`
86
O’ZBEK TILINING LUG’AT TARKIBI
Hayitmurodova O’g’iloy Hayitmurod qizi
Rustamova Madina To’lqin qizi
SHahrisabz davlat pedagogika instituti
Boshlang’ich ta’lim yo’nalishi 1-kurs talabalari
https://doi.org/10.5281/zenodo.15516092
Annotatsiya:
Mazkur maqolada o’zbek tilining lug’at tarkibi, uning asosiy qatlamlari va
manbalari haqida so’z yuritiladi. O’zbek tilining leksik boyligi xalqning tarixiy taraqqiyoti,
madaniy aloqalari va ijtimoiy ehtiyojlari bilan chambarchas bog’liq ekani asoslab beriladi.
Maqolada milliy leksika, o’zlashma so’zlar, dialektal birliklar, arxaizmlar, neologizmlar va
terminlarning lug’at tarkibidagi o’rni ilmiy jihatdan lug’atida bo’lgan ayrim so’zlarning yangi
ma’nolarini o’zlashtirish va shu kabi yoritiladi. Shuningdek, o’zbek tili lug’at tarkibining boyish
va yangilanishiga ta’sir etuvchi ichki hamda tashqi omillar alohida tahlil qilinadi. Leksik
birliklarning uslubiy xususiyatlari, qo’llanish doiralari ham ko’rib chiqilib, ularning adabiy til
rivojidagi ahamiyati ochib beriladi. O’quvchilar lug’atiga aniqlik kiritish va adabiy tilda
ishlatilmaydigan so’zlarni o’quvchilar faol lug’atidan nofaol lug’atiga o’tkazish, o’quvchilar
lug’atini boyitish,ya’ni yangi so’zlarni, shuningdek, bolalar lug’atida bo’lgan ayrim so’zlarning
yangi ma’nolarini o’zlashtirish va shu kabi masalalar ko’rib chiqiladi.
Abstract
This article talks about the vocabulary of the Uzbek language, its main layers and sources.
It is argued that the lexical richness of the Uzbek language is closely related to the historical
development, cultural relations and social needs of the nation. In the article, the role of national
lexicon, borrowed words, dialectal units, archaisms, neologisms and terms in the dictionary is
scientifically explained. Also, the internal and external factors affecting the enrichment and
updating of the vocabulary of the Uzbek language are separately analyzed. Methodological
features of lexical units, areas of application are also considered. Their importance in the
development of the literary language is revealed. Clarifying students' vocabulary and
transferring words not used in literary language from students' active vocabulary to inactive
vocabulary, enriching students' vocabulary, that is, learning new words, as well as new
meanings of some words in children's vocabulary, and similar issues are considered .
Абстрактный.
В данной статье рассматривается словарный состав узбекского языка, его
основные пласты и источники. Подчеркивается, что лексическое богатство узбекского
языка тесно связано с историческим развитием, культурными связями и социальными
потребностями народа. В статье научно рассматривается роль национальной лексики,
заимствованных слов, диалектных единиц, архаизмов, неологизмов и терминов в
словаре. Также отдельно анализируются внутренние и внешние факторы, влияющие на
обогащение и обновление словарного состава узбекского языка. Рассматриваются
также стилистические характеристики и сферы применения лексических единиц.
Раскрывается их значение в развитии литературного языка. Рассматриваются такие
вопросы, как уточнение словарного запаса учащихся и перенос слов, не употребляемых
в литературном языке, из активного в неактивный словарный запас учащихся,
обогащение словарного запаса учащихся, то есть изучение новых слов, а также новых
значений некоторых слов в детском словаре и т. д.
`
87
Kalit so‘zlar:
lug‘at, taraqqiyot, madaniy aloqa, milliy leksika, o‘zlashma so‘zlar, dialektal
birliklar, arxaizmlar, neologizmlar, terminlar, tilshunoslik, leksikologiya, ichki omillar, tashqi
omillar, uslubiy xususiyatlar.
Keywords:
vocabulary, development, cultural contact, national lexicon, loanwords,
dialectal units, archaisms, neologisms, terms, linguistics, lexicology, internal factors, external
factors, stylistic features.
Ключевые слова:
лексика, развитие, культурные контакты, национальный
лексикон, заимствованные слова, диалектные единицы, архаизмы, неологизмы,
термины, лингвистика, лексикология, внутренние факторы, внешние факторы,
стилистические особенности.
