ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
62
MEKTEPKE SHEKEMGI TÁRBIYA ORINLARDA QARAQALPAQ MUZIKA
FOLKLORIN BALALARǴA ÚYRETIW USILLARI
Ashildiyev Kuanishbay Abatovich
NMPI muzıka tálimi hám kórkem-óner qánigeligi 2-basqısh magistantı.
https://doi.org/10.5281/zenodo.14048579
Anotaciya. Bul maqalada mektepke shekemgi bilimlendiriw orınlarında qaraqalpaq milliy
muzıka folklorın paydalanıw usılları haqqında sóz etilgen hámde balalardıń psixologik
ózgeshelikleri tiykarıńda analizlengen.
Tayanısh sózler: mektepke shekemgi bilimlendiriw, qaraqalpaq xalıq folklor kórkem-
óneri, qosıq hám ayaq oyınlar, milliy tárbiya, ádep-ikramlılıq, ruwxıylıq.
METHODS OF TEACHING CHILDREN KARAKALPAK MUSICAL FOLKLORE IN
PRESCHOOL SETTINGS
Abstract. This article discusses the use of Karakalpak national music folklore in pre-school
education and analyzes the psychological characteristics of children.
Key words: preschool education karakalpak folklor art, songs and dances, national
education, morality, spirituality.
МЕТОДИКА ПРЕПОДАВАНИЯ КАРАКАЛПАКСКОГО МУЗЫКАЛЬНОГО
ФОЛЬКЛОРА ДЕТЯМ ДОШКОЛЬНОГО ОБРАЗОВАНИЯ
Аннотация. В данной статье говорится об использования каракалпакского
национального музыкального фольклора в местах дошкольного образования и
анализируются психологические особенности детей
Ключевые слова: дошкольное образование Каракалпакское народное фольклорное
искусство, песни и танцы, национальное воспитание, нравственность, духовность.
Xalıqımızdıń ásirler jollarınan kiyatırǵan muzıka mádeniyatınıń miyrasları hár bir xalıqtıń
ruwxıy dúniyası bolıp esaplanadı. Xalıq muzıka menen bir tán, bir jan bolıp kelgen.
Hár bir xalıqtıń ózine tán saz áspabları hám milliy namaları boladı, sebebi ata-
babalarmızdıń tarıyxıy esteliklerine qaraǵanımızda sol saz áspablardıń atqarıwshıları bolǵan
sázendelerı arqalı usı kúnge shekem bul saz áspablar saqlanıp atqarılıp kelgen.
Ǵárezsizligimizdiń sharapatı menen sońǵı jıllarda mámleketimiz tárepinen
mádeniyatmızdıń rawajlanıwına bir qansha itibar berilip kelmekte. Mádeniyat salasında jaslardı
qollap quwatlawda bir qansha konkurslar, ótkerilip atır bulardan atap ótetuǵın bolsaq «Jaslar
hawazı, kamalak, Bozataw festivalı, Nıhol, h.t.b atap ótsek boladı.
Búgingi jas áwladtı tárbiyalap keleshekte sanalı adamlar etip ósirip shıǵarıwda muzıkalı
estetikalıq tárbiyanıń roli oǵada ullı.«Estetika» sózi grektiń «estetikos» sózinen alınıp, ol qabıllaw
arqalı seziw yamasa seziw qábileti degen mánisti ańlatadı. Estetikalıq tálim bolsa-insanlardıń real
dúnyaǵa kórkemlik jaqtan kóz-qarasları hám onıń rawajlanıwınıń nızamları haqqındaǵı pán.
Estetikalıq tárbiya-bul insanlardı ásirese jaslardı ruwxıy baylıqqa, ádep-ikramlılıqqa
ulıwma gózzalıqqa úyretiw.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
63
Muzıkalı til balaǵa kishi jasında-aq qanshelli ılayıqlı, túsinikli bolsa, orta ham joqarı
jaslarda da muzıkanı tıńlaw sonshelli úlken rol oynaydı. Muzıkanı tıńlaw hám onı túsine biliw
uqıbı estetikalıq mádeniyattıń elementar belgileriniń biri bolıp esaplanadı. Múmkinshiligi
bolǵanınsha balanı muzıkaǵa qızıqtırǵan maqul. Ullı rus oqıtıwshısı V.A.Suxomlinskiy
aytqanınday: «Muzıkalıq tárbiyasız balanıń sana-sezimin aqıl-oyın rawajlandırıwǵa bolmaydı»
.-
Óytkeni, muzıka ana sútindey balanıń boyına tarap, xosh kewilli, ruwxıy rawajlanıwına
tásir jasaydı.
