72
SHAXSNI KASBIY RIVOJLANIB BORISHINI PSIXOLOGIK TAHLILI
Radjabova Zuxra Mirzotilloyevna
Chirchiq davlat pedagogika universiteti
Psixologiya kafedrasi o‘qituvchisi
ORCID ID: https://orcid.org/0009-0009-7263-6781
https://doi.org/10.5281/zenodo.15211691
Annotatsiya.
Ushbu maqolada shaxsning kasbiy rivojlanish jarayoni psixologik nuqtai
nazardan tahlil qilinadi. Kasbiy shakllanish insonning ijtimoiy va psixologik xususiyatlari bilan
bevosita bog‘liq bo‘lib, uning motivatsiyasi, o‘z-o‘zini anglash darajasi, hayotiy maqsadlari va
professional identifikatsiyasi kabi omillar muhim rol o‘ynaydi. Maqolada shaxsning kasbiy
rivojlanish bosqichlari, bu jarayonda yuzaga keladigan psixologik to‘siqlar va ularni bartaraf etish
usullari ko‘rib chiqiladi. Shuningdek, samarali kasbiy o‘sishni ta'minlovchi psixologik omillar va
sharoitlar tahlil qilinadi.
Kalit so‘zlar:
shaxs, kasbiy rivojlanish, psixologik tahlil, motivatsiya, professional
identifikatsiya, o‘z-o‘zini anglash, kasbiy shakllanish
Zamonaviy mehnat bozori shiddat bilan o‘zgarib borayotgan bir paytda, shaxsning kasbiy
rivojlanishi nafaqat texnik bilim va ko‘nikmalarning oshishi, balki chuqur psixologik omillar bilan
ham chambarchas bog‘liqdir. Bugungi kunda kasbiy shakllanish jarayoni shaxsning ichki
motivatsiyasi, o‘z-o‘zini anglash darajasi, psixologik barqarorligi va ijtimoiy muhit bilan o‘zaro
ta’siri kabi ko‘plab omillar ta’sirida kechmoqda.
Statistik ma’lumotlarga ko‘ra, dunyo bo‘ylab 970 milliondan ortiq inson turli ruhiy
salomatlik muammolariga duch kelmoqda, bu esa kasbiy faoliyatga bevosita ta’sir ko‘rsatmoqda .
Ayniqsa, ish joyidagi psixologik xavfsizlik darajasi past bo‘lgan muhitlarda depressiya, charchoq
va ishga bo‘lgan qoniqmaslik holatlari uch barobarga oshishi mumkin
Bundan tashqari, Gallup tomonidan o‘tkazilgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, tashkilotdagi
o‘zgarishlar davrida xodimlarning 70% gacha bo‘lgan qismi o‘zini ishdan uzoqlashgan deb his
qiladi, bu esa ularning samaradorligi va sodiqligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi .
Shaxsning kasbiy rivojlanishida o‘z-o‘zini anglash, ijtimoiy qo‘llab-quvvatlash va
moslashuvchanlik kabi psixologik omillar muhim rol o‘ynaydi. Masalan, yuqori darajadagi
psixologik chidamlilikka ega bo‘lgan shaxslar kasbiy muammolarni samarali hal qilishga, stressli
vaziyatlarda bardoshli bo‘lishga va professional o‘sishga moyil bo‘lishadi .
Shaxsning kasbiy rivojlanishi psixologik jihatdan ko‘plab nazariyalar va empirik tadqiqotlar
asosida o‘rganilgan. Ushbu tadqiqotlar shaxsning kasbiy shakllanishiga ta'sir etuvchi omillarni
aniqlashda muhim rol o‘ynaydi.
Ochiqlik shaxsiyati yuqori bo‘lgan insonlar yangi g‘oyalar va tajribalarga ochiq bo‘lib, bu
ularning kasbiy rivojlanishiga ijobiy ta'sir ko‘rsatadi. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, yuqori
ochiqlikka ega shaxslar ko‘proq ijodkorlik va bilimga intilish bilan ajralib turadi, bu esa ularning
professional muvaffaqiyatiga olib keladi .
O‘z-o‘zini aniqlash nazariyasi shaxsning ichki motivatsiyasi, ya'ni avtonomiya, kompetensiya
va aloqadorlik ehtiyojlarini qondirish orqali kasbiy rivojlanishni rag‘batlantirishini ta'kidlaydi . Bu
nazariya shaxsning o‘z kasbiy yo‘lini mustaqil tanlash va rivojlantirishdagi rolini tushunishda
muhimdir.
