630
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
NEVROLOGIYA, PSIXOLOGIYA VA FALSAFA UYG‘UNLASHUVINDA INSON
ONGINI O‘RGANISH
B.X. Shakarov
1
X.N. Nishonboyev
2
M.B. Ravshanbekova
3
Toshkent Davlat Tibbiyot Universiteti, Toshkent, Oʻzbekiston
Ijtimoiy fanlar kafedrasi assistenti
1
2-son davolash ishi, I bosqich talabasi
2
2-son davolash ishi, I bosqich talabasi
3
https://doi.org/10.5281/zenodo.17665194
Annotatsiya.
Ushbu maqola nevrologiya, psixologiya va falsafa fanlarining
uyg‘unlashuvi orqali inson ongini multidisiplinar kontekstda chuqur o‘rganishga bag‘ishlangan.
Avvalo ong fenomenining kompleks tabiati — biologik substrat (neyron tarmoqlar va
miya strukturasi), psixologik jarayonlar (idrok, e'tibor, xotira, emotsiyalar, kognitiv nazorat) va
falsafiy muammolar (sub’ektivlik, qualia, “qiyin muammo”, erkin iroda) bir-biri bilan qanday
o‘zaro ta’sir qilishi tushuntiriladi.
Maqola maqsadi — turli ilmiy paradigmalarning sintezi orqali ong tushunchasini
integrativ model shaklida ko‘rsatish, mavjud nazariyalarni (Global Workspace Theory,
Integrated Information Theory va boshqa neyrokognitiv modellar) taqriz qilish va ularning
falsafiy tafsirlarini muvofiqlashtirishdir. Metodologik jihatdan ish nazariy tahlil, adabiyotlarni
taqqoslash va kontseptual integratsiya usullaridan foydalanadi; empirik tadqiqotlar natijalari va
neyroilmiy eksperimentlar misollari orqali nazariy g‘oyalar mustahkamlanadi.
Asosiy xulosalar: (1) ongni tushunishda yagona fan doirasi yetarli emas — biological,
psychological va philosophical yondashuvlarning birgalikdagi tahlili yanada boy va izchil
tushuncha beradi; (2) GWT va IIT kabi modelar ongning ob’ektiv mexanizmlarini aniqlashda
foydali, ammo sub’ektiv tajriba (qualia) muammosini to‘liq izohlay olmaydi; (3) neyroplastiklik,
neyrofeedback va kognitiv proseslarning o‘zaro integratsiyasi ong holatlarini dinamik tarzda
shakllantiradi; (4) falsafa ong va shaxsiylik haqidagi savollarni konseptual jihatdan to‘ldiradi
va ilmiy gipotezalarni qiymatli epistemologik kontekstga joylashtiradi.
Maqola ilmiy hamjamiyat, nevrologlar, psixologlar va falsafa sohasi tadqiqotchilari
uchun ongga yondashuvlarni uyg‘unlashtirishda foydali bo‘lib, kelajakdagi empirik tadqiqotlar
va interdisipliner loyihalar uchun yo‘nalish va metodologik asos beradi.
Kalit so‘zlar:
ong, sub’ektivlik, qualia, neyroplastiklik, Global Workspace Theory,
Integrated Information Theory, kognitiv funksiyalar, multidisiplinar yondashuv, erkin iroda,
neyrokognitiv tahlil.
ИЗУЧЕНИЕ ЧЕЛОВЕЧЕСКОГО СОЗНАНИЯ В СИНТЕЗЕ НЕВРОЛОГИИ,
ПСИХОЛОГИИ И ФИЛОСОФИИ
Аннотация.
Данная статья посвящена глубокому исследованию человеческого
сознания через призму интеграции трёх ключевых дисциплин — неврологии, психологии и
философии. В работе анализируется комплексная природа сознания, включающая
биологические основы (нейронные сети, корковые структуры, механизмы обработки
информации), психологические процессы (восприятие, внимание, память, эмоции,
когнитивный контроль) и философские проблемы (субъективность, qualia, «трудная
проблема» сознания, свобода воли).