Muzıka usı áhmiyetli wazıypanı orınlaw ushın balada ápiwayı muzıkalıq qábiletti
rawajlandırıw zárúr. Muzıkalıq qábiletlerdiń negizgi belgileri tómendegishe:
1.
Muzıkalıq qabilettiń birinshi belgisi-muzıkalıq shıǵarmanıń xarakterin seziniwi, esitken
muzıkası quwanıshlı bolsa birge quwanıwı, qayǵılı bolsa birge qayǵırıwı hám óziniń emociyalıq
tásirin kórsete biliwi bolıp tabıladı.
2.
Muzıkalıq qábilettiń ekinshi belgisi tıńlaw, muzıkalı qubılıslardı salıstıra otırıp, oǵan
baha beriw.
3.
Muzıkalıq qabilettiń úshinshi belgisi-balada muzıkaǵa degen dóretiwshilik kóz-qarastıń
payda bolıw kórinisi.
Balalardıń bul muzıkalıq qábileti jasına qarap muzıkalıq xızmet barısında ósip baradı.
Sonlıqtan da, muzıkalıq xızmetti jas waqıttan baslap durıs úyretiw lazım.
Balanıń hár tárepleme hám garmoniyalıq jaqtan rawajlanıwı-balalar baqshasındaǵı tiykarǵı
tárbiyalıq aktual másele. Bul máseleni muzıka orınlay aladı. Balaǵa muzıka arqalı óziniń oyları
menen sezimlerin tereńirek seziniwine járdemlesiw zárúr. Pedagogika usı qaǵıydalarǵa súyene
otırıp, muzıkalıq tárbiya ham rawajlanıw túsinigin anıqlaydı.
Muzıkalıq tárbiya-bul muzıka kórkem-óneriniń tásiri arqalı balanıń jeke basın
qaliplestiriw, muzıkalıq intasın, uqıbın, estetikalıq kóz-qarasın qáliplestiriw degen sóz.
Muzıkalıq rawajlanıw
-
balanıń muzıka isindegi aktivliliginiń nátiyjesi.
Muzıkalıq tárbiya beriw hám rawajlandırıw isi durıs shólkemlestiriwdi hám oqıtıwdı talap
etedi. Bunı mektep jasına deyingi balalardıń jas ayırmashılıqlarına qaray beriletuǵın muzıkalıq
tárbiya arqalı ámelge asırıladı:
Mektepke shekemgi jastaǵı balalarǵa tálim-tárbiya beriwdiń tiykarǵı maqset hám
wazıypaları balalardı fizikalıq hám aqılıy tárepten rawajlandırıw, olardıń ruwxıy jeke qábiletleri,
umtılıwları hám talapların qandırıw, milliy hám ulıwma insanıylıq qádiriyatlarǵa, milliy ǵarezsilik
ideologiyasına sadıq halda kámalǵa jetkeriwdi támiyinlew, olardı mektepke shekemgi balalar
tálim-tárbiyasına qoyılatuǵın mámleket talaplarına muwapıq mektep tálimine tayarlawdan ibarat.
Mektepke shekemgi jastaǵı balalardı rawajlandırıw procesi boyınsha aldına qoyılǵan
maqset hám wazıypalardıń orınlanıwına erisiw «Úshinshi mıń jıllıqtıń balası»
tayanısh
dástúrinde ámelge asırıladı.
Dástúrdegi materiallar is-háreket túrlerine qaray (oyın, sabaq, miynet) bólinedi jáne
balalardıń jasına qaray mına toparlarǵa say keledi:
Bóbeklik dáwirdegi topar-1 jasqa shekem;
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
64
I-kishi topar-1 jastan 3 jasqa shekem;
II-kishi topar –3 jastan 4 jasqa shekem;
Orta topar- 4 jastan 5 jasqa shekem;
Úlken topar 5 jastan 6 jasqa shekem;.