570
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
ABU NASR FOROBIY VA G’AZZOLIY FALSAFA ILMIGA OID QARASHLARINI
QIYOSIY TAHLIL ETISH (FOROBIYNING “SIYOSAT FALSAFASI” VA
G'AZZOLIYNING “KIMYOI SAODAT” ASARLARI ASOSIDA)
B.X. Shakarov
1
B.B. Abdujabborov
2
R.A. Baxodirova
3
Toshkent Davlat Tibbiyot Universiteti, Toshkent, Oʻzbekiston
Ijtimoiy fanlar kafedrasi assistenti
1
2-son davolash ishi, I bosqich talabasi
2
2-son davolash ishi, I bosqich talabasi
3
https://doi.org/10.5281/zenodo.17646630
Annotatsiya.
Mazkur ilmiy maqola Sharqning ikki buyuk mutafakkiri — Abu Nasr
Forobiy va Abu Hamid al-G‘azzoliyning falsafiy merosini qiyosiy tahlil qilishga bag‘ishlangan.
Tadqiqotda Forobiyning “Siyosat falsafasi” hamda G‘azzoliyning “Kimyoi saodat”
asarlari asosiy manba sifatida tanlanib, ularning falsafiy, axloqiy va ijtimoiy qarashlari ilmiy-
nazariy asosda tahlil etilgan.
Tadqiqotning
maqsadi
— Forobiy va G‘azzoliyning inson, jamiyat, siyosat hamda axloq
masalalariga doir qarashlarini o‘zaro qiyoslab, ularning o‘xshash va farqli jihatlarini aniqlash,
shuningdek, bu qarashlarning islom falsafasi taraqqiyotidagi o‘rnini ilmiy jihatdan yoritishdan
iborat.
Tadqiqot metodologiyasi
sifatida tarixiy-falsafiy tahlil, komparativ (qiyosiy) yondashuv,
mantiqiy tahlil va manbashunoslik usullaridan foydalanilgan. Maqolada mutafakkirlarning
asarlari, ularning zamonaviy ilmiy talqinlari va falsafiy maktablar bilan bog‘liqligi o‘rganilgan.
Asosiy natijalar
shuni ko‘rsatadiki, Forobiy falsafani insonni mukammallikka yetaklovchi
aqliy faoliyat sifatida talqin qiladi. Uning “Siyosat falsafasi” asarida davlat boshqaruvi, adolat
va fazilatli jamiyat konsepsiyasi markaziy o‘rinda turadi. G‘azzoliy esa “Kimyoi saodat”
asarida insonni ruhiy poklanish va ma’naviy kamolot orqali baxt-saodatga erishuvga da’vat
etadi. U aqlni diniy e’tiqod bilan uyg‘unlashtirish zarurligini ta’kidlaydi. Forobiyda falsafa
ijtimoiy-siyosiy hayotni tartibga soluvchi ilm sifatida namoyon bo‘lsa, G‘azzoliyda u axloqiy va
ruhiy mukammallikka erishish vositasi sifatida ifodalanadi.
Tadqiqotning amaliy ahamiyati
— maqola natijalari falsafa, dinshunoslik va
axloqshunoslik fanlari bo‘yicha o‘quv jarayonlarida, shuningdek, islom falsafasining nazariy
asoslarini o‘rganishda ilmiy-uslubiy material sifatida qo‘llanishi mumkin.
Kalit so‘zlar:
Abu Nasr Forobiy, Abu Hamid al-G‘azzoliy, Siyosat falsafasi, Kimyoi
saodat, islom falsafasi, siyosiy falsafa, axloq falsafasi, komparativ tahlil, ma’naviy kamolot, aql
va e’tiqod.
СРАВНИТЕЛЬНЫЙ АНАЛИЗ ФИЛОСОФСКИХ ВЗГЛЯДОВ АБУ НАСРА
ФАРАБИ И АЛЬ-ГАЗАЛИ (НА ОСНОВЕ ПРОИЗВЕДЕНИЙ ФАРАБИ
«ФИЛОСОФИЯ ПОЛИТИКИ» И ГАЗАЛИ «КИМИЯИ СААДАТ»)
Аннотация.
