“ZAMONAVIY BIOLOGIYANING DOLZARB MUAMMOLARI VA
RIVOJLANISH ISTIQBOLLARI”
xalqaro ilmiy-amaliy anjuman materiallari
adu.uz
universaljurnal.uz
219
TARQALGAN VIOLA L. TURKUM TURLARINING BIOEKOLOGIYASI VA
TARQALISHI
Ibragimov Akram Javliyevich
1
, Rajapova Nilufar Po‘lat qizi
2
Tursunov Hakimbek Oybek o‘g’li
2
1
Termiz davlat universiteti Botanika kafedrasi dotsenti
2
Termiz davlat universiteti talabasi
ibragimovakram1416@gmail.com
https://doi.org/10.5281/zenodo.15596952
Annotatsiya. Violaceae
Batsch
.
oilasi (Gunafshadoshlar) - asosan tropik va mo
ʻ
tadil iqlimli
mintaqalarda keng tarqalgan kosmopolit turkumlarga boy oilalardan biri hisoblanadi. Bu oilaga
mansub turlar Raunker tasnifi bo‘yicha fanerofitlar, gemikriptofitlar hamda kriptofitlar hayotiy shakl
ko‘rinishida uchraydi. Areal jihatdan eng keng tarqalgan yuqori darajaga ega bo‘lgan turkumlardan
biri -
Viola
L. turkumi (gunafsha) bo
ʻ
lib, manzarali va dorivor o
ʻ
simlik sifatida qadrlanadi.
Violaceae
Batsch. oilasining ahamiyati tibbiyotda flavonoidlar va alkaloidlar tarkibiga ko
ʻ
ra keng o
ʻ
rganilgan
bo
ʻ
lib, landshaft dizayni va ekologik jihatdan ayrim turlari atrof-muhitni muhofaza qilishda ishtirok
etadi. Ushbu maqolada oilaning morfologik xususiyatlari, sistematikasi, tarqalishi va ekologiyasi
ilmiy adabiyotlar asosida yoritiladi.
Violaceae
Batsch. oilasining yer yuzida 27 ta turkumga mansub
1152 ta turi [12] tabiiy holda tarqalgan.
Viola
L. turkumining yer yuzida 725 ta turi [12], O
ʻ
rta
Osiyoda 32 ta turi [1], O
ʻ
zbekistonda 17 ta turi [2], Surxandaryoda 4 ta turi, Surxon davlat
qo
ʻ
riqxonasi hududida esa 3 ta turi [6] tabiiy holda o
ʻ
sishi aniqlandi.
Kalit so‘zlar. Viola
L., oila, turkum, qo
ʻ
riqxona, tur, adir, tog
ʻ
, flora, barg, gul,
Violaceae
Batsch., novda.
Аннотация
.
Семейство
Violaceae
Batsch. (
фиалковые
)
-
одно
из
богатых
космополитическими
родами
семейств
,
распространённых
преимущественно
в
тропических
и
умеренных
климатических
зонах
.
Виды
,
принадлежащие
к
этому
семейству
,
по
классификации
Раункера
встречаются
в
виде
фанерофитов
,
гемикриптофитов
и
криптофитов
.
Одним
из
наиболее
распространённых
по
ареалу
родов
с
высоким
уровнем
распространения
является
род
Viola
L. (
фиалка
),
который
ценится
как
декоративное
и
лекарственное
растение
.
Значение
семейства
Violaceae
Batsch.
в
медицине
широко
изучено
по
содержанию
флавоноидов
и
алкалоидов
,
а
некоторые
виды
участвуют
в
защите
окружающей
среды
с
точки
зрения
ландшафтного
дизайна
и
экологии
.
В
данной
статье
на
основе
научной
литературы
освещаются
морфологические
особенности
,
систематика
,
распространение
и
экология
семейства
.
Семейство
Violaceae
Batsch.
насчитывает
1152
вида
[12],
относящихся
к
27
родам
.
