№ 1 (2025) «Жамият ва инновациялар» фанлараро электрон илмий журнали

Ushbu maqola ta’lim tizimidagi o‘qituvchilik faoliyatining o‘rni va talabalar salohiyatini yuzaga chiqarishga bag‘ishlangan. Tyutorlik faoliyati jarayonida talabalarning bilim olishini samarali tashkil etish va shaxsiy rivojlanishini qo‘llab-quvvatlashdagi roli yoritib berilgan. Talabalarning tashkilotchilik qobiliyati va kommunikativ muloqot jarayonini rivojlanitish batafsil yoritilgan.  

Maqolada Markaziy Farg‘ona yangi yerlarining o‘zlashtirilishi va sug‘orilishi tarixiga doir arxiv manbalari atroflicha tahlil qilingan, 1950-1990- yillar davomida cho‘l hududlarida olib borilgan irrigatsiya ishlari birlamchi manbalar yordamida ochib berilgan.

Ushbu maqolada miloddan avvalgi VII-VI asrlarda Xorazm vohasida shakllangan dastlabki davlatchilik tizimi ijtimoiy, iqtisodiy va harbiy omillarga asoslanganligi tadqiq qilinadi. Koʻzaliqir madaniyatiga oid ma'lumotlar asosida bu davrda Xorazmda harbiy-ma'muriy va ibodat markazlari tashkil topgani, mudofaa tizimlari va hunarmandchilik sohasining rivojlangani haqida fikr yuritiladi. Margʻiyona va Baqtriyadagi oʻxshash jarayonlar bilan qiyoslanib, Xorazmda ham qabilalar uyushmasidan davlat tuzilmalariga oʻtish jarayoni tahlil qilinadi. 

Ushbu maqolada ingliz, rus va o‘zbek tillarida teginish sezgisini ifodalovchi leksemalarning simmetrik va asimmetrik munosabatlari o‘rganiladi. Maqola turli tillarda teginish sezgilarini qanday ifodalash va bu ifodalarning til va madaniyatga asoslangan farqlari haqida tahlil qilishga qaratilgan. Tadqiqot tilshunoslik nuqtai nazaridan, uchta til o‘rtasidagi taqqoslashni va o‘xshashliklar hamda farqlarni o‘rganishga bag‘ishlangan.

Ushbu maqolada mamlakatimiz huquq tizimida jinoyatchilikka qarshi kurash bo‘yicha davlat siyosatining ustuvor vazifalari, zamonaviy jinoyatchilikning rivojlanish tendensiyalari, jinoyat protsessi sohasida xalqaro hamkorlikning samarali mexanizmlarini yaratish zarurligi asoslab berilgan. Jinoyat ishlarini tergov qilish, ko‘rib chiqish va hal etishda xalqaro hamkorlikning ortib borayotgan ahamiyati xususida, shuningdek, Rossiya tajribasi qiyosiy tahlil qilingan. Bundan tashqari,  Jinoyat protsessi sohasida xalqaro hamkorlikni amalga oshirishda xalqaro shartnomasi normalari qo‘llanilishi to‘g‘risidagi qoida, sud va tergov organlarining xorijiy davlatlarning tegishli vakolatli organlari bilan jinoiy protsessdagi o‘zaro munosabatlarini tartibga solishni yanada kengaytirish masalari yuzasidan taklif va tavsiyalar ilgari surilgan.

Мазкур мақолада тергов судьяси институтининг жиноят-процессуал қонунчилигидаги ўрни ва аҳамияти таҳлил қилинган. Ўзбекистонда суд-ҳуқуқ ислоҳотлари доирасида жорий этилган ушбу янги институт жиноят ишлари бўйича судга қадар иш юритиш босқичида шахсларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилишга қаратилган. Мақолада тергов судьясининг вазифалари, халқаро амалиётдаги ўрни ва ушбу лавозимнинг асосий мақсадлари ҳақида маълумотлар келтирилган. Шунингдек, турли олимларнинг фикрлари таҳлил қилинган ҳолда, тергов судьяси тушунчасига аниқ таъриф ишлаб чиқилган.

