Тадқиқот мавзусининг долзарблиги ва зарурати. Бугунги глобал-лашув ва ахборот технологиялари даврида инсоният хаётида оммавий ахборот воситаларининг, жумладан, газеталарнинг ахамияти тобора ошиб бормокда. Жахон тилшунослигида газеталарнинг тили ва услуби нутқнинг энг таъсирчан ва макбул шакли, жамоатчилик фикри, карашлари ва кайфиятларини шакллантиришнинг самарали механизми сифатида намоён бўлаётганлиги эътироф этилмоқда. Шу билан бирга, газета нафақат ахборот билан таъминлаш воситаси, балки тилнинг имкониятларини, гўзаллигини, адабий меъёр талабларига мослигини намоён этувчи мухим восита сифатида каралади.
Жаҳон тилшунослигида газета тили ва услубини семиотик, когнитив, лингвопрагматик, социологик, психолингвистик ва культурологик аспектларда таҳлил қилишнинг назарий-методологик асослари пухта ишланган. Ана шу асосда республикада яшовчи турли этник гурухлар тилида нашр этилувчи газеталарни тил, услуб, мавзулар ва жанрлар, журналистнинг тилдан фойдаланиш махорати нуқтаи назаридан тахлил этиш, уларнинг ютукларини умумлаштириш, фаолиятларидаги баъзи етишмовчиликларни очиб бериш муҳимдир.
Мустакиллик йилларида республикамизда шаклланган матбуот тизимида республиканинг тожик миллатига мансуб фуқароларини объектив ахборот ҳамда янгиликларга бўлган эҳтиёжини қондиришга хизмат қилувчи «Овози тожик» ҳамда «Овози Самарканд» газеталарининг алоҳида ўрни бор. Шу сабабли юртимиздаги тожик журналистикаси ва тожик тилида нашр этиладиган газеталар тилида юз берган ўзгаришларни илмий баҳолаш, жумладан, уларнинг тили, услуби ва жанрларидаги муаммоларни ҳам назарий, хам амалий жиҳатдан тадкиқ этиш соха тараккиётини таъминлайдиган мухим омил хисобланади. Зеро, газеталар тили ва услуби уларнинг асосий хусусиятлари, мақсади, мохияти ва вазифаси билан чамбарчас богликдир. Республикадаги тожикча нашр этиладиган газеталар тили, услуби ва улардаги жанрларнинг ўзига хос хусусиятларини замонавий мезонлар билан очиб бериш ана шу жиҳатдан мухим ахамият касб этади. 2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг Ҳаракатлар Стратегиясида “...оммавий ахборот воситаларининг ролини кучайтириш, журналистларнинг касбий фаолиятини химоя килиш”1 зарурлиги кўрсатиб ўтилган, бу эса газеталар тили ва услуби бўйича тадқикотлар кўламини оширишни тақозо килади.
Ўзбекистон Республикасининг 1997 йил 26 декабрдаги «Оммавий ахборот воситалари тўғрисида»ги 541-1-сонли Қонуни, Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 17 августдаги "Ўзбекистон Матбуот ва ахборот агентлиги фаолиятини янада такомиллаштириш тўғрисида"ги ПҚ-3223-сон Қарори ҳамда мазкур фаолиятга тегишли бошқа меъёрий-ҳуқуқий хужжатларда белгиланган вазифаларни амалга оширишга ушбу диссертация тадқикоти муайян даражада хизмат қилади.
Тадқиқотнинг мақсади. Тадқикотнинг асосий мақсади истиқлол даврида Ўзбекистонда нашр этилаётган тожик газеталари тилининг шаклланиши, газета тилининг турли жанрлари бўйича хос хусусиятларини тадқиқ қилиш бўлиб, мустакиллик даврида «Овози тожик» ва «Овози Самарканд» газеталари тили ва услубини монографик шаклда ўрганишдир.