Hozirgi o‘zbek tilining lug‘at tarkibi o‘zbek tilining butun tarkibiy taraqqiyoti davomida
shakllangan. O‘zbek tili turkiy tillar oilasiga mansub bo'lib, uning lug‘at tarkibi ming yillar
davomida shakllanib, boyib kelmoqda. Tilning lug‘aviy boyligi-bu har bir tildagi so‘zlarning
umumiy yig‘indisi, ya'ni so‘z boyligi hisoblanadi. Opzbek tili ham o‘zining milliy ildiz so‘zlari,
boshqa tillardan kirib kelgan so‘zlar va yangicha yaratilgan so‘zlar orqali keng lug‘at tarkibiga
ega.
O‘zbek tilining lug‘at tarkibi ( leksikasi) juda boy va rang-barang bo‘lib, u asosan uchta
asosiy qatlamdan iborat:
1. Asosiy qatlam(milliy til asosidagi qatlam). Bu qatlam o‘zbek tilining tub lug'atini tashkil
etadi.
2. Qarindosh tillardan kirgan so‘zlar. Bu qatlamda o‘zbek tiliga yaqin bo‘lgan boshqa
turkiy tillardan (qirg'iz, qozoq, uyg‘ur va h.k.) olingan so‘zlar mavjud. Masalan:jala(yomg‘ir),
qishloq, to‘y, o'lan.
3. Begona tillardan kirgan so‘zlar. Bu qatlamda o‘zbek tiliga boshqa til oilalardan kirib
kelgan so'zlar bo‘ladi.
Ular quyidagilardan iborat:
● Arab tili-diniy, ilmiy va falsafiy terminlar: ilm, adab, ma'rifat, kitob, sabr, haqiqat.
● Fors-tojik tili-madaniy va maishiy so‘zlar: bahor, gul, do‘st, shirin, rang, zanjir.
● Rus tili-texnika, fan, siyosatga oid so‘zlar: traktor, televizor, maktab, muallim, direktor,
stul.
● Yangi zamonaviy manbalar: kompyuter, internet, marketing, biznes, dizayn kabi so‘zlar.
O‘zbek tilining lug‘at tarkibi tarixiy taraqqiyot jarayonida turli manbalar orqali boyigan.
Unda asosiy o'rinni turkiy ildizli so‘zlar egallagan bo‘lsa-da, boshqa tillardan olingan so‘zlar
ham tildagi boylik va xilma-xillikni ta'minlab kelmoqda
Milliy leksika, o‘zlashma so‘zlar, dialektal birliklar, arxaizmlar, neologizmlar va
terminlarning lug‘at tarkibidagi o‘rni
Til leksik tizimi — bu nafaqat aloqa vositasi, balki xalq tarixining, madaniyatining,
tafakkurining mazmunini ifoda etuvchi boy qatlamli tizimdir. Tilning lug‘at boyligi tarixiy
taraqqiyot, ijtimoiy-madaniy muhit, xalqaro aloqalar, ilm-fan rivoji bilan bevosita bog‘liq bo‘lib,
uni tashkil etuvchi qatlamlar – milliy leksika, o‘zlashma so‘zlar, dialektal birliklar, arxaizmlar,
neologizmlar va terminlar – har biri til taraqqiyotining ma’lum bosqichlarini aks ettiradi. Ushbu
qatlamlarning har biri lug‘atshunoslikda alohida yondashuvni talab etadi.
Milliy leksikaning lug‘atdagi o‘rni
`
88
Milliy leksika tilning tub qatlamini tashkil etadi. Bu so‘zlar o‘zbek xalqining tarixiy, etnik,
ma’naviy hayotiga bevosita aloqador bo‘lib, ularni izohlashda xalq hayot tarziga, urf-odatlariga
tayangan holda semantik va etimologik yondashuv talab qilinadi. “Do‘ppi”, “navro‘z”, “non”,
“suv”, “qum” kabi so‘zlar milliy leksikaga mansub bo‘lib, ular tilning mustahkam va barqaror
yadrosidir.
O‘zlashma so‘zlarning o‘rni va xususiyatlari
Til leksikasining muhim qatlamlaridan biri – o‘zlashma so‘zlardir. Arab, fors, rus, ingliz va
boshqa tillardan o‘zbek tiliga kirib, ma’lum fonetik va morfologik o‘zgarishlarga uchragan bu
birliklar turli davr va ehtiyojlarga ko‘ra leksik boylikni to‘ldiradi. Masalan, “kitob”, “ilm”,
“gazeta”, “poezd”, “internet” kabi so‘zlar lug‘atlarda nafaqat izoh bilan, balki ularning qaysi tilga
mansubligi, kirib kelish tarixi, sinonimik qatori bilan yoritilishi lozim.