На
Земле
произрастает
725
видов
рода
Viola
L. [12], 32
вида
в
Средней
Азии
[1], 17
видов
в
Узбекистане
[2], 4
вида
в
Сурхандарье
и
3
вида
на
территории
Сурханского
государственного
заповедника
[6].
Ключевые
слова
: Viola
L.,
семейство
,
род
,
заповедник
,
вид
,
холм
,
гора
,
флора
,
лист
,
цветок
,
Violaceae
Batsch.,
побег
.
Abstract.
The
Violaceae
Batsch. family (
Violaceae
) is one of the families rich in cosmopolitan
genera, widespread mainly in tropical and temperate climates. Species belonging to this family are
found in the form of phanerophytes, hemicryptophytes, and cryptophytes according to the Raunker
classification. In terms of area, one of the most widespread genera with a high degree of distribution
is the genus
Viola
L. (violet), which is valued as an ornamental and medicinal plant. The importance
of the
Violaceae
Batsch. family in medicine has been widely studied in terms of the composition of
flavonoids and alkaloids, and some species participate in environmental protection in terms of
landscape design and ecology. This article covers the morphological characteristics, systematics,
distribution, and ecology of the family based on scientific literature. 1152 species of the
Violaceae
Batsch. family, belonging to 27 genera [12], are naturally distributed on Earth.It has been established
that 725 species of the genus
Viola
L. grow naturally on Earth [12], 32 species in Central Asia [1],
“ZAMONAVIY BIOLOGIYANING DOLZARB MUAMMOLARI VA
RIVOJLANISH ISTIQBOLLARI”
xalqaro ilmiy-amaliy anjuman materiallari
adu.uz
universaljurnal.uz
220
17 species in Uzbekistan [2], 4 species in Surkhandarya, and 3 species in the territory of the Surkhan
State Reserve [6].
Keywords: Viola
L., family, genus, reserve, species, foothill, mountain, flora, leaf, flower,
Violaceae
Batsch., stem.
Kirish.
Surxon davlat qo‘riqxonasi Pomir-Oloy tog
ʻ
tizmasining Janubi-G
ʻ
arbiy qismi
hisoblangan Ko
ʻ
hitang tizmasining sharqiy yonbag
ʻ
rida joylashgan. Ko‘hitang botanik-geografik
rayoni 5x5 xaritalash tizimi bo‘yicha 133 ta katakga ega. Shundan 22 ta katak Surxon davlat
qo‘riqxonasiga tegishli. Ma
ʼ
muriy jihatdan Surxondaryo viloyatining Sherobod tumani hududiga
to‘g'ri keladi. Qo
ʻ
riqxona hududi shimoldan Tangidara soyi bilan chegaralanadi. Sharqiy chegarasi
Xatak, Xo
ʻ
janqo, Qizilolma, Shalqon, Kampirtepa, Sherjon va Vandob qishloqlari bilan, janubiy
hududi Xo
ʻ
jaikon tuz koni bilan tutashib ketgan. Ko
ʻ
hitang tizmasining g
ʻ
arbiy yonbag
ʻ
ri
Turkmaniston Respublikasining hududi bo
ʻ
lib, Koytendag qo
ʻ
riqxonasi joylashgan. Surxon davlat
qo
ʻ
riqxonaning umumiy yer maydoni 24554 ga bo
ʻ
lib, murakkab geomorfologik tuzilishga ega.
O
ʻ
rtacha suv ayirg
ʻ
ich balandligi markaziy qismida 3137 m (Kampirtepa bo
ʻ
limining Ayribobo
cho
ʻ
qqisi) hamda janubiy qismida 2361 m ni (Vandob bo
ʻ
limi) tashkil etadi [6].
Surxon davlat qo
ʻ
riqxonasi florasi bo‘yicha turli yillarda bir qator botanik olimlar, jumladan,
S.A. Nevskiy [3], K.Sh. Tojibaev [4], F.O. Xasanov [5], A.J. Ibragimovlar [6] tomonidan tadqiqot
ishlari olib borilgan. Qo
ʻ
riqxona hududida tarqalgan
Viola
L. turkumiga mansub bo
ʻ
lgan 3 ta tur:
Viola suavis
M.Bieb.,
Viola occulta
Lehm.,
Viola turkestanica
Regel.