73
Sanoat va tashkilot psixologiyasi sohasi ish joyidagi xatti-harakatlar va jarayonlarni o‘rganib,
xodimlarning samaradorligini oshirish va ularning kasbiy rivojlanishini ta'minlashga qaratilgan
strategiyalarni ishlab chiqadi
Ushbu tadqiqot shaxsning kasbiy rivojlanishiga ta'sir etuvchi psixologik omillarni aniqlash
va ularning professional shakllanishdagi rolini baholashga qaratildi. Quyida asosiy natijalar
keltirilgan:
1. Professional identifikatsiya va ishga qoniqish
Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, professional identifikatsiya darajasi yuqori bo‘lgan xodimlar
ishga ko‘proq qoniqish bildiradilar. Masalan, WorkL platformasi tomonidan 100,000 dan ortiq
tashkilotlarda o‘tkazilgan tadqiqotda, Avstraliyaning eng yaxshi ish joylari o‘rtacha tashkilotlarga
nisbatan kasbiy rivojlanishda 12% yuqori natijalarga ega bo‘lishi aniqlangan. Bu esa ishchi
kuchining saqlanishi va unumdorligining oshishiga olib keladi .
2. Yosh xodimlar va yoshga doir stereotiplar
Buyuk Britaniyada 16-25 yosh oralig‘idagi 3,000 nafar yoshlar orasida o‘tkazilgan
tadqiqotda, 90% dan ortig‘i ish joyida yoshga asoslangan salbiy munosabatlarga duch kelganini
bildirgan. Ular orasida 81% o‘zlarini qadrsiz his qilgan, 78% esa patronajga uchragan. Bu holatlar
yosh xodimlarning o‘ziga bo‘lgan ishonchini pasaytirib, kasbiy rivojlanishlariga salbiy ta'sir
ko‘rsatadi
3. Ayollar va kasbiy rivojlanishdagi gender to‘siqlari
McKinsey & Company va Lean In tomonidan o‘tkazilgan tadqiqotda, ayollar yuqori
lavozimlarga ko‘tarilishda erkaklarga nisbatan ko‘proq to‘siqlarga duch kelishi aniqlangan.
Ayollar ko‘proq yordamchi rollarda ishlashga moyil bo‘lib, bu ularning rahbarlik lavozimlariga
erishish imkoniyatlarini cheklaydi. Shuningdek, ayollar erkaklarga nisbatan kamroq maslahat va
homiylik olishadi, bu esa ularning kasbiy o‘sishiga salbiy ta'sir ko‘rsatadi .
4. Psixologik to‘siqlar va kasbiy rivojlanish
Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, o‘ziga bo‘lgan ishonchning yetishmasligi, motivatsiyaning
pasayishi va ish joyidagi salbiy stereotiplar shaxsning kasbiy rivojlanishiga salbiy ta'sir ko‘rsatadi.
Bu omillarni aniqlash va ularni bartaraf etish strategiyalarini ishlab chiqish kasbiy rivojlanishni
rag‘batlantirishda muhim ahamiyatga ega.
5.Kasbiy rivojlanishni qo‘llab-quvvatlash uchun tashkilotlar quyidagi choralarni ko‘rishlari
tavsiya etiladi:
Xodimlar bilan muntazam kasbiy suhbatlar o‘tkazish;
Trening va rivojlanish dasturlarini joriy etish;
Ichki ko‘nikmalarni rivojlantirish imkoniyatlarini yaratish;
Erkaklar va ayollar uchun teng imkoniyatlarni ta'minlash.
Ushbu tadqiqot natijalari shaxsning kasbiy rivojlanishiga ta'sir etuvchi psixologik omillarni
chuqur tahlil qilish zarurligini ko‘rsatadi. Kasbiy shakllanish jarayonida professional
identifikatsiya, motivatsiya, o‘ziga bo‘lgan ishonch va gender stereotiplari kabi omillar muhim rol
o‘ynaydi.
Ushbu maqolada shaxsning kasbiy rivojlanish jarayoni psixologik jihatdan chuqur tahlil
qilindi va bu jarayonga ta’sir qiluvchi muhim omillar aniqlab berildi. Kasbiy rivojlanish shaxsning
ichki motivatsiyasi, professional identifikatsiyasi, o‘ziga bo‘lgan ishonchi, shuningdek ijtimoiy va
madaniy stereotiplar bilan bevosita bog‘liqdir. Tadqiqot natijalari shuni ko‘rsatadiki, yuqori
74
darajadagi professional identifikatsiya va psixologik qo‘llab-quvvatlash xodimlarning ishga
qoniqishini, samaradorligini va kasbiy o‘sishini sezilarli darajada oshiradi.