Dialektal birliklarning lug‘atdagi aks ettirilishi
O‘zbek tilining dialektal boyligi lug‘atshunoslik uchun juda qimmatli manbadir.
Shevalarda uchraydigan leksik birliklar ko‘pincha adabiy tilda qo‘llanilmaydi, biroq ular til
tarixini, regional madaniyatni o‘rganishda beqiyos ahamiyatga ega. Masalan, “qiyra” (Xorazm
shevasi – pastqam joy), “shokila” (Farg‘ona – bosh kiyim), “taptiq” (Andijon – tozalamoq) kabi
so‘zlarning umumxalq tilida mavjud bo‘lmagan semantik va fonetik xususiyatlari maxsus belgi
bilan lug‘atlarda qayd etilishi kerak.
Arxaizmlar – tarixiy qatlam sifatida
Arxaizmlar – faol ishlatilmaydigan, lekin yozma manbalarda yoki tarixiy nutqda
uchraydigan eski so‘zlardir. Ular o‘z vaqtida keng qo‘llanilgan, biroq til taraqqiyoti jarayonida
zamonaviy muqobillari bilan almashgan. Masalan, “saroybon” (bek), “karrabo” (hisobchi),
“musallas” (uchburchak) kabi arxaizmlar lug‘atlarda alohida belgilar bilan berilib, ularning
tarixiy davrda tutgan o‘rni, hozirgi zamonaviy ekvivalenti ko‘rsatilishi lozim.
Neologizmlarning lug‘atdagi aks ettirilishi
Neologizmlar tilning yangilanishini, zamon bilan hamnafas bo‘lishini ko‘rsatadi. Ular
texnologik rivoj, global jarayonlar va madaniy yangiliklar bilan bog‘liq bo‘lib, doimo yangilanib
boradi. Masalan, “onlayn dars”, “sun’iy intellekt”, “blokcheyn”, “bloger” kabi birliklar zamonaviy
ijtimoiy hayotda faol ishlatiladi.
Terminlar – ilm-fan tilining asosi
Terminlar – aniq fan va sohalarga oid tushunchalarni ifodalovchi leksik birliklardir. Har
bir fan o‘zining terminologik tizimiga ega bo‘lib, bu tizim ilmiy muloqot, ta’lim va tadqiqot
faoliyatining asosini tashkil etadi. Masalan, “kvant”, “biomassa”, “analitika”, “inflyatsiya” kabi
so‘zlar fan tilining aniqligini ta’minlaydi.
O‘zbek tilining lug‘at tarkibi murakkab va ko‘p qatlamli tizim bo‘lib, milliy so‘zlar,
o‘zlashmalar, dialektal birliklar, arxaizmlar, neologizmlar va terminlardan tashkil topadi. Har
bir qatlam til tarixining ma’lum bosqichini ifodalaydi va lug‘atshunoslikda o‘ziga xos ilmiy
yondashuvni talab qiladi.
Oʻzbek tilining leksikasi fan-texnika, sanʼat, ishlab chiqarishning taraqqiyoti bilan bogʻliq
holda boyib boradi.
Oʻzbek tili leksikasi bir qancha manba asosida boyib, rivojlanib boradi. Uni eng avvalo,
ikkita katta guruhga ajratish mumkin:
1)ichki imkoniyat;
`
89
2) tashqi imkoniyat.
Til lugʻat tarkibining ichki manba asosida boyishi deganda shevalahjachalardan soʻz olish,
yangi soʻzlar yasash asosida boyishi tushuniladi.
Masalan, buvi, buva soʻzlari adabiy tilga Andijon shevasidan olingan, bildirishnoma,
dalolatnoma, maʼruzachi soʻzlari yasama soʻzlardir.
Chet tillaridan soʻz oʻzlashtirish asosida til lugʻat tarkibining boyishi tashqi omil asosida
boyishi deyiladi. Bunda oʻzbek adabiy tiliga fors-tojik, arab, rus va boshqa tillardan soʻz
oʻzlashtirishi tushuniladi. (³)
"Leksik birliklarning uslubiy xususiyatlari, qo‘llanilish doiralari va ularning adabiy til
rivojidagi ahamiyati" mavzusi tilshunoslikda muhim o‘rin egallaydi. Quyida shu
ma'lumotlarning asosiy tushunchalari va tavsiflarini ko‘rib chiqamiz:
Leksik birliklarning uslubiy xususiyatlari
Leksik birliklar — bu tilning eng kichik, mustaqil ma’no anglatadigan birliklari bo‘lib, ular
so‘zlar, frazeologizmlar, terminlar va boshqa leksik vositalarni o‘z ichiga oladi. Ularning uslubiy
xususiyatlari:
Emotsional-ekspressiv rangdorlik: ba’zi so‘zlar hissiy tus beradi (masalan, “yovuz” —
salbiy baho, “mehribon” — ijobiy baho).