Мақолада замонавий шароитларда ёлғон хабарлар ва дезинформацияларга қарши курашишда давлат органларининг фаолияти, мазкур йўналишда олиб борилаётган тадқиқотлар, бундай хабарларга қарши курашда илғор хорижий тажриба таҳлил этилган, амалдаги тизимни янада такомиллаштириш, замонавий технологиялардан фойдаланиш ҳамда аҳолининг инфосаводхонлигини ошириш бўйича тегишли хулоса ва таклифлар ишлаб чиқилган.

Ушбу мақолада муаллиф томонидан Ўзбекистоннинг халқаро ташкилотлар билан ўзаро муносабати, шу билан биргаликда Жаҳон савдо ташкилотига аъзо бўлиш йўлида олиб бораётган ислоҳотлари борасида тадқиқот олиб борилган. Бу борада мамлакатимизда импорт ва экспорт бўйича тариф ва квоталарни қисқартириш, шунингдек, нотариф тўсиқларни бартараф этиш, божхона процедураларини соддалаштириш ва уларни халқаро стандартларга мослаштириш, интеллектуал мулк ҳуқуқларини ҳимоя қилиш бўйича қонун ҳужжатларини янгилаш ва уларни халқаро эътироф этилган талабларга мослаштирган ҳолда янада такомиллашуви мазмун-моҳияти ҳуқуқий нормалар асосида таҳлил этилган.

Мазкур мақола ишни судга қадар юритиш босқичида соддалаштирилган шаклда иш юритиш институтининг англо-саксон ҳуқуқ тизимидаги аҳамияти ва унинг жиноят ишини судга қадар соддалаштиришдаги ролига бағишланган. Мақолада АҚШ ва бошқа
англо-саксон ҳуқуқ тизимига эга мамлакатларда ушбу институтнинг пайдо бўлиши, ривожланиши, амалдаги қўлланилиши ва ҳуқуқий табиати таҳлил қилинган. Шунингдек, “plea bargaining” (айбга иқрорлик ҳақида келишув) асосида суд жараёнининг тезлашиши, айбланувчига енгил жазо тайинлаш ва айбловнинг баъзи эпизодларидан воз кечиш имкониятлари ёритилган. Муаллиф мазкур институтнинг Ўзбекистондаги жиноят-процессуал тизимига имплементация қилишдаги муҳим аҳамияти, халқаро тажрибага асосланган таклиф ва тавсияларни ишлаб чиқиш борасида фикр юритган.

Мақолада жиноий процессда криминал ҳолатни кўздан кечиришнинг процессуал ва криминалистик хусусиятлари чуқур илмий тадқиқ қилинган. “Ҳодиса жойи” тушунчасининг илмий ёндашувлари таҳлил қилиниб, мавжуд таърифлар ва уларнинг мазмуний хусусиятлари тизимлаштирилган. Муаллиф ҳодиса содир бўлган жойни кўздан кечиришнинг асосий хусусиятларини батафсил очиб берган, унинг тезкорлигини, объективлигини ва юқори процессуал аҳамиятини изчил асослаган. Тадқиқотда терговчи ҳаракатнинг процессуал жиҳатлари, методологик асослари, далилли ахборотни қайд этиш хусусияти ва техник воситаларни қўллаш имкониятлари батафсил кўриб чиқилган. Илмий иш назарий манбалар, қонунни қўллаш амалиёти ва амалдаги қонунчиликнинг комплекс таҳлили асосида олиб борилган, бу эса ҳодиса жойини аниқлашнинг муаллифлик таърифини шакллантириш ва турли терговчи вазиятларда унинг кўздан кечириш хусусиятларини аниқлашга имкон берди.