Viola suavis M.Bieb. - Yoqimli gunafsha
Biologik tavsif:
Bu o‘simlik qisqa va qalin tuklar bilan qoplangan, boshqa turlariga qaraganda
poyasi qisqaroq, yer ustida sudralib o‘sadigan va ildiz otadigan novdalarga ega. Barglari yuraksimon,
cheti tishli, uzun bandli, yonbargchalar chiziqli-nayzasimon shaklda. Gullari xushbo‘y, barglar
qo‘ltig’ida joylashgan. Gulli poyalar gullash paytida tik, barglaridan biroz uzunroq bo‘ladi, meva
tugish paytida yotgan, barglar qisqa bo‘ladi gulbandlari chiziqli, o‘tkir, qisqa tirqishli, odatda
gulbandning pastki yarmida joylashgan. Yonbargchalari tuxumsimon, taxminan 6,6 mm uzunlikda.
Gultoji och binafsha rangli shakli teskari tuxumsimon, uchida biroz o‘yilgan, pastki qismi qisqa
tikanli, taxminan 17 mm uzunlikda. Changchilari taxminan 4 mm uzunlikda, ularda taxminan 1,5 mm
uzunlikdagi qo‘shimcha tikanlar mavjud. Ikkita pastki changchilarning tikan shaklidagi
qo‘shimchalari taxminan 4 mm uzunlikda. Urug’chisi taxminan 5 mm uzunlikda, nozik va
qalinlashgan ustunchaga ega bo‘lib, uchi oldinga va pastga yo‘naltirilgan boshoq shaklidagi
tumshuqchaga ega. Tugunchasi tikan shaklida, taxminan 7 mm uzunlikda va qisqa tuklar bilan
qoplangan.
Fenologiyasi:
Mart-aprel oylarida gullab meva beradi.
Ekologiyasi:
Nam mayda tuproqli, shag
ʻ
alli va qoyali yon bag
ʻ
irlarda, soylar bo
ʻ
yida, buloqlar
yaqinida, yong
ʻ
oq va chinor o
ʻ
rmonlarida, tog
ʻ
etaklaridan o
ʻ
rta tog
ʻ
kamarigacha bo
ʻ
lgan
chakalakzorlarda o
ʻ
sadi.
Tarqalishi:
Toshkent, Farg'ona, Samarqand va Surxondaryo viloyatlari. Asosan O‘rta Osiyo,
SSSRning Yevropa qismining janubi, Kavkaz, G'arbiy Yevropaning janubi-sharqida tarqalgan.
Viola occulta Lehm. - Yashirin gunafsha
Biologik tavsif:
Balandligi 30-25 sm uzunlikda, pastki qismidan ko‘p tarmoqlarga bo‘lingan
shoxlar chiqqan poyaga ega. Pastki barglari yonbargchasiz, teskari tuxumsimon shaklda, uzun bandli,
chetlari butun, tuksiz yoki chetki tomoni qalin va qisqa tuklar bilan qoplangan. Yuqoridagi barglari
teskari nayzasimon, uchi o‘tmas, uzun bandli, chetlari butun nayzasimon shakldagi yonbargchalar
mavjud. Gullari poyaning yuqori qismida barglar qo‘ltiqlarida joylashgan, barglarga teng yoki undan
uzun holatda joylashgan. Gulkosacha barglari nayzasimon, chetki qismi tukchalar bilan qoplangan,
meva tugish paytida rivojlanib mevani yashiradi, pastki qismi taxminan 12 mm uzunlikda, yon qismi
taxminan 5,5 mm uzunlikda, yuqori qismi taxminan 9 mm uzunlikda. Gultojbarglari gulkosachadan
qisqaroq, pastki qismi oq yoki och binafsha rangda bo‘ladi Changchilar taxminan 2 mm uzunlikda,
“ZAMONAVIY BIOLOGIYANING DOLZARB MUAMMOLARI VA
RIVOJLANISH ISTIQBOLLARI”
xalqaro ilmiy-amaliy anjuman materiallari
adu.uz
universaljurnal.uz
221
qisqa iplar ustida, ularning ikkita pastki qismidan taxminan 1 mm uzunlikdagi tikan shaklidagi
qo‘shimchalar chiqadi. Urug’chisi taxminan 4 mm uzunlikda, boshoq shaklidagi urug'chiga ega.