Bundan tashqari, yosh va genderga asoslangan stereotiplar shaxsning kasbiy shakllanishiga
salbiy ta’sir ko‘rsatishi aniqlandi. Ayniqsa, ayollar va yosh mutaxassislar uchun to‘siqlarning
mavjudligi ularning o‘z kasbiy yo‘lini topishida muammolarni yuzaga keltiradi. Bunday to‘siqlarni
yengish uchun tashkilotlar o‘z ichki siyosatini qayta ko‘rib chiqishi, xodimlarni ruhiy va
professional jihatdan qo‘llab-quvvatlovchi mexanizmlarni kuchaytirishi lozim.
Xulosa qilib aytganda, shaxsning kasbiy rivojlanishini samarali ta’minlash uchun kompleks
yondashuv zarur: bu nafaqat individual psixologik xususiyatlarni hisobga olish, balki
institutsional va ijtimoiy muhitni ham optimallashtirishni talab etadi. Shaxsiy taraqqiyot va kasbiy
muvaffaqiyat o‘zaro bog‘liq bo‘lib, ularga erishishda psixologik barqarorlik va ijobiy ijtimoiy
sharoit hal qiluvchi omillardan biridir.
Foydalanilgan adabiyotlar/Используемая литература/References:
1.
Professional o'zini o'zi anglash va kasb tanlash. (2024).
Pedagogik klaster-Pedagogik
ishlanmalar jurnali
,
2
http://euroasianjournals.org/index.php/pc/article/view/357
2.
Radjabova Zuxra Mirzotilloyevna. (2022). 1.4. KASB TANLASH FAOLIYATINING ASOSIY
PSIXOLOGIK
MUAMMOLARI.
Conferencea
,
373–378.
Retrieved
from
https://www.conferencea.org/index.php/conferences/article/view/924
3.
Professional o'zini o'zi anglash va kasb tanlash. (2024).
Pedagogik klaster-Pedagogik
ishlanmalar jurnali
,
2
https://euroasianjournals.org/index.php/pc/article/view/357
4.
Zuhra Mirzotilloyevna Radjabova. (2024). TEENAGERS’ PERCEPTIONS ABOUT CAREER
CHOICES AND CAREER PROSPECTS. European Science Methodical Journal, 2(6), 493–498.
Retrieved from
https://europeanscience.org/index.php/3/article/view/773
5.
Kuzmin, I. V., & Kholmogorova, G. A. (2015). Psikhologiia kar'ery: Teoriia i praktika. Moskva:
Yurait. https://www.yurait.ru/
6.
Ibragimov, I. A. (2017). Kasbiy faoliyat va uning psixologik jihatlari. Toshkent: Fan va
texnologiyalar nashriyoti. https://www.ziyonet.uz/
7.
Карпов, А. В. (2016). Психологии карьерного роста и развитииа. Санкт-Петербург:
Реч.https://www.ozon.ru/
8.
Baranova, N. S. (2013). Psikhologiia professionalnogo samoopredeleniia. Moskva: Znanie.
https://www.ozon.ru/
9.
Ovcharova, T. M. (2014). Psikhologiia trudovoi deiatel'nosti i professional'nogo rosta.
10.
Sharipova, N. (2023). PHONETICS: UNLOCKING THE SOUNDS OF LANGUAGE. В ZDIT (Т. 2,
Выпуск 27, сс. 22–24). Zenodo.
https://doi.org/10.5281/zenodo.10321056
11.
Турсунов
А.
2022
ЧАҚИРУВГА
ҚАДАР
БОШЛАНҒИЧ
ТАЙЁРГАРЛИК
МАШҒУЛОТЛАРИДА ПЕДАГОГИК ВА ИННОВАЦИОН ТЕХНОЛОГИЯЛАРНИ ҚЎЛЛАШ ВА
УЛАРНИНГ ЎЗИГА ХОС ТОМОНЛАРИ Science and innovation, 1(B3), 432- 434
12.
Sharipova Nodira Shavkat Qizi, . (2024). TEACHING ENGLISH TO YOUNG LEARNERS USING
CLIL METHOD IN CLASS. International Journal of Pedagogics, 4(06), 161–164.
75
13.
Abdurasulov, J. (2024). PEDAGOGICAL PSYCHOLOGICAL ASPECTS OF MILITARY PATRIOTIC
EDUCATION IN GENERAL SECONDARY EDUCATIONAL INSTITUTIONS. В INTERNATIONAL
BULLETIN OF APPLIED SCIENCE AND TECHNOLOGY (Т. 4, Выпуск 7, сс. 38–40). Zenodo.
https://doi.org/10.5281/zenodo.12721051
14.