631
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
Цель статьи — представить сознание как многослойный феномен, раскрыть
взаимодействие нейрофизиологических процессов с психическими функциями и их
философским осмыслением, а также провести анализ современных теорий, таких как
Global Workspace Theory и Integrated Information Theory. Используемые методы включают
теоретический анализ, сравнительный обзор научной литературы и концептуальную
интеграцию данных нейронауки и гуманитарных наук.
Основные выводы показывают, что (1) изучение сознания требует
междисциплинарного подхода, поскольку ни одна из дисциплин не может полностью
объяснить его природу; (2) современные нейрокогнитивные модели описывают
объективные аспекты сознания, но не решают проблему субъективного опыта; (3)
сознание является динамическим процессом, формирующимся в результате
взаимодействия нейронной активности, психологических механизмов и индивидуального
опыта; (4) философия предоставляет концептуальную основу для критического анализа
научных гипотез и их эпистемологического статуса.
Статья может быть полезна исследователям в области когнитивных наук,
неврологии, психологии и философии, а также всем, кто интересуется современными
подходами к изучению природы человеческого сознания.
Ключевые слова:
сознание, субъективность, qualia, нейропластичность, Global
Workspace
Theory,
Integrated
Information
Theory,
когнитивные
функции,
междисциплинарный подход, свобода воли, нейрокогнитивная интеграция.
STUDY OF HUMAN CONSCIOUSNESS THROUGH THE INTEGRATION OF
NEUROLOGY, PSYCHOLOGY, AND PHILOSOPHY
Article.
This article provides an in-depth exploration of human consciousness through
the integrated perspective of three major disciplines: neurology, psychology, and philosophy. It
examines the multidimensional nature of consciousness, including its biological foundations
(neuronal networks, cortical structures, information-processing mechanisms), psychological
processes (perception, attention, memory, emotions, cognitive control), and philosophical issues
(subjectivity, qualia, the “hard problem” of consciousness, free will).
The purpose of the study is to present consciousness as a multilayered phenomenon and
to reveal how neurophysiological mechanisms interact with psychological functions and
philosophical interpretations. The article reviews and critically evaluates contemporary theories
such as the Global Workspace Theory and the Integrated Information Theory. The methodology
includes theoretical analysis, comparative review of scientific literature, and conceptual
integration of data from neuroscience and the humanities.
Key conclusions highlight that (1) consciousness cannot be fully explained within a single
scientific framework and therefore requires a multidisciplinary approach; (2) modern
neurocognitive models effectively describe the objective mechanisms of consciousness but
remain unable to fully address subjective experience; (3) consciousness is a dynamic system
shaped by the interaction of neural activity, psychological processes, and personal experience;
(4) philosophy provides a necessary conceptual foundation for evaluating scientific hypotheses
and understanding their epistemological implications.
This article may be useful for researchers in cognitive science, neurology, psychology,
and philosophy, as well as readers interested in modern approaches to the study of human
consciousness.
632
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
Keywords:
consciousness, subjectivity, qualia, neuroplasticity, Global Workspace
Theory, Integrated Information Theory, cognitive functions, multidisciplinary approach, free
will, neurocognitive integration.
KIRISH
Inson ongining o‘rganilishi nevrologiya, psixologiya va falsafa fanlarini birlashtiruvchi
eng murakkab ilmiy yo‘nalishlardan biridir [1]. Ongning kelib chiqishi, funksional mexanizmlari
va sub’ektiv tajribasi turli ilmiy paradigmalarda turlicha talqin qilingan bo‘lib, bu masalaga
bo‘lgan izlanishlar haligacha davom etmoqda [2]. Shu sababli ongni kompleks ravishda
o‘rganish ko‘p tarmoqli ilmiy yondashuvlarni talab qiladi [3].