Данная научная статья посвящена сравнительному анализу
философского наследия двух выдающихся мыслителей Востока — Абу Насра аль-Фараби
и Абу Хамида аль-Газали. В качестве основных источников исследования выбраны
произведения аль-Фараби «Философия политики» и аль-Газали «Химия счастья», на
основе которых рассмотрены их философские, этические и социальные воззрения в
научно-теоретическом аспекте.
571
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
Цель исследования
— сопоставить взгляды аль-Фараби и аль-Газали на проблемы
человека, общества, политики и морали, выявить сходства и различия между их
концепциями, а также определить значение этих идей в развитии исламской философии.
Методология
исследования
основана
на
историко-философском,
компаративистском и логико-аналитическом подходах, а также на методе
источниковедческого анализа. В работе изучены оригинальные тексты мыслителей и их
современные интерпретации.
Основные результаты
показывают, что аль-Фараби рассматривает философию
как деятельность разума, направленную на достижение человеческого совершенства. В
его труде «Философия политики» центральное место занимают вопросы
государственного управления, справедливости и добродетельного общества. Аль-Газали в
«Химии счастья» призывает к духовному очищению и нравственному совершенству,
подчеркивая необходимость гармонии между разумом и верой. Если для аль-Фараби
философия — это средство рациональной организации общественно-политической
жизни, то для аль-Газали она становится инструментом духовного и этического
совершенствования.
Практическая значимость
исследования состоит в возможности использования
его результатов в образовательных и научных целях — при преподавании философии,
религиоведения и этики.
Ключевые слова:
Абу Наср аль-Фараби, Абу Хамид аль-Газали, Философия
политики, Химия счастья, исламская философия, политическая философия, этика,
сравнительный анализ, духовное совершенство, разум и вера.
COMPARATIVE ANALYSIS OF PHILOSOPHICAL VIEWS OF ABU NASR AL-
FARABI AND AL-GHAZALI (BASED ON AL-FARABI’S “PHILOSOPHY OF
POLITICS” AND AL-GHAZALI’S “THE ALCHEMY OF HAPPINESS”)
Abstract.
This scholarly article is devoted to a comparative analysis of the philosophical
heritage of two prominent Eastern thinkers — Abu Nasr al-Farabi and Abu Hamid al-Ghazali.
The main sources of the study are al-Farabi’s “Philosophy of Politics” and al-Ghazali’s
“The Alchemy of Happiness”, through which their philosophical, ethical, and social ideas are
analyzed from a theoretical and methodological perspective.
The
purpose
of the study is to compare the views of al-Farabi and al-Ghazali on human
nature, morality, society, and politics, to identify similarities and differences in their approaches,
and to reveal their significance for the development of Islamic philosophy.
The
methodology
is based on historical-philosophical, comparative, and logical-
analytical methods, as well as textual and hermeneutic analysis. The study examines original
texts of the thinkers along with their modern interpretations and commentaries.
The
main findings
indicate that al-Farabi regards philosophy as a rational activity
aimed at achieving human perfection. In “Philosophy of Politics”, he emphasizes the concepts of
governance, justice, and the virtuous society. Al-Ghazali, in contrast, in “The Alchemy of
Happiness”, highlights moral purification, spiritual self-development, and the harmony between
intellect and faith. While al-Farabi’s philosophy focuses on the rational and political order of
society, al-Ghazali’s perspective is rooted in ethical and spiritual advancement.
The
practical significance
of the study is that its results can be applied in teaching
philosophy, ethics, and religious studies, as well as in further research on Islamic intellectual
history.
572
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
Keywords:
Abu Nasr al-Farabi, Abu Hamid al-Ghazali, Philosophy of Politics, The
Alchemy of Happiness, Islamic philosophy, political philosophy, moral philosophy, comparative
analysis, spiritual perfection, reason and faith.
Kirish
Abu Nasr Forobiy va Abu Hamid al-G‘azzoliy — islom falsafasi va teologiyasining eng
ta’sirli vakillari bo‘lib, ularning asarlari Sharq madaniyati va falsafiy tafakkurining
shakllanishida markaziy ahamiyat kasb etgan [1]. Forobiy siyosiy va ijtimoiy masalalarni
falsafiy tahlil doirasida rivojlantirib, ideal davlat, adolat va fazilat tushunchalarini tizimli tarzda
ifoda etgan [2].
