“ZAMONAVIY BIOLOGIYANING DOLZARB MUAMMOLARI VA
RIVOJLANISH ISTIQBOLLARI”
xalqaro ilmiy-amaliy anjuman materiallari
adu.uz
universaljurnal.uz
212
SURXON DAVLAT QO‘RIQXONASIDA TARQALGAN AMARANTHACEAE JUSS.
OILASIGA MANSUB DORIVOR O‘SIMLIKLARNING BIOEKOLOGIYASI HAMDA
TARQALISHI
Ibragimov Akram Javliyevich
1
, Mamatqulov Muxiddin Muxamadiyevich
2
To‘yev Qutlimurod Hikmatillo o‘g’li
3
1
Termiz davlat universiteti Botanika kafedrasi dotsenti
2
Surxon davlat qo
ʻ
riqxonasi ilmiy ishlar bo
ʻ
yicha direktor o
ʻ
rin bosari
3
Termiz davlat universiteti talabasi
ibragimovakram1416@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.15596887
Annotatsiya
:
Amaranthaceae
Juss. oilasiga mansub o
ʻ
simliklar morfologik va ekologik
moslashuvchanlikka ega ekanligi shuningdek, uning tibbiyotdagi va oziq-ovqat sanoatidagi
ahamiyati, ko‘plab yovvoyi va madaniy turdagi o‘simliklardan farq qilib, sho‘rlangan yerlarda yaxshi
o‘sishi va qurg’oqchilikka chidamliligi bilan ajralib turadi. Bu oilaga mansub o‘simlikning barglari
va novdalari xalq tabobatida ko‘plab kasalliklarni davolashda ishlatiladi, shu bilan birga, ularning
ozuqaviy qiymati ham yuqori va cho‘l yaylovlarini rekultivatsiya qilishda istiqbolli halofit o‘simliklar
sifatida ilmiy baholandi.
Amaranthaceae
Juss. oilasining yer yuzida 197 ta turkumga mansub 2032
ta turi [13] uchraydi. Ushbu oilaning O
ʻ
rta Osiyoda 53 ta turkum 292 ta turi [1,2], O
ʻ
zbekistonda 47
ta turkum 91 ta turi [7], Surxandaryoda 36 ta turkum 77 ta turi hamda Surxon davlat qo‘riqxonasi
hududida 7 ta turkumga mansub 10 ta tur tabiiy holda tarqalgan. Qo
ʻ
riqxona hududida tarqalgan
Amaranthaceae
Juss. oilasiga mansub 5 turning dorivorlik xususiyati mavjud bo
ʻ
lib quyida ushbu
turlarga alohida to
ʻ
xtalib o
ʻ
taman.
Kalit so‘zlar: Amaranthaceae
Juss., dorivor, turkum, tur, sho
ʻ
rlangan, adir, yaylov, qo
ʻ
riqxona,
flora, rekultivatsiya, oila.
Аннотация
:
Растения
,
принадлежащие
к
семейству
Amaranthaceae
Juss.,
обладают
морфологической
и
экологической
адаптивностью
,
а
также
их
значение
в
медицине
и
пищевой
промышленности
,
отличаются
от
многих
дикорастущих
и
культурных
видов
растений
хорошим
ростом
на
засоленных
почвах
и
засухоустойчивостью
.
Листья
и
ветви
этого
растения
используются
в
народной
медицине
для
лечения
многих
заболеваний
,
в
то
же
время
они
имеют
высокую
питательную
ценность
и
научно
оценены
как
перспективные
галофитные
растения
при
рекультивации
пустынных
пастбищ
.
Семейство
Amaranthaceae
Juss.
насчитывает
2032
вида
[13],
относящихся
к
197
родам
.
В
Средней
Азии
встречается
292
вида
этого
семейства
из
53
родов
[1,2],
в
Узбекистане
91
вид
из
47
родов
[7],
в
Сурхандарье
77
видов
из
36
родов
и
10
видов
из
7
родов
на
территории
Сурханского
государственного
заповедника
.5
видов
,
принадлежащих
к
семейству
Amaranthaceae
Juss.,
распространенных
на
территории
заповедника
,
обладают
лечебными
свойствами
,
и
ниже
я
отдельно
остановлюсь
на
этих
видах
.
Ключевые
слова
: Amaranthaceae
Juss.,
лекарственный
,
род
,
вид
,
засоленный
,
холм
,
пастбище
,
заповедник
,
флора
,
рекультивация
,
семейство
.