Turkiston oʻlkasi sud-huquq tizimi advokaturasida mahalliy aholi vakillari – himoyachilarning borligini oʻrganishdan iborat boʻlgan ushbu maqola Oʻzbekiston markaziy davlat arxividan olingan maʼlumotlarni eʼlon qilib, birinchi boʻlib huquqiy himoyachilar hozirgi O'zbekistonning tarixiy davlati bo'lgan Turkiston o'lkasi sudlarida ishtirok etishga qabul qilindi.

19-asrdagi rus imperatorlik qonunchiligiga asoslangan tadqiqotlar tahlilini va arxivdan topilgan ishonchli faktlar bilan taqqoslashni amalga oshiradi.

Turkiston oʻlkasida sud-huquq tizimi qanday shakllanganligi, sudda mudofaani shakllantirishga viloyat rahbarlarining munosabati qanday boʻlganligi haqida munozaralar beradi.

Ushbu maqolada voyaga yetmaganlarga nisbatan sodir etiluvchi jinsiy zo‘ravonliklarning barcha shakllari haqida ilmiy-nazariy qarashlar yoritib berilgan. Dunyoda va mamlakatimizda jinsiy zo’ravonliklar ko‘rinishida bo’lgan jinoyatlar haqida statistik ma’lumotlarni o‘rganish va ushbu ma’lumotlar yordamida jinoyatchilik ayni ko’rinishining dinamikasi tadqiq etilgan. Shuningdek, bu kabi holatlarning vujudga kelishiga oid shart-sharoitlar va sabablar o‘rganilgan. Ularning oldini olish uchun muhim taklif va tavsiyalar bayon etilgan.

Ushbu maqolada ichki ishlar organlarining kadrlar bilan ishlash faoliyati tahlili amalga oshirilgan bo‘lib, bu borada yurtimizda amalga oshirilgan islohotlar, kadrlarni tayyorlashda huquqshunos olimlar fikr-mulohazalari mulohaza qilingan bo‘lib, muallif tomonidan taklif va tavsiyalar ishlab chiqilgan.

Maqolada Qozog‘iston va O‘zbekistonda agrobiznesni huquqiy tartibga solish holati tahlil qilinadi. Mualliflar agrobiznes rivojlanishining huquqiy hodisa sifatidagi evolyutsiyasini ilmiy adabiyotlar doirasida ochib beradi, shuningdek, agrobiznesning bugun mamlakatlar iqtisodiyoti rivojiga qo‘shgan hissasini ochib beradi. Milliy qonunchilikdan kelib chiqqan holda, agrobiznesni rivojlantirishning umumiy va o‘ziga xos tomonlarini aniqlagan holda, agrobiznes subyektlarini tashkil etish va faoliyat yuritish tartibining qiyosiy tahlili amalga oshirilmoqda. Yakka tartibdagi tadbirkor, mas’uliyati cheklangan jamiyat, aksiyadorlik jamiyati, fermer va dehqon xo‘jaliklari (O‘zbekiston qonunchiligi misolida), shuningdek, fermer (dehqon) xo‘jaliklari (Qozog‘iston qonunchiligi misolida) kabi qishloq xo‘jaligi subyektlarining o‘ziga xos xususiyatlari tahlil qilinadi. Maqolaning yakuniy qismida agrobiznesni yuritishning umumiy muammolari keltirilgan.

Mazkur maqolada Oʻzbekiston Respublikasi hududidan tashqarida boʻlgan guvoh, jabrlanuvchi, ekspert, fuqaroviy daʼvogar, fuqaroviy javobgar, ularning vakillari Oʻzbekiston Respublikasi hududida protsessual harakatlarni bajarish uchun chaqirilishi yoxud protsessual harakatlar mazkur shaxslar turgan joydagi yoki yashash joyidagi xorijiy davlat huquqni muhofaza qiluvchi organi tomonidan videokonferensaloqa rejimida oʻtkazilishiga doir taklif va tavsiyalar ilmiy asoslantirilgan.