G‘azzoliy esa axloqiy va ruhiy kamolotga yo‘naltirilgan amaliy-tasavvufiy yondashuv
orqali insonning ichki dunyosi, ilm va e’tiqod munosabatlarini qayta baholagan [3]. Ushbu ikki
mutafakkirning qarashlarida o‘xshashliklar va keskin tafovutlar mavjud bo‘lib, ular islomiy
tafakkur tarixida din va aql, jamiyat va shaxs munosabatlarini talqin etish usullarini
shakllantirgan [4].
Forobiyning
“Siyosat falsafasi”
asari siyosiy nazariya va ideal jamiyat konsepsiyasini
falsafiy-rasmiy asoslarda bayon etishi bilan ajralib turadi [2].
G‘azzoliyning
“Kimyoi-saodat”
asari esa axloqiy-ruhaniy tarbiya, nafsni poklash va
baxtga erishish yo‘llarini amaliy misollar va ta’limotlar orqali talqin etadi [3].
Ikki asarning matnli va g‘oyaviy tahlili ularga xos metodologik yondashuvlarni —
rasionalistik va mistik-etik yo‘nalishlarni — aniq ajratib ko‘rsatishga imkon beradi [5].
Mazkur tadqiqotda Forobiy va G‘azzoliyning epistemologik, axloqiy hamda siyosiy
konsepsiyalari komparativ metod yordamida o‘rganiladi [1][3].
Tadqiqotning ilmiy muammosi shundan iboratki, ikki mutafakkirning aql va e’tiqod,
jamiyat va shaxs haqidagi qarashlari qanday o‘zaro bog‘liq va bir-biridan qanday farq qiladi [4].
Metodologik jihatdan ish tarixiy-falsafiy tahlil, tekstual eksplikatsiya, mantiqiy tahlil va
komparativ yondashuvlarni o‘z ichiga oladi [2][3]. Tadqiqot materiali sifatida Forobiyning
“Siyosat falsafasi”
va G‘azzoliyning
“Kimyoi-saodat”
matnlari hamda ular bo‘yicha olib
borilgan zamonaviy tadqiqotlar va sharhlar asosiy manba sifatida ishlatiladi [1][4].
Kutilayotgan ilmiy natijalar ikki mutafakkirning g‘oyalaridagi fundamental tamoyillarni
aniqlash, ularning zamonaviy falsafiy va etika muammolariga munosabatini yoritish hamda
islom falsafasi tarixiga yangi komparativ aspekt olib kirishdan iborat [5].
Material va metodlar
Ushbu tadqiqot Abu Nasr Forobiy va Abu Hamid al-G‘azzoliyning falsafiy qarashlarini
qiyosiy tahlil qilishga qaratilgan. Tadqiqot nazariy-tahliliy va komparativ yo‘nalishda olib
borildi hamda quyidagi manba va metodologik yondashuvlar asosida amalga oshirildi.
1. Adabiyot manbalari
Tahlil jarayonida asosan quyidagi manbalar o‘rganildi:
Forobiyning
“Siyosat falsafasi”
va boshqa falsafiy asarlari [1];
G‘azzoliyning
“Kimyoi-saodat”
va boshqa etik-ta’limiy asarlari [2];
Zamonaviy sharhlar, monografiyalar va maqolalar (Nasr, 2006; Corbin, 1993) [3][4].
Tadqiqot jarayonida e’tibor quyidagi masalalarga qaratildi:
Mutafakkirlarning inson tabiatiga, axloq va aqlga doir nazariyalari;
Ideal jamiyat va siyosiy boshqaruvga oid konsepsiyalari;
Epistemologik va axloqiy pozitsiyalarining o‘zaro taqqoslanishi;
573
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
Din va aql, shaxs va jamiyat o‘rtasidagi munosabatlar.
