ва хонаки хайвонлар хатти-харакатини кузатишлари билан боғлиқ. Зоонимлар воситасида “улов” концепта (от, эшак, туя, буғу, ит), “ҳимоя”, “садокат” концепти (ит), “айёрлик” (тулки, илон) каби шахе турмуш тарзи, дунёкараши, маданияти, феъл-атвори, фаолияти билан алоқадор тушунчалар тасвирланган.
7. Зооним компонентли маколларда жонзотларнинг табиий белги-хусусиятларидан келиб чиккан холда инсон табиати ёритилган. Шахсга хос хусусиятларнинг зоонимлар тимсолида тасвирланиши образлиликка, таъсирчанликка хизмат килади. Шахе тавсифида қўлланган зоонимлар умумий ёки хусусий бахо семалари асосида инсоннинг ижобий ва салбий жиҳатларини ёритиши билан характерланади.
8. Зоонимларнинг кўчма маъноларни ифодалашга хизмат қилиши кўп йиллик кузатувлар натижасидаги белгилар асосида юзага келади. Зооним компонентли маколлар мураккаб лисоний бутунлик сифатида миллий маданият, қадриятларни акс эттиради. Зоонимлар тахлили миллий маданиятлардаги психологик ва социологик ўзига хосликни ёритишга хизмат килади.
9. Ўзбек тилидаги зооним компонентли мақолларда ифодаланган прагматик маъно қирралари метафора, метонимия, синекдоха ҳамда вазифадошлик усуллари асосида амалга оширилади. Маъно кўчишлари услубий бўёкдорликнинг ортиши, эмоционал-экспрессив таъсир доирасининг кучайиши, ахборотнинг таъсирчан етказилишига хизмат килади.
10. Зоонимлар лугавий бирлик сифатида баркарор бирикмаларнинг таркибий кисмини ташкил қилиб, халк дунёкараши, маданий ҳаёти асосида шаклланган образли тасвирни яратишда муҳим ахамият касб этади. Зоонимлар англатган мазмун кўлами қўлланилаётган тил хусусиятига боглик бўлади. Муайян халк ва миллат дунёкараши, ҳаёт тарзи ва ўй-фикрлари зоонимлар семасидан англашилади. Бунда мақол таркибида кўлланган зооним бир канча тилларда интеграл семани хосил килиши ёки дифференциал семалари билан фаркланиши хам мумкин. Айрим жониворлар номи хамда образли тасвирнинг бир катор миллат ва элатлар маданиятида универсал характерга эгалиги - коннотатив семанинг якдиллиги, миллатлараро умумий тушунчанинг мавжудлигидан далолат беради. Бу лисоний универсалия дея бахоланади.
11. Зооним компонентли маколларда жонзотларнинг табиий белги-хусусиятларидан келиб чиқкан ҳолда инсон табиати ёритилган. Шахсга хос хусусиятларнинг зоонимлар тимсолида тасвирланиши образлиликка, таъсирчанликка хизмат қилади. Шахе тавсифида қўлланган зоонимлар умумий ёки хусусий бахо семалари асосида инсоннинг ижобий ва салбий жихатларини ёритиши билан характерланади.
12. Зооним компонентли маколларда хайвон тимсоллари мисолида ижтимоий ва иқтисодий вокеа-ходисаларга бахо бериш, мавжуд шарт-шароит камчиликларини баён қилиш, уларни бартараф этиш чора-тадбирлари хусусида маслахат бериш анъанаси мавжуд бўлиб, бу шарк халқлари оғзаки адабиётининг ўзига хос усули эканлигини алоҳида таъкидлаш лозим.