Аbdurasulov J. (2024). HARBIY PEDAGOGIKANING BOSHQA FANLAR BILAN ALOQASI.
Молодые
ученые,
2(6),
48–52.
извлечено
от
https://inacademy.uz/index.php/yo/article/view/28164
15.
Jo‘rayev , S. ., & Abdurasulov, J. (2024). SUBJECT, TASKS AND CONTENT OF STUDYING THE
BASICS OF MILITARY-PATRIOTIC EDUCATION. Академические исследования в современной
науке, 3(7), 149–153.извлечено.
16.
Абдурасулов, Ж. (2022). ИСПОЛЬЗОВАНИЕ ИНФОРМАЦИОННЫХТЕХНОЛОГИЙ В
УСВОЕНИИ УРОКОВ ИСТОРИИ.
17.
Abduqodirova, D., & Abdurasulov, J. (2025). YOSHLARDA HARBIY-VATANPARVARLIK
TUYG‘USINI TAKOMILLASHTIRISHNING PSIXOLOGIK HUSUSIYATLARI. Педагогика и
психология в современном мире: теоретические и практические исследования, 4(1), 50– 53.
извлечено от
https://in-academy.uz/index.php/zdpp/article/view/42882 13
18.
Жўраев , Ш. ., & Абдурасулов , Ж. (2024). ҲАРБИЙ ЖАМОАДАГИ ИЖТИМОИЙ ФИКР.
Журнал академических исследований нового Узбекистана, 1(2), 97–103. извлечено от
https://in-academy.uz/index.php/yoitj/article/view/28151
19.
Abdurasulov , J. (2022). HARBIY KOMPETENTSIYA KURSANTNING KASBIY MAHORATINI 54
SHAKLLANTIRISHNING KALITI SIFATIDA. Евразийский журнал социальных наук, философии
и
культуры,
2(11),
231–234.
извлечено
от
https://inacademy.uz/index.php/ejsspc/article/view/5326 17.
20.
Abdurasulov , J. (2022). CHAQIRUVGA QADAR BOSHLANGʼICH TAYYORGARLIK FANI
OʼQITUVCHISIGA QOʼYILADIGAN TALABLAR. Евразийский журнал академических
исследований,
2(11),
983–988.
извлечено
от
https://inacademy.uz/index.php/ejar/article/view/5305
21.
Абдурасулов , Ж. (2024). ҲАРБИЙ ЖАМОАНИНГ ПСИХОЛОГИК АСПЕКТЛАРИ.
Бюллетень педагогов нового Узбекистана, 2(2), 59–65
22.
Аbdurasulov J., & Pardabayeva , M. (2024). MUSOBAQADAN OLDIN SPORTCHILARNI
PSIXOLOGIK TAYYORLASH. Евразийский журнал социальных наук, философии и культуры,
4(6 Part 2), 73–76. извлечено от
https://inacademy.uz/index.php/ejsspc/article/view/34717
23.
Abduqodirova Dilobarbonu Erkinjon Qizi TALABALARDA PSIXOLOGIK STRESSNI YENGISH
// YOPA. 2025. №2. URL: https://cyberleninka.ru/article/n/talabalarda-psixologik-stressni-
yengish (дата обращения: 02.04.2025).
24.
Usarboyeva D. The importance of innovative educational methods in organizing the
educational process //Current Issues of Bio Economics and Digitalization in the Sustainable
Development of Regions (Germany). – 2023. – Т. 1. – №. 1. – С. 184-187.
25.
Usarboyeva, D. (2024). Talabalarning akademik mobilligini shakllantirish mexanizmlari.
Таълим тизимида ижтимоийгуманитар фанлар, 1(1), 74-77. 31.
26.
Абдусаматова, Ш. С. (2024). Роль психологии в формировании толерантности у
студентов. IMRAS, 7(7), 39-43.
76
27.
Abdusamatova, S. S. (2024). Tolerantlikning shaxsiy omillari. Inter education & global study,
(5 (1)), 487-489.
28.
Abdusamatova, S. S., & Sultonqulova, G. F. (2023). Ehtiyojlar va faoliyatning o'zaro bog'liqligi.
Евразийский журнал академических исследований, 3(3 Part 3), 65-69.
29.
Аbdusаmаtоvа, S. (2023). Descriptiоn оf mоdern cоncepts оf emоtiоnаl intelligence. Science
and innovation, 2(B11), 524-529.
30.
Abdusamatova, S. (2023). Mechanism of innovation in the field of lifelong education. Science
and innovation, 2(B1), 341-344.
31.
Abdusamatova, S. (2023). Some aspects of self-development and self-knowledge, and
effective assessment methods. Science and innovation, 2(B5), 420-423.
32.
Meylieva, M. S. (2024). Talabalarga individual ta ‘lim yondashuvlari asosida intellektual
qobiliyatlarini rivojlantirish. Pedagog, 7(2), 381-384.
33.
Meyliyeva, M. S. (2024). Specific aspects of the formation of student professional motivation
through an individual approach. International education and innovative sciences, 1(9), 347-357.
34.
K.O. Arzibayev, V.Sh.Rahimov Effects On Performance By Electronic Training Equipment For
Young Karatists. «Psychologi and education» Journal (2021) 58(2): 11488-11490 ISSN: 00333077
35.
K.O. Arzibayev, V.Sh.Rahimov Influence of Basketball on the Mental and Physical
Development of the Personality. «International Journal of Future of Generation Communication
and Networking » Vol. 14. No. 1. (2021). pp. : 768-772 ISSN: 2233-7857 IJFGCN
36.
Arzibaev, K. O., & Rafiqov, A. U. (2021). THE ROLE OF MATHEMATICS IN SPORTS. In
АКТУАЛЬНЫЕ ПРОБЛЕМЫ ФИЗИЧЕСКОЙ КУЛЬТУРЫ И СПОРТА В СОВРЕМЕННЫХ
СОЦИАЛЬНО-ЭКОНОМИЧЕСКИХ УСЛОВИЯХ (pp. 5-8).
37.
Arzibaev, K. O., & Tanikulova, Z. R. (2021). MECHANISMS FOR IMPROVING THE LEGAL
KNOWLEDGE OF ATHLETES. In АКТУАЛЬНЫЕ ПРОБЛЕМЫ ФИЗИЧЕСКОЙ КУЛЬТУРЫ И
СПОРТА В СОВРЕМЕННЫХ СОЦИАЛЬНО-ЭКОНОМИЧЕСКИХ УСЛОВИЯХ (pp. 117-119).
38.
Arzibaev, K. O., & Elmurodova, M. U. (2021). DEVELOPMENT IN SPORTS USING UNIQUE
TECHNIQUES. In АКТУАЛЬНЫЕ ПРОБЛЕМЫ ФИЗИЧЕСКОЙ КУЛЬТУРЫ И СПОРТА В
СОВРЕМЕННЫХ СОЦИАЛЬНО-ЭКОНОМИЧЕСКИХ УСЛОВИЯХ (pp. 3-5).
39.
ARZIBAYEV, Q. (2024). O ‘SMIR SPORTCHILARDA MAQSADGA ERISHISH MOTIVATSIYASI
TADQIQI. News of the NUUz, 1(1.9), 54-57.
40.
Арзибаев, К. О. (2015). РОЛЬ МОТИВАЦИИ В ЕДИНОБОРСТВЕ. Наука и мир, (3-3), 103-
105.
41.
Арзибаев, К. О., & Аралов, С. А. (2016). КОНСТИТУЦИОННЫЕ ОСНОВЫ ОБРАЗОВАНИЯ В
УЗБЕКИСТАНЕ. Наука и мир, 3(1), 53-54.
42.
Арзибаев, Қ. О., & Акбарова, Д. Р. (2016). Проблема здорового образа жизни в
исследованиях. Наука и мир, (3-3), 77-78.
43.
Арзибаев, К. О. (2013). МОТИВАЦИЯ ДОСТИЖЕНИЯ КАК ВАЖНЫЙ ФАКТОР
СПОРТИВНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ. SCIENCE AND WORLD, 93.
44.
Арзибаев, К., & Бердалиева, Ю. (2013). ВЛИЯНИЕ МЕЖЛИЧНОСТНЫХ ОТНОШЕНИЙ НА
МОТИВАЦИЮ ЮНЫХ СПОРТСМЕНОВ. SCIENCE AND WORLD, 14.
45.
Arzibayev, Q. (2023). THE PROBLEM OF MOTIVATION OF SPORT ACTIVITY IN THE
ANALYSIS. European journal of education and applied psychology, (2), 82-89.
46.
Arzibayev, Q. (2023). THE APPEARANCE OF MOTIVES FOR SPORTS ACTIVITY IN ANALYSIS.
77
Modern Science and Research, 2(10), 694-704.
47.
Arzibayev, K. O., & Aralov, S. A. (2016). Physical culture and social importance of sport in
educating the young by the principles National Concept. In Scientific achievements of the third
millennium (pp. 23-24).
48.
Arzibayev, Q. (2023). О ‘smir sportchilarda sport bilan shug ‘ullanish motivlarini о ‘rganish.
Sport ilm-fanining dolzarb muammolari, 1(3), 18-25.