2. Metodologik yondashuvlar
Matnli tahlil
— asl asarlar va ularning ishonchli tarjimalari tahlil qilindi;
Komparativ (qiyosiy) metod
— Forobiy va G‘azzoliy qarashlari o‘zaro taqqoslandi;
Tahliliy-sintez metod
— asosiy g‘oyalar tizimli tarzda ajratib ko‘rsatildi;
Historik-falsafiy metod
— mutafakkirlarning qarashlari tarixiy kontekstda o‘rganildi.
3. Tadqiqot obyekti va materiali
Tadqiqot obyekti — Forobiy va G‘azzoliyning falsafiy qarashlari, ularning
epistemologik, axloqiy va siyosiy konsepsiyalari. Tadqiqot materiali sifatida ular tomonidan
yozilgan asarlar va ularning zamonaviy sharhlari, monografiya va ilmiy maqolalar ishlatildi.
Bevosita intervyu yoki eksperimental tadqiqotlar amalga oshirilmagan.
4. Metodlar integratsiyasi
Olingan ma’lumotlar falsafa, axloqshunoslik, siyosatshunoslik va tarixiy-falsafiy
tadqiqotlar bilan uzviy bog‘liq holda tahlil qilindi. Natijada, Forobiy va G‘azzoliyning qarashlari
tizimli tarzda qiyosiy tahlil qilinib, ularning epistemologik, axloqiy va siyosiy
konsepsiyalarining o‘zaro muvofiqligi va farqlari konseptual shaklda tavsiflandi.
Natijalar va ularning muhokamasi
Tadqiqot natijalari Forobiy va G‘azzoliyning falsafiy qarashlarida sezilarli o‘xshashliklar
va farqliliklarni aniqlash imkonini berdi. Tahlil jarayonida quyidagi asosiy jihatlar ko‘zga
tashlandi:
1.
Inson va aql kontseptsiyasi
Forobiy insonni aqliy va ijtimoiy mavjudot sifatida talqin qiladi, u fazilatli jamiyat va
ideal boshqaruv shakllarini aniqlashda aqlning markaziy o‘rinni egallashini ta’kidlaydi [1].
G‘azzoliy esa insonni ruhiy va axloqiy jihatdan kamol topadigan mavjudot sifatida
ko‘radi, aqlni diniy e’tiqod bilan uyg‘unlashtirishga urg‘u beradi [2].
Taqqoslash shuni ko‘rsatadiki, Forobiyning yondashuvi ko‘proq rasionalistik bo‘lsa,
G‘azzoliyning yondashuvi tafakkur va ruhiy tajribani birlashtiradi [3].
2.
Axloqiy va ma’naviy tamoyillar
Forobiy axloqni ideal jamiyatni barpo etuvchi tizimning bir qismi sifatida tushuntiradi, u
fazilat va adolat prinsiplarini markaziy o‘ringa qo‘yadi [1].
G‘azzoliy esa axloqiy tamoyillarni shaxsiy tarbiya va ruhiy poklanish orqali amalga
oshiriladigan jarayon sifatida ko‘rsatadi [2].
Shu nuqtai nazardan, Forobiyning axloqiy konsepsiyasi ijtimoiy makon bilan bog‘liq
bo‘lsa, G‘azzoliyning axloqi shaxsiy va mistik yo‘nalishda shakllangan [4].
3.
Siyosat va jamiyatga yondashuv
Forobiyning siyosiy falsafasi ideal davlat va boshqaruv shakllarini falsafiy qonuniyatlar
orqali izohlaydi, jamiyatning mukammalligi va adolati ustuvor masalalardir [1].
G‘azzoliy siyosiy masalalarni axloqiy va diniy kontekstda baholaydi, u jamiyatni tartibga
soluvchi birlamchi kuch sifatida shaxsiy axloqiy kamolotga urg‘u beradi [2].
Shu bilan birga, ularning qarashlari jamiyatni rivojlantirishga yo‘naltirilgan bo‘lishi bilan
o‘xshash, ammo metod va yo‘nalishlar farq qiladi [3][4].
4.Natijalar muhokamasi
Tadqiqot natijalari ko‘rsatdiki, Forobiy va G‘azzoliyning qarashlari islom falsafasida turli
yondashuvlarni aks ettiradi: Forobiy tizimli, rasionalistik va siyosiy-falsafiy yondashuvni ilgari
574
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
sursa, G‘azzoliy axloqiy-ruhaniy va diniy tajribaga asoslangan metodologiyani rivojlantiradi
[3][4].
Ushbu komparativ tahlil ularning falsafiy qarashlarining o‘zaro bog‘liqligini va
farqliliklarini aniqlashga, shuningdek, zamonaviy axloq, siyosat va pedagogika muammolariga
tadbiq etishga imkon beradi [1][2].
Tadqiqot shuningdek, ikki mutafakkirning epistemologik va axloqiy yondashuvlari
orasidagi dialektik bog‘liqlikni ko‘rsatadi, bu islom falsafasi tarixini chuqurroq tushunishga
yordam beradi [4].
Natijalar shuni ko‘rsatdiki, Forobiy va G‘azzoliy falsafiy qarashlarini integratsiyalashgan
tarzda o‘rganish nafaqat nazariy ahamiyatga ega, balki zamonaviy falsafa, etik va pedagogik
tadqiqotlar uchun ham amaliy qiymatga ega.
Xulosalar
Xulosa qilib aytganda, Abu Nasr Forobiy va Abu Hamid al-G‘azzoliyning falsafiy
qarashlari Sharq falsafasi va islomiy tafakkur tarixida muhim ahamiyatga ega. Forobiyning
falsafasi aql va ijtimoiy adolatni markazga qo‘ygan holda ideal jamiyat va siyosiy boshqaruvni
tizimli tarzda yoritadi, G‘azzoliyning yondashuvi esa shaxsiy axloqiy kamolot, ruhiy poklanish
va diniy e’tiqodni uyg‘unlashtirish orqali inson baxt-saodatini ta’kidlaydi.
Tadqiqot shuni ko‘rsatdiki, Forobiy va G‘azzoliy qarashlari bir-birini to‘ldiruvchi va
o‘zaro bog‘liq jihatlarga ega bo‘lsa-da, metodologik va epistemologik nuqtai nazardan farqlidir.
Forobiy falsafiy qarashlarni ijtimoiy-siyosiy kontekstda rivojlantirsa, G‘azzoliy
qarashlarini axloqiy-ruhaniy va diniy kontekstda talqin qiladi.
Shu bilan birga, ikki mutafakkirning qarashlari zamonaviy falsafa, axloqshunoslik va
siyosiy nazariyalarni o‘rganishda muhim ilmiy-amaliy ahamiyatga ega. Ularning falsafiy tizimi
bugungi kunda ham inson kamoloti, jamiyat barqarorligi va ma’naviy rivojlanish masalalarini
chuqurroq anglash uchun asos bo‘lib xizmat qiladi.
Natijada, Forobiy va G‘azzoliy qarashlarini komparativ tahlil qilish, ularning falsafiy
merosini zamonaviy kontekstga tadbiq etish va islom falsafasi tarixidagi o‘rnini aniqlash
imkonini beradi. Shu orqali nafaqat tarixiy va nazariy qiziqishlar qondiriladi, balki axloqiy,
siyosiy va pedagogik tadqiqotlar uchun amaliy jihatlar ham aniqlanadi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1.
Islamic Philosophy from Its Origin to the Present (Seyyed Hossein Nasr) — PDF:
2.
Islamic Philosophy from Its Origin to the Present (Nasr) — Archive:
https://archive.org/details/islamicphilosoph0000nasr Internet Archive+1
3.
History
of
Islamic
Philosophy
(Henry Corbin)
—
PDF:
https://ia801009.us.archive.org/20/items/byhenrycorbin/Henry%20Corbin%20-
%20History-of-Islamic-Philosophy.pdf ia801009.us.archive.org+1
4.
History
of
Islamic
Philosophy
(Corbin)
—
alt
link:
https://openmaktaba.com/history-of-islamic-philosophy-henry-corbin-pdf/
OPENMAKTABA
5.
History of Islamic Philosophy — Publisher page: https://www.iis.ac.uk/publications-
listing/history-of-islamic-philosophy/