Nevrologiya ongning miya faoliyati bilan bog‘liq biologik asoslarini o‘rganib, neyron
tarmoqlar, sinaptik uzatish va informatsion integratsiya jarayonlarini tahlil qiladi [1]. Zamonaviy
neyrotexnologiyalar, xususan funksional MRT, elektroensefalografiya va neyromodulyatsiya
metodlari ong holatlarining neyrofiziologik korelyatlarini aniqlash imkonini beradi [4]. Bu
yondashuv ongning fiziologik jarayon sifatida shakllanishini tushuntirishga xizmat qiladi [2].
Psixologiya esa ongni idrok, xotira, e’tibor, hissiyot va tafakkur kabi kognitiv
jarayonlarning murakkab tizimi sifatida ko‘rib chiqadi [3]. Psixik faoliyatning strukturaviy va
funksional jihatlari ongning miyada kechadigan jarayonlar bilan qanday bog‘liqligini aniqlashga
yordam beradi [5]. Bu jarayonlar inson xulq-atvori, qaror qabul qilish mexanizmlari va shaxsiy
tajribaning shakllanishida muhim ahamiyatga ega [4].
Falsafa inson ongining mohiyatiga oid fundamental savollarni — sub’ektivlik, qualia,
erkin iroda va “ongning qiyin muammosi” kabi masalalarni o‘rganadi [6]. Falsafiy tahlil ilmiy
nazariyalarning ontologik va epistemologik asoslarini yoritishga, shuningdek ongning fizik va
mental jihatlarini uyg‘unlashtirishga imkon beradi [7]. Bu jarayon ilmiy talqinlarning konseptual
chegaralarini aniqlashga yordam beradi [6].
Multidisiplinar tadqiqotlar ko‘rsatadiki, ongni faqat bitta ilmiy yo‘nalish nuqtai nazaridan
izohlash yetarli emas [3]. Nevrologik jarayonlar psixologik faoliyat bilan uzviy bog‘liq bo‘lib,
ularning har ikkalasi falsafiy interpretatsiya orqali chuqurroq mazmun kasb etadi [5]. Shu bois
ongni o‘rganishda integrativ metodlar eng samarali yondashuv sifatida qaralmoqda [2].
Ongning tabiatini chuqur anglash shaxs psixologiyasi, ruhiy salomatlik, sun’iy intellekt,
neyrotexnologiyalar va insonning o‘zini anglash darajasini o‘rganishda muhim ilmiy amaliy
ahamiyatga ega [4]. Ushbu yondashuv inson ongini tushunishga qaratilgan zamonaviy
tadqiqotlar uchun nazariy asos yaratadi [8].
Materiallar va metodlar
Ushbu tadqiqot inson ongini nevrologiya, psixologiya va falsafa sohalarining integrativ
nuqtai nazaridan o‘rganishga qaratilgan. Tadqiqot materiali sifatida ilmiy maqolalar,
monografiyalar, dissertatsiyalar, elektron ilmiy resurslar va ilgari olib borilgan eksperimental
tadqiqotlar natijalari tanlandi. Tanlangan manbalar zamonaviy bilimlar darajasini aks ettirishi,
shuningdek, ongning biologik, psixologik va falsafiy jihatlarini o‘rganishga imkon berishi
muhim mezon sifatida belgilandi.
Metodologik yondashuv bir necha darajada amalga oshirildi. Birinchi darajada
nazariy
tahlil
usuli qo‘llanib, ong va kognitiv jarayonlarga oid mavjud ilmiy nazariyalar, neyrofiziologik
va psixologik model hamda falsafiy konsepsiyalar sistematik tarzda tahlil qilindi. Bu yondashuv
ong fenomenining turli fan nuqtai nazaridan tushuntirilishiga imkon berdi.
633
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
Ikkinchi darajada
taqqoslash va sintez
metodidan foydalangan holda, nevrologiya,
psixologiya va falsafa fanlari bo‘yicha olingan bilimlar o‘zaro solishtirildi. Ushbu yondashuv
ongning biologik asoslari bilan psixik jarayonlar, shuningdek, sub’ektiv tajriba va erkin iroda
kabi falsafiy masalalar orasidagi bog‘liqlikni aniqlashga xizmat qildi.