Тадқиқотнинг ил мни янгилиги қуйидагилардан иборат:
тожик матбуоти тарихининг асосий босқичлари, мустакиллик йилларида тожик газеталари тили ва услубида юз берган лексик-стилистик, грамматик-услубий, луғавий-семантик, меъёрий ўзгаришлар асослаб берилган;
тожик даврий матбуотидаги хабар, репортаж, хисобот, интервью каби ахборот (информацией) жанрлар; корреспонденция, мақола, такриз, шарҳ, обзор, хат каби тахдилий (аналитик) жанрлар; лавха, очерк, фельетон каби бадиий-публицистик жанрлардаги материаллар тилининг аниқлик, информативлик, образлилик каби асосий хусусиятлари очиб берилган;
истиқлол даврида «Овози тожик» ва «Овози Самарканд» газеталари тилининг асосий лисоний ва услубий белгилари, улар тилидаги лугавий ўзгаришлар ва жанрларда қўлланилган сўз ва ибораларнинг лексик-семантик тараққиёти масалалари ёритиб берилган;
газеталарнинг тожик адабий тили меъёрларига амал килиш даражаси баҳоланган, тил бирликларини тўғри қўллаш ва журналистнинг нуткий маҳоратини ошириш йўллари асослаб берилган.
Умумий хулосалар
1. Мустакиллик даврида Ўзбекистонда нашр этилаётган «Овози тожик» ва «Овози Самарканд» газеталарининг Президентимиз ва хукуматимиз сиёсатини кенг оммага етказишдаги роли тобора ошиб бормокда. Республикамиз ҳаётида ислоҳотларнинг моҳиятини тушунтириш, халқнинг келажакка ишончини янада ошириш соҳасида мухим манбалардан бири хисобланган ушбу газеталарнинг тилини ўрганиш бўйича махсус илмий тадқикот ҳозиргача яратилган эмас. Шу сабабдан мазкур газеталар тилини лексик-стилистик, грамматик-стилистик, адабий тил меъёри талаблари нуктаи назаридан, газета тили ва услубини ўрганиш бўйича тожик ва ўзбек тилишунослиги ютуклари асосида тадкик этиш хам илмий, хам амалий аҳамиятга эга.
2. Тожик газеталари жанрлари мустакиллик даврида ўзига хос хусусиятларга эга бўлаётганлигини ахборот рухидаги хабар, интервью, хисобот, репортаж; таҳлилий рухдаги макола, корреспонденция, обзор, шарх, такриз, хат; бадиий-публицистик рухидаги лавха, очерк, фельетон жанрлари тили мисолида аниқ кўриш мумкин.
3. «Овози тожик» ва «Овози Самарканд» газеталаридаги хабар жанридаги материалларда кўпроқ публицистик услубга хос сўзлар ишлатилган. Далиллар, саналар ва шахе номлари аник кайд этилган. Репортаж, интервью каби жанрларда публицистик услуб воситалари билан бир қаторда илмий, бадиий ва сўзлашув услубларига хос тил воситаларидан хам кенг фойдаланилган.
Газеталар тилида репортаж, хисобот, интервью каби жанрларда ишлатиладиган тил бирликлари ўзига хослиги билан хам ажралиб туради. Бу жанрларда умумистеъмолдаги сўзлар, ўзлашган сўзлар, фразеологизмлар ва бошқа тил воситалари асосан ўринли ишлатилган. Репортаж жанрида содда, қўшма гаплар, риторик гаплар ва икки таркибли гапларни кўп учратиш мумкин.
Ҳисобот жанри тили бошқа жанрларникидан ижтимоий-сиёсий атамалар, содда ва қўшма гапларнинг кўп қўлланилганлиги, ифода-тасвир воситалари камлиги билан ажралиб туради.