Fenologiyasi:
Aprel-iyun oylarida gullab meva beradi.
Ekologiyasi:
Quruq va mayda tuproqli yerlarda, shag
ʻ
alli va qoyali yon bag
ʻ
irlarda, o
ʻ
tloqlarda,
butalar orasida, pistazorlarda, archa o
ʻ
rmonlarida, dalalarda begona o
ʻ
t sifatida, tog
ʻ
etaklaridan
tog’ning o‘rta qismigacha bo‘lgan hududlarda tarqalgan.
Tarqalishi:
Toshkent, Farg'ona, Samarqand va Buxoro viloyatlarida asosan O‘rta Osiyo,
Kavkaz, Kichik Osiyo, Eron, Afg'oniston hududlarida tarqalgan.
Viola turkestanica Regel. - Turkiston gunafshasi
Biologik tavsif:
Bu o‘simlik balandligi 3-17 sm uzunlikda, poyasi tuksiz. Barglari tuxumsimon,
pastki qismi keng va bargning butun chetida qisman tishchalar rivojlangan, bandlari biroz qanotsimon
shaklda egilgan, yonbargchalari keng qirrali, o‘tkir, chetki qismi qisqaroq bo‘lib, bandi bilan
yarmidan ko‘proq qismida qo‘shilgan. Gulbandlari ingichka, barglardan biroz uzun, gulbandchalari
tor qirrali, o‘tkir, qisqa, odatda gulbandning pastki yarmida joylashgan. Gulkosacha barglari
taxminan 6 mm uzunlikda, ulardan taxminan 1,5 mm uzunlikda qo‘shimcha tishchalar chiqqan.
Gultojibarglari cho‘ziq teskari tuxumsimon, sarg'ish, binafsha rangli tomirlarga ega, yoki goltojining
yuqori qismi och binafsha rang, pastki va o‘rta qismi sarg'ish va binafsha rangli tomirlarga ega.
Changchilar deyarli kalta changchi ipiga ega bo‘lib, taxminan 3 mm uzunlikda Urug'chi taxminan 4
mm uzunlikda, ustunchasi qisqa, oldinga yo‘naltirilgan tumshuq shaklidagi urug'chiga ega.
Tumshuqchasi taxminan 6 mm uzunlikda.
Fenologiyasi:
May-avgust oylarida gullab meva beradi.
Ekologiyasi:
Nam va mayda tuproqli yerlarda, qoyali yonbag
ʻ
irlarda, qoya va toshloqlarda,
soyali joylarda, o
ʻ
tloq va o
ʻ
tloqlarda, butalar chakalakzorlarida, archa o
ʻ
rmonlarida, tog
ʻ
larning o
ʻ
rta
va yuqori zonalarida uchratish mumkin.
Tarqalishi:
Surxondaryo viloyati asosan O‘rta Osiyo (Pomir-Olay)da keng tarqalgan.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, Surxon davlat qo
ʻ
riqxonasi hududida tarqalgan
Viola
L.
turkumi turlarining bioekologiyasi va tarqalishi bo
ʻ
yicha o
ʻ
tkazilgan tadqiqotlar shuni ko
ʻ
rsatdiki, bu
hududda
Viola suavis
M.Bieb.,
Viola occulta
Lehm. va
Viola turkestanica
Regel. kabi uchta tur tabiiy
holda o
ʻ
sadi. Ushbu turlarning morfologik xususiyatlari, tarqalishi va ekologik talablari aniqlangan
bo
ʻ
lib, ular asosan nam tuproqli, qoyalik va soyali joylarda, tog
ʻ
etaklaridan o
ʻ
rta tog
ʻ
kamarigacha
bo
ʻ
lgan zonalarda uchraydi.
Viola
L. turkumi turlarining landshaft dizaynida, tibbiyotda va atrof-
muhitni muhofaza qilishda ahamiyati juda katta. Tadqiqotlar shuni ko
ʻ
rsatadiki, qo
ʻ
riqxona hududi
bu turlarning biologik xilma-xilligini saqlash uchun muhim o
ʻ
rin tutadi. Kelajakda ushbu turlarning
genofondini o
ʻ
rganish va ularni muhofaza qilish chora-tadbirlarini ishlab chiqish zarur.
1-rasm.
Surxon davlat qo‘riqxonasi hududida tarqalgan Viola L. turkumiga mansub turlar: A-
Viola suavis
M.Bieb.; B-
Viola occulta
Lehm.; C-
Viola turkestanica
Regel.( rasmlar
https://www.plantarium.ru/ va https://www.gbif.org/ saytidan olingan).
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
Определитель
растений
Средней
Азии
. T.7.
Ташкент
Фан
, 1974.
2.
Флора
Узбекистана
том
4.
Издательство
"
Маънавият
"
Ташкент
1955.
3.
Невский
К
.
Ш
.,
Бешко
Н
.
Ю
.,
Попов
В
.A.
Бот
a
ник
геогр
a
фиче
c
кое
невский
С
.
А
.
Материалы
к
флоре
Кугитангтау
и
его
предгорий
.
В
кн
.
Флора
и
систематика
высших
растений
–
М
.,
Л
.:
Изд
.
АН
СССР
, 1937–
С
.
“ZAMONAVIY BIOLOGIYANING DOLZARB MUAMMOLARI VA
RIVOJLANISH ISTIQBOLLARI”
xalqaro ilmiy-amaliy anjuman materiallari
adu.uz
universaljurnal.uz
222
4.
Тожиб
a
ев
К
.
Ш
.,
Бешко
Н
.
Ю
.,
Попов
В
.A.
Бот
a
нико
-
геогр
a
фиче
c
кое
р
a
йониров
a
ние
Узбеки
c
т
a
н
a //
Бот
a
ниче
c
кий
журн
a
л
,
т
. 101,
вып
. 10, 2016. – C. 1105-1132.
5.
Хасанов
Ф
.
О
.
Краткий
очерк
растительности
Кугитанга
//
Тез
.
докл
.
юбил
.
науч
.
конф
.
молодых
ученых
и
спец
-
тов
посев
60-
летию
ЛКСМ
Узб
-
на
, 1985. –
С
. 167-168.
6.
Ибрагимов
Акрам
Жавлиевич
.
Сурхон
Давлат
Қўриқхонасининг
Флораси
(
Кўҳитанг
Тизмаси
),
Дис
канд
.
биол
.
наук
.,
Тошкент
-2010.
7.
Флора
СССР
том
15.
В
6-
е
годы
. –
М
.,
Л
.:
Изд
.
Академия
наук
СССР
, 1934-1964.
8.
Ачилова
Наргиза
Тухтаназаровна
.
Сурхон
-
Шеробод
ботаник
-
географик
раиони
флораси
.
Дис
канд
.
биол
.
Наук
. 03.00.05-
Ботаника
,
Карши
-2021.
9.
Juramurodov, I., Uralov, R., Makhmudjanov, D., et all. (2025). Assessment of plant diversity
in the Surkhan-Sherabad Region, Uzbekistan by grid mapping. Journal of Arid Land, 17(3), 394–410.
Foydalanilgan internet saytlari
10. https://powo.science.kew.org/
11. https://www.plantarium.ru/
12. https://www.The World Flora Online.org/
13. https://www.gbif.org/