Ушбу мақолада ижтимоий тадбиркорлик ва ижтимоий корхоналарининг жамиятдаги муҳим ижтимоий ва иқтисодий муаммоларни ҳал этишдаги аҳамияти, уларнинг моҳияти, мақсадлари ва ўзаро боғлиқлиги таҳлил қилинади. Шунингдек, дунёдаги ижтимоий тадбиркорликнинг аҳамияти ва Ўзбекистондаги ривожланиш истиқболлари ўрганилади.

Таҳлиллар натижасида ижтимоий тадбиркорлик тушунчаси назарий ва амалий жиҳатдан ижтимоий корхона тушунчасига нисбатан кенгроқ тушунча эканлиги, уларнинг асосий жиҳатлари ижтимоий муаммоларни ҳал этишга қаратилган ёндашув ҳамда унинг қамрови, кўлами ва ҳажми билан фарқланиши  аниқланди.

Бу борада таниқли олимларнинг қарашлари таҳлил қилинган тарзда тадқиқ этилган масалалар бўйича муаллифлик позицияси баён этилган. Хусусан бизнинг фикримизча ижтимоий тадбиркорликнинг мақсадига эҳтиёжманд ижтимоий гуруҳларни қўллаб-қувватлаш масаласи киритилиши лозим. Шунга кўра, ижтимоий тадбиркорлик тизимли бир жараён бўлиб, фойда олиш орқали ёки бошқа маблағлар ҳисобига ижтимоий муаммоларни ҳал қилишга қаратилган ва (ёки) муайян эҳтиёжманд ижтимоий гуруҳлар ҳамда жамият манфаати йўлида амалга ошириладиган  ишбилармонлик фаолияти, деган хулосага келинди.  

Мақолада Ўзбекистон давлатчилиги ва ҳуқуқ тарихининг муҳим манбаи бўлган “Авесто”да ҳуқуқий муносабатларнинг ифодаланиши, уларни тартибга солувчи ҳуқуқий қоидаларнинг мазмун-моҳияти, турлари, турли ҳуқуқ соҳалари ва институтлари, оила, никоҳ, фуқаролик ҳуқуқий муносабатлари, шартнома ва уларнинг турлари, мазмуни, жиноий ҳаракатлар ва уларга бериладиган жазо турлари таҳлил этилган.

Мазкур мақолада жиноят ишини қўзғатишда тезкор-қидирув фаолияти натижаларидан фойдаланишнинг ўзига хос жиҳатлари таҳлил қилинган. Энг муҳими жиноят ишини қўзғатиш асослари ва сабаблари, жиноят ишини қўзғатиш ёки рад этиш масалаларига эътибор қаратилган. Ушбу мақолада миллий ва хорижий қонунчилик билан бирга, олимларнинг фикрлари ҳам таҳлил қилинган.

Ushbu maqolada tауаnсh, kasbiy va maxsus kоmреtеnsiyаlаrga berilgan tariflar, ularning mazmun va mohiyati tahlil qilingan hamda bo‘lajak tехnоlоgik ta’lim o‘qituvchilarining tауаnсh, kasbiy va maxsus kоmреtеnsiyаlаrining tizimligi va uzviyligini taminlash yuzasidan fikrlar bayon qilingan.

Xorijiy tilni maxsus maqsadlar uchun o‘qituvchi umumiy xorijiy til o‘qituvchilari bilan ko‘p o‘xshashliklarga ega. Ikkalasi ham lingvistik rivojlanish va o‘qitish nazariyalarini hisobga olishlari, o‘zining va xorijiy til o‘rganayotganlarning ta’lim jarayonidagi o‘rni hamda roliga oid zamonaviy qarashlarni tushunishlari va o‘qitish metodikasini yaxshilash uchun taklif etilgan yangi texnologiyalarni o‘zlashtirishlari muhimdir. Ammo boshqa kasblarning talablarini tushunish va ularga moslashishga tayyorlik xorijiy tilni maxsus maqsadlar uchun o‘qituvchini umumiy kurs o‘qituvchilaridan ajratib turadi. Maxsus maqsadlar uchun ingliz tilini o‘qitish (ESP) aniq kasb, fan yoki maqsad doirasida ingliz tilini chet tili sifatida o‘rgatishni nazarda tutadi.