Интервью жанрида адабий сўзлашув нутқига хос сўзлар, халқ маколлари, фразеологизмлар кўплаб ишлатилган, баъзан шевага хос сўзлар ҳам учрайди. Унда содда тўлиқсиз гаплар, сўроқ ва риторик гаплар кўп қўлланиб, кўшма гаплар ниҳоятда кам ишлатилган.
4. Тахдилий (аналитик) жанрлар: корреспонденция, мақола, тақриз, шарҳ, обзор, хат кабиларнинг тил хусусиятлари газета тилида аниклик, объективлик ва тахдилийлик нуқтаи назаридан бир-биридан фарқ килади. Ушбу жанрлар орасида нейтрал тил бирликлари билан бир қаторда, тилнинг ифода-тасвир воситалари, тил бирликларининг услубий жиҳатлари, иборалар ва халқ мақолларидан унумли фойдаланилган. Бошқа жанрларда асосан ижтимоий-сиёсий лексика билан бирга, рус тили оркали ўзлашган сўзлар, хусусан, янги сўзлар, арабча ва форсча сўзлардан кенг фойдаланилган. Айникса, такризнинг тили тор мутахассисликка оид тил бирликларидан унумли фойдаланилганлиги билан ажралиб турса, шарҳ жанрида ижтимоий-сиёсий лексика ва нейтрал сўзларни қўллаш устун туради. Хат жанри жонлилиги, таъсирчан тил воситалари, хусусан, сўрок гаплардан ўринли кўплаб фойдаланилганлиги билан эътиборни тортади.
5. Бадиий-публицистик жанрларнинг тили ва услуби бадиийлик, образлилик, таъсирчанлик нуктаи назаридан бир-биридан фарк килса-да, лавха, очерк, фельетон жанрларининг тил хусусиятларига хос умумийлик мавжуд. Уларда бадиийлик билан публицистик руҳ уйгунлашиб кетган. Кейинги йилларда очерк ва лавха жанрларига хос пишиқ материллар сони ошган бўлса-да, фельетон жанрига оид материаллар нихоятда оз нашр этилган. Лекин бадиийлик нуктаи назаридан хар учала жанрнинг тили ва услуби эътиборни тортади.
6. Устоз Айнийнинг барҳаёт анъаналари бугунги кунда давом эттирилиб, хозирги тожик газеталари тили лугавий таркибида бир катор ижобий ўзгаришлар юз берди. Ўтган асрнинг маълум даврларида истеъмолда бўлган айрим тожикча сўзлар русча-байналмилал вариантлари билан алмаштирилиб, тожикча вариант қарийб унутилган эди. Бугунги кунда ўша сўз ва терминлар қайта ишлатила бошлади. Уларни қўллашда асосан адабий меъёр талабларига ҳамда сўз ва терминларнинг тушунарли бўлишига алоҳида аҳамият берилмокда.
7. Ўзбекистондаги тожик матбуоти тилини адабий меъёр нуктаи назаридан истиқлол йиллари материаллари асосида тахдил этиш саводхонликни таъминлаш, нутк маданиятини ошириш, газета тилининг таъсирчанлигини оширишда катта ахамиятга эга. Кузатишлар шуни кўрсатадики, ҳозирги тожик газеталарида имло қоидаларига тўла риоя этмаслик, сўзнинг маъносини ҳисобга олмаслик, лексик-стилистик, грамматик-стилистик, пунктуацион меъёрларга тўла амал қилмаслик натижасида турли камчиликларга йўл қўйилаётганлиги илмий тахдилни ва тегишли тавсиялар беришни талаб этади. Мазкур ишдаги айрим таҳлиллар ва тавсиялар тожик матбуоти тилининг янада сайқал топишига ёрдам беради, деб ҳисоблаймиз.
8. Ҳозирги тожик матбуотида жанр ва тил маҳорати, ўзлашган сўзларга муносабат, адабий меъёрга риоя этиш масалалари доимий илмий тадқиқот ишининг мавзусига айланиши лозим.