Uslubiy belgilanish: har bir leksik birlik muayyan uslubga xos bo‘lishi mumkin (masalan,
“ilmiy izlanish” — ilmiy uslubga xos, “meniki bo‘lsa, senga nima!” — og‘zaki nutqqa xos).
Qo‘llanilish doiralari
Leksik birliklar quyidagi doiralarda qo‘llaniladi:
Adabiy til: rasmiy va normativ til, barcha qatlamlarda tushunarli bo‘lishi kerak.
Ilmiy uslub: aniq, lo‘nda va obyektiv bo‘lgan terminlar, definitsiyalar va atamalar
ishlatiladi.
Publicistik uslub: ommaga murojaat qiluvchi so‘zlar, ekspressivlik va ta’sirchanlik bilan
ajralib turadi.
Og‘zaki nutq (so‘zlashuv uslubi): erkin, dialektal yoki familiyar so‘zlar ishlatiladi.
Badiiy uslub: obrazlilik, badiiy ifoda vositalariga boy bo‘ladi, so‘z tanlovi keng.
Leksik birliklarning adabiy til rivojidagi ahamiyati
Til boyligini oshiradi: yangi leksik birliklarning paydo bo‘lishi adabiy tilning lug‘aviy
boyligini kengaytiradi.
Ifoda imkoniyatlarini kengaytiradi: badiiy adabiyot va ilmiy asarlar orqali yangi so‘zlar
joriy etiladi.
Madaniy va tarixiy merosni saqlaydi: qadimiy yoki dialektal so‘zlar adabiy tilga kirib,
milliy o‘zlikni ifodalaydi.
Normativlikni ta’minlaydi: leksik birliklarning uslubiy jihatdan to‘g‘ri qo‘llanilishi adabiy
tilning me’yorlashuviga yordam beradi.
O’quvchilar lug’atiga aniqlik kiritish. Bu o’z ichiga quyidagilarni oladi:
1.
oʻquvchi puxta oʻzlashtirmagan soʻzlarning maʼnosini toʻliq oʻzlashtirish, yaʼni shu
soʻzlarni matnga kiritish, maʼnosi yaqin soʻzlarga qiyoslash, antonim tanlash yoʻllari bilan
ularning maʼnosiga aniqlik kiritish;
2.
soʻzning kinoyali maʼnosini, koʻp maʼnoli soʻzlarni oʻzlashtirish;
3.
so’zlarning sinonimlarini, sinonim so’zlarning ma’no qirralarini o’zlashtirish;
`
90
4.
ayrim frazeologik birliklarning maʼnosini oʻzlashtirish
Adabiy tilda ishlatilmaydigan so’zlarni o’quvchilar faol lug’atidan nofaol lug’atiga
o’tkazish. Bunday so’zlarga bolalarning nutq muhiti ta’sirida o’zlashib qolgan adabiy til
me’yoriga kirmaydigan, ayrim adabiy asar va so’zlashuv tilida qo’llanadigan soda so’z va
iboralar, sheva va ijtimoiy guruhga oid so’zlar kiradi.
Oʻquvchilar lugʻatini boyitish, ya'ni yangi soʻzlarni, shuningdek, bolalar lugʻatida boʻlgan
ayrim soʻzlarning yangi maʼnolarini oʻzlashtirish. Ona tilining lugʻat boyligini bilib olish uchun
oʻquvchi oʻz lugʻatiga har kuni 8-10 ta yangi soʻzni, shu jumladan, ona tili darslarida 4-6 soʻzni
qoʻshishi, yaʼni shu soʻzlar maʼnosini oʻzlashtirish lozim.
References:
Используемая литература:
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Nosirjon Uloqov - <<Tilshunoslik nazariyasi>> - Toshkent - <<Barkamol fayz media>> -
2016-yil, 116-bet.
2.
https://azkurs.org
3.
https://phys-tech.jdpu.uz
4.
Qosimova.K, Matchonov.S, Gʻulomova.X, Yo‘ldosheva.Sh, Sariyev.Sh, Ona tili o‘qitish
metodikasi (Boshlang‘ich ta’lim fakulteti talabalari uchun darslik)-2017-yil, 352-bet.
5.
O‘zbekiston milliy entsiklopediyasi-T.:<<O‘zbekiston milliy entsiklopediyasi>>, Davlat
ilmiy nashriyoti, 2003-yil, 582-bet.(2-jild).