Annotation:
Plants belonging to the
Amaranthaceae
Juss. family have morphological and
ecological adaptability, as well as their importance in medicine and the food industry, unlike many
wild and cultivated plant species, they grow well in saline lands and are distinguished by drought
resistance. The leaves and branches of the plant belonging to this family are used in folk medicine
for the treatment of many diseases, and their nutritional value is also high, and they have been
scientifically evaluated as promising halophytes for the reclamation of desert pastures. The
Amaranthaceae
family consists of 2032 species [13] belonging to 197 genera. In Central Asia, 53
genera and 292 species [1,2] of this family are found, in Uzbekistan - 47 genera and 91 species [7],
in Surkhandarya - 36 genera and 77 species, and in the territory of the Surkhan State Reserve - 10
species belonging to 7 genera.5 species of the
Amaranthaceae
Juss. family, distributed in the territory
of the reserve, have medicinal properties, and I will dwell on these species separately below.
“ZAMONAVIY BIOLOGIYANING DOLZARB MUAMMOLARI VA
RIVOJLANISH ISTIQBOLLARI”
xalqaro ilmiy-amaliy anjuman materiallari
adu.uz
universaljurnal.uz
213
Keywords: Amaranthaceae
Juss., medicinal, genus, species, saline, foothill, pasture, reserve,
flora, reclamation, family.
Kirish:
Surxon davlat qo‘riqxonasi Pomir-Oloy tog
ʻ
tizmasining Janubi-G
ʻ
arbiy qismi
hisoblangan Ko
ʻ
hitang tizmasining sharqiy yonbag
ʻ
rida joylashgan. Ma
ʼ
muriy jihatdan Surxondaryo
viloyatining Sherobod tumani hududiga qarashli. Qo
ʻ
riqxona hududi shimoldan Tangidara soyi bilan
chegaralanadi. Sharqiy chegarasi Xatak, Xo
ʻ
janqo, Qizilolma, Shalqon, Kampirtepa, Sherjon va
Vandob qishloqlari bilan, janubiy hududi Xo
ʻ
jaikon tuz koni bilan tutashib ketgan. Ko
ʻ
hitang
tizmasining g
ʻ
arbiy yonbag
ʻ
ri Turkmaniston Respublikasining hududi bo
ʻ
lib, Koytendag
qo
ʻ
riqxonasi joylashgan. Surxon qo
ʻ
riqxonaning umumiy yer maydoni 24554 ga bo
ʻ
lib, murakkab
geomorfologik tuzilishga ega. O
ʻ
rtacha suv ayirg
ʻ
ich balandligi markaziy qismida 3137 m
Kampirtepa bo
ʻ
limining Ayribobo cho
ʻ
qqisi [6].
Surxon davlat qo
ʻ
riqxonasi florasi bo‘yicha turli yillarda bir qator botanik olimlar, jumladan,
S.A. Nevskiy [3], K.Sh. Tojibaev [4], F.O. Xasanov [5], A.J. Ibragimovlar [6] tomonidan tadqiqot
ishlarr olib borilgan. Qo
ʻ
riqxona hududida ushbu oilaga mansub dorivorlik xuusiyati mavjud bo
ʻ
lgan
5 ta tur:
Atriplex moneta
Bunge.
, Atriplex tatarica
L.
, Ceratocarpus utriculosus
Bluket.
,
Chenopodium botrys
L.
, Chenopodium foliosum
Ascher. (1-rasm).
Atriplex moneta Bunge. - Tangamevali olabuta.
Bir yillik o‘simlik bo‘lib, balandligi 30–100
sm gacha yetadi. Poyasi tikkasiga o‘sadi, ba’zan shoxlanadi. Barglari navbat bilan joylashgan, yirik,
tishli va tangasimon (lotincha moneta - "tanga" degani) shaklga ega, bu nom ham aynan barg shakliga
ishora qiladi. Gullari ikki jinsli yoki bir jinsli bo‘lib, ko‘p hollarda yashil rangda va mayda bo‘ladi.
Gullash muddati yoz oylari (iyun–avgust oralig’i). Asosan Markaziy Osiyo (jumladan O‘zbekiston),
Qozog’iston, Rossiyaning janubiy hududlari va qurg’oqchil iqlimli hududlarda uchraydi. Tuzli va
sho‘rxok tuproqlarda yaxshi o‘sadi, shuningdek, yarim cho‘l va cho‘l hududlariga moslashgan. Ba’zi
xalq tabobatida ichki tozalovchi va shamollashga qarshi vosita sifatida ishlatilgan. Ammo bu
o‘simlikning dorivor xususiyatlari to‘liq ilmiy o‘rganilmagan, ehtiyotkorlik bilan foydalanish tavsiya
etiladi.
Atriplex tatarica L. - Tatar olabutasi.