Texnika oliy ta’lim muassasalarida tahsil olayotgan talabalarning loyihalash kompetentliligini oshirish bo‘yisha ilmiy g‘oyani nazariy asoslay olish, talabaning ta’lim subyekti sifatidagi pozitsiyasiga bog‘liqdir, uning loyihalash jarayonida ishtirok yeta olish darajasi, loyihalashdagi bilim hamda ko‘nikmalari, loyihalash jarayonidagi tajribasi hamda unga motivatsion-maqsadli yo‘naltira olinganligi, shu bilan birga, refleksiv-baholay olish qobiliyatini aks yettira oluvshi shaxsning integral dinamik xususiyati sifatida loyihalash kompetentliligining taklif yetilgan talqiniga asoslangan.

Ushbu maqolada boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarining kasbiy identifikatsiyasi va pedagogik qobiliyatlari o‘rtasidagi uzviy bog‘liqlik ilmiy-nazariy asosda tahlil qilinadi. Maqolada pedagogik qobiliyatlarni rivojlantirishning innovatsion metod va texnologiyalari, jumladan, refleksiv amaliyot, o‘z-o‘zini baholash, kasbiy kompetensiyalarni shakllantirishga yo‘naltirilgan zamonaviy ta’lim yondashuvlari tahlil qilinadi.. Shuningdek, maqolada pedagogik qobiliyatlarning rivojlanish dinamikasi, kasbiy identifikatsiya jarayonining individual va ijtimoiy omillar bilan bog‘liqligi hamda ularning ta’lim sifati va o‘qituvchining shaxsiy kasbiy o‘sishiga ta’siri ilmiy jihatdan asoslab berilgan. Tadqiqot natijalari pedagogik faoliyat samaradorligini oshirishga xizmat qiluvchi muhim ilmiy-amaliy tavsiyalarni o‘z ichiga oladi.

Mazkur maqolada o‘rganish texnikalari va pedagogik metodlarning integratsiyasi ta’lim jarayonining samaradorligini oshirishdagi roli tahlil qilinadi. Talabalarning bilim olishga bo‘lgan qiziqishini oshirish, ularda ijodiy va tanqidiy fikrlash ko‘nikmalarini rivojlantirishda o‘rganish texnikalari va innovatsion pedagogik metodlarni uyg‘unlashtirishning ahamiyati yoritiladi. Milliy va xalqaro tajribalar tahlili asosida ta’limni takomillashtirishga qaratilgan amaliy tavsiyalar ishlab chiqilgan. Ushbu yondashuv ta’lim jarayonining sifatini oshirish, talabalarni zamonaviy jamiyat talablari asosida tayyorlashda muhim vosita sifatida ko‘riladi.

Мазкур мақолада хотин-қизлар томонидан содир этилган жиноятлар жараёни, муаммоси, шу жумладан жиноятларнинг таърифи, статистикаси, сабаблари, турлари, хусусиятлари, салбий оқибатларини мазмун моҳиятини очиб беришга ҳаракат қилинган, шунингдек хотин-қизлар ўртасидаги жиноятчиликнинг асл муаммолари ва уларнинг ечимлари бўйича ҳуқуқий ҳужжатлар материаллари асосида таҳлил қилиниб, фикр-мулоҳаза юритилган.

Maqolada Zahiriddin Muhammad Boburning siyosiy-huquqiy qarashlarida diniy bag‘rikenglik g‘oyalari, xususan “Mubayyin” asari asosida islom dini ahkomlari va uning asosiy mazhablari, shariat normalari, turli din vakillariga nisbatan hukmdorning qarashlari bayon etilgan. Shuningdek, yosh avlodni tarbiyalashda diniy bag‘rikenglik g‘oyalarining ahamiyati masalalari bayon etilgan.