Uchinchi darajada
konseptual integratsiya
usuli qo‘llanib, turli fan sohalaridan olingan
ma’lumotlar yagona tizimli kontseptual ramkaga birlashtirildi. Bu yondashuv ongni
multidimensional kontekstda tushunishga, biologik jarayonlarni psixologik funksiyalar bilan,
psixologik jarayonlarni esa falsafiy tafsirlash bilan bog‘lashga imkon berdi.
Shuningdek, tadqiqotda
analitik metod
ishlatildi. Ushbu metod orqali mavjud nazariy
model va eksperimental tadqiqotlar natijalari tahlil qilinib, ongning biologik, psixologik va
falsafiy jihatlari tizimli tarzda ajratib ko‘rsatildi. Analitik yondashuv ongning dinamik va
murakkab tabiati haqida aniq ilmiy xulosalar chiqarishga yordam berdi.
Tadqiqotning barcha bosqichlarida interdisiplinar prinsipga rioya qilindi. Biologik,
psixologik va falsafiy bilimlar o‘zaro uyg‘unlashtirilib, ong fenomenini yagona, kompleks tizim
sifatida tushuntirishga intilish asosiy metodologik yondashuv sifatida qo‘llanildi. Shu bilan
birga, tadqiqot natijalari ilmiy hamjamiyat uchun konseptual asos yaratishga, ongni chuqur
anglash va kelgusidagi empirik tadqiqotlar uchun yo‘nalishlar belgilashga qaratildi.
Natijalar va ularning muhokamasi
Ushbu tadqiqotning natijalari inson ongini nevrologiya, psixologiya va falsafa
yondashuvlari orqali kompleks tahlil qilish imkonini berdi. Birinchi natija shundan iboratki,
ongning biologik asoslari neyron tarmoqlar va miya strukturalarining o‘zaro integratsiyasida
namoyon bo‘ladi. Prefrontal korteks, talamus va limbik tizim faoliyati ongning kognitiv va
emotsional jarayonlariga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Shu bilan birga, neyroplastiklik va sinxron
neyron faollik ongning dinamik va moslashuvchan tabiatini tushuntirishda muhim ahamiyat kasb
qiladi.
Ikkinchi natija shundan iboratki, psixologik jarayonlar ongning sub’ektiv tajribasi va
kognitiv funksiyalari bilan bevosita bog‘liqdir. Idrok, e’tibor, xotira va qaror qabul qilish
jarayonlari biologik mexanizmlar bilan uyg‘unlashib, inson xulq-atvori va ruhiy holatning
murakkab tizimini shakllantiradi. Shu jihatdan, psixologik yondashuvlar ongni faqat fiziologik
jarayon sifatida emas, balki insonning ruhiy va kognitiv faoliyati orqali ham izohlash imkonini
beradi.
Uchinchi natija ongni falsafiy tahlil qilish orqali uning sub’ektiv va ontologik jihatlari
yoritilganini ko‘rsatadi. Qualia, erkin iroda, ongning “qiyin muammosi” kabi kontseptlar ong
fenomenining ilmiy model orqali tushuntirishga bo‘lmagan chegaralarini aniqlashga yordam
beradi. Falsafa ongni konseptual nuqtai nazardan baholash orqali nazariy gipotezalarni
chuqurroq anglash imkonini yaratadi.
Shuningdek, tadqiqotning natijalari multidisiplinar yondashuv ongni tushunishda eng
samarali ekanligini ko‘rsatdi. Nevrologik, psixologik va falsafiy tahlil natijalari birlashtirilganda,
ongning murakkab tizimi va uning funktsional mexanizmlari yanada aniqroq ko‘rinadi. Bu
yondashuv ongni yagona, integrativ tizim sifatida baholash imkonini beradi va fanlararo
izlanishlarda konseptual asos yaratadi.
Tadqiqot shuni ham ko‘rsatdiki, ongning biologik jarayonlari va psixik funksiyalari
orasidagi uzviy bog‘liqlik falsafiy tahlil orqali yanada chuqurroq tushuntiriladi. Shu bilan birga,
ongning sub’ektiv tajribasi va kognitiv xatti-harakatlari bir vaqtning o‘zida biologik, psixologik
va falsafiy jihatlarning o‘zaro ta’siri orqali shakllanadi.
634
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 11
Natijalarni umumlashtiradigan bo‘lsak, inson ongini multidisiplinar yondashuv orqali
o‘rganish uning murakkab, dinamik va ko‘p qirrali tabiatini tushunishga imkon beradi. Bu esa
nafaqat nazariy ilm-fan rivoji, balki psixologik maslahat, neyrotexnologik tadqiqotlar va sun’iy
intellekt sohalarida ham amaliy ahamiyat kasb etadi.
Xulosalar
Ushbu tadqiqot inson ongini nevrologiya, psixologiya va falsafa sohalarining
integratsiyasi orqali kompleks tarzda o‘rganishga qaratilgan. Tadqiqot natijalari shuni
ko‘rsatdiki, ong murakkab, ko‘p qirrali va dinamik tizim bo‘lib, uning shakllanishi va faoliyati
biologik, psixologik va falsafiy omillarning uzviy integratsiyasiga bog‘liq.
Nevrologik tahlil ongning neyron tarmoqlari va miya strukturalari orqali kognitiv va
emotsional jarayonlarni amalga oshirishini aniqladi. Psixologik yondashuv esa ongning sub’ektiv
tajribasi, idrok, e’tibor, xotira va qaror qabul qilish jarayonlari bilan bevosita bog‘liqligini
ko‘rsatdi. Falsafiy tahlil ongning ontologik va epistemologik jihatlarini yoritib, sub’ektivlik,
qualia va erkin iroda kabi masalalarni ilmiy izoh bilan uyg‘unlashtirish imkonini berdi.
Multidisiplinar yondashuv ongni yagona integrativ tizim sifatida tushunishga yordam
beradi, shuningdek, turli fan sohalaridan olingan bilimlarni birlashtirib, ilmiy tadqiqotlar va
amaliyotlar uchun konseptual asos yaratadi. Bu yondashuv nafaqat inson ongining murakkab
tabiati haqida ilmiy tushuncha beradi, balki psixologik maslahat, neyrotexnologiyalar va sun’iy
intellekt sohalarida amaliy tadqiqotlar uchun ham yo‘nalish belgilaydi.
Shu bilan birga, ongni o‘rganish bo‘yicha kelgusidagi tadqiqotlar uchun integrativ
metodologiya muhim ahamiyat kasb etadi. Tadqiqotlar biologik jarayonlar, psixik funksiyalar va
falsafiy konsepsiyalar o‘rtasidagi murakkab o‘zaro bog‘liqlikni yanada aniqlash, shuningdek,
ongning sub’ektiv tajribasi va kognitiv jarayonlarini chuqurroq tushuntirish imkonini beradi.
Umuman olganda, inson ongini multidisiplinar yondashuv orqali o‘rganish konseptual va
amaliy jihatdan samarali bo‘lib, zamonaviy ilmiy paradigmalar va interdisiplinar tadqiqotlar
rivojiga asos yaratadi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.
Baars, B. J. —
In the Theater of Consciousness: The Workspace of the Mind
— Oxford
University Press OUP Academic+2Open Library+2
2.
Baars, B. J. — “The global brainweb: An update on global workspace theory”
bernardbaars.com
3.
Baars, B. J. —
Metaphors of consciousness and attention in the brain
4.
Dehaene, S. —
Consciousness and the Brain: Deciphering How the Brain Codes Our
Thoughts
5.
Chalmers, D. J. —
The Conscious Mind: In Search of a Fundamental Theory
6.
Chalmers, D. J. — “The Hard Problem of Consciousness” maqolasi Consciousness
Network
7.
Searle, J. R. —
The Mystery of Consciousness
8.
Integrated Information Theory (IIT) haqida — Internet Encyclopedia of Philosophy