Bu bir yillik o‘tsimon o‘simlik 20 dan 80 sm gacha
balandlikda o‘sadi. Poyasi to‘g’ri, ko‘p hollarda shoxlangan, sarg’ish-yashil rangda bo‘ladi. Barglari
oddiy, navbatma-navbat joylashgan, shakli uchburchaksimon yoki tuxumsimon, chetlari silliq yoki
ozgina tishli. Gullari mayda, yashil rangda bo‘lib, o‘simlikning yuqori qismida to‘pgul holida
joylashgan. Gullash davri — iyuldan sentabrgacha. Yevropa, Markaziy va G’arbiy Osiyo,
Rossiyaning janubiy qismlari, shuningdek, O‘zbekiston cho‘l va yarim cho‘l hududlarida keng
tarqalgan. Asosan sho‘rxok va qumli yerlarda, yo‘l bo‘ylarida, sug’orilmaydigan dalalarda o‘sadi.
Ilmiy manbalarda bu o‘simlikning kuchli dorivor xususiyatlari haqida aniq ma’lumotlar kam. Biroq
ayrim mintaqalarda xalq tabobatida siydik haydovchi yoki ichki tozalovchi vosita sifatida cheklangan
hollarda ishlatilgan. Ilmiy jihatdan hali to‘liq o‘rganilmagan.
Ceratocarpus utriculosus Bluket. - Xaltalar ebelek.
Bu bir yillik, past bo‘yli, ko‘p shoxlangan
o‘t o‘simlik bo‘lib, odatda 10–30 sm gacha balandlikda o‘sadi. Butasimon shakl hosil qiladi. Barglari
ingichka, cho‘ziq yoki ipga o‘xshash, sershox ko‘rinishda joylashadi. Gullari juda mayda, yakka yoki
to
ʻ
pgullarda joylashgan, yashil yoki sarg’ish-yashil rangda bo‘lib, gullash davri yoz oylari — iyul–
avgust oralig’i. Asosan Markaziy Osiyo, xususan O‘zbekiston, Qozog’iston, Tojikiston va
Turkmanistonning yarim cho‘l hududlarida uchraydi. Quruq, sho‘rxok va qumloq tuproqlarda yaxshi
o‘sadi. Hozircha ilmiy adabiyotlarda aniq dorivor xususiyatlari haqida ishonchli ma’lumotlar yo‘q.
Ammo o‘zbek xalq tabobatida bu o‘simlik ayrim yurak va ovqat hazm qilish tizimi bilan bog’liq
muammolarda cheklangan hollarda ishlatilgan degan rivoyatlar bor.
Chenopodium botrys L. - Xushbo
ʻ
y sho
ʻ
ra.
Bir yillik o‘t o‘simligi, odatda 20–80 sm
balandlikda o‘sadi. Poyasi tikkasiga o‘sadi, sershox. Barglari chuqur tilimlangan, qirrali, bezdor
tuklar bilan qoplangan. Ezilganda yoqimli xushbo‘y (kamfora yoki balzamga o‘xshash) hid tarqatadi.
Gullari mayda, yashil rangda, shoxlarning uchida yoki barg qo‘ltig’ida to‘pgul shaklida joylashadi.
Gullash davri iyul-sentabr oylariga to
ʻ
gri keladi. Yevropa, O‘rta Osiyo, Kavkaz, Eron, Hindiston va
“ZAMONAVIY BIOLOGIYANING DOLZARB MUAMMOLARI VA
RIVOJLANISH ISTIQBOLLARI”
xalqaro ilmiy-amaliy anjuman materiallari
adu.uz
universaljurnal.uz
214
Shimoliy Afrika hududlarida uchraydi. O‘zbekistonning tog’ etaklari va past tog’li zonalarida,
yovvoyi holda o‘sadi. Xalq tabobatida nafas yo‘llari kasalliklari (bronxit, yo‘tal), shamollash va
astma kabi kasalliklarda ishlatilgan. Tarkibida efir moyi va flavonoidlar bo‘ladi. Shuning uchun
yallig’lanishga qarshi va antiseptik ta’sir ko‘rsatadi. Harorat tushiruvchi, balg’am ko‘chiruvchi va
tinchlantiruvchi xususiyatga ega. Ba’zi mamlakatlarda choy sifatida ham ichiladi (kichik dozada).
Chenopodium foliosum Ascher. - Serbarg sho
ʻ
ra.
Bir yillik o‘t o‘simligi, 20–60 sm gacha
bo‘y o‘stiradi. Barglari oddiy, tuxumsimon yoki uchburchak-yuraksimon, sershox va suvli tuzilishga
ega. O‘simlik ko‘rkam ko‘rinishga ega, mevalari esa qizil rangli mayda to‘pgullar tarzida zich
joylashgan bo‘lib, dekorativ qiymatga ham ega. Gullari mayda, yashil yoki qizg’ish, mevalari esa
to‘pgul ichida joylashgan, qizil va jigar rangli bo‘ladi. Gullash va mevalanish — iyuldan sentabrgacha
davom etadi. O‘zbekiston, Markaziy Osiyo, Kavkaz, Yevropa va Shimoliy Osiyoning quruq va tog’
etaklarida, ba’zida madaniy holatda sabzavot sifatida yetishtiriladi. Ilgari Yevropada sabzavot sifatida
keng foydalanilgan.Yengil siydik haydovchi va ichki tozalovchi ta’sirga ega.Ovqat hazm qilish
faoliyatini yaxshilaydi. Qon bosimini pasaytirishda yordam berishi mumkin.
Xulosa o
ʻ
rnida aytish mumkinki, Surxon davlat qo
ʻ
riqxonasi hududida tarqalgan
Amaranthaceae
Juss. oilasiga mansub dorivor o
ʻ
simliklar o
ʻ
zining ekologik moslashuvchanligi,
morfologik xilma-xilligi va foydali xususiyatlari bilan ajralib turadi. Tadqiqot davomida o‘rganilgan
Atriplex moneta
Bunge.
, Atriplex tatarica
L.
, Ceratocarpus utriculosus
Bluket.
, Chenopodium botrys
L.
, Chenopodium foliosum
Ascher. kabi o‘simliklar nafaqat og’ir ekologik sharoitlarda yashashga
moslashgan, balki inson salomatligi uchun muhim bo‘lgan biologik faol moddalarga ham boy ekani
aniqlandi.
Amaranthaceae
Juss. oilasiga mansub dorivor o‘simliklar Surxon davlat qo‘riqxonasi kabi
tabiiy hududlarda bioxilma-xillikni saqlash, ekologik barqarorlikni ta’minlash va bioresurs sifatida
undan oqilona foydalanishda muhim rol o‘ynaydi. Kelgusida bu o‘simliklarning farmakologik
xossalarini, genetik resurslarini hamda agrotexnik yetishtirish imkoniyatlarini chuqur tadqiq etish
ilmiy va amaliy jihatdan dolzarbdir.
1-rasm.
Surxon davlat qo‘riqxonasi hududida tarqalgan
Amaranthaceae
Juss. oilasiga
mansub dorivor o‘simliklar.
A. Atriplex moneta B. Atriplex tatarica C. Ceratocarpus utriculosus
D. Chenopodium botrys E. Chenopodium foliosum
(rasmlar https://www.plantarium.ru/ saytidan
olingan).
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
Определитель
растений
Средней
Азии
. T.2.
Ташкент
Фан
, 1974.
2.
Определитель
растений
Средней
Азии
. T.3.
Ташкент
Фан
, 1974.
3.
Невиский
.
К
.
Ш
.,
Бешко
Н
.
Ю
.,
Попов
В
.A.
Бот
a
ник
геогр
a
фиче
c
кое
невский
С
.
А
.
Материалы
к
флоре
Кугитангтау
и
его
предгорий
.
В
кн
.
Флора
и
систематика
высших
растений
–
М
.,
Л
.:
Изд
.
АН
СССР
, 1937–
С
.
“ZAMONAVIY BIOLOGIYANING DOLZARB MUAMMOLARI VA
RIVOJLANISH ISTIQBOLLARI”
xalqaro ilmiy-amaliy anjuman materiallari
adu.uz
universaljurnal.uz
215
4.
Тожиб
a
ев
К
.
Ш
.,
Бешко
Н
.
Ю
.,
Попов
В
.A.
Бот
a
нико
-
геогр
a
фиче
c
кое
р
a
йониров
a
ние
Узбеки
c
т
a
н
a //
Бот
a
ниче
c
кий
журн
a
л
,
т
. 101,
вып
. 10, 2016. – C. 1105-1132.
5.
Хасанов
Ф
.
О
.
Краткий
очерк
растительности
Кугитанга
//
Тез
.
докл
.
юбил
.
науч
.
конф
.
молодых
ученых
и
спец
-
тов
посев
60-
летию
ЛКСМ
Узб
-
на
, 1985. –
С
. 167-168.
6.
Ибрагимов
Акрам
Жавлиевич
.
Сурхон
Давлат
Қўриқхонасининг
Флораси
(
Кўҳитанг
Тизмаси
),
Дис
канд
.
биол
.
наук
.,
Тошкент
-2010.
7.
Флора
Узбекистана
том
1.
Издательство
"
Маьнавият
"
Ташкент
1955.
8.
Флора
СССР
том
6.
В
6-
е
годы
. –
М
.,
Л
.:
Изд
.
Академия
наук
СССР
, 1934-1964.
9.
Ачилова
Наргиза
Тухтаназаровна
.
Сурхон
-
Шеробод
ботаник
-
географик
раиони
флораси
.
Дис
канд
.
биол
.
Наук
. 03.00.05-
Ботаника
,
Карши
-2021.
Foydalanilgan internet saytlari
10.
https://powoscience.kew.org/
11.
https://wwwplantarium.ru/
12.
https://www.TheWorldFloraOnline.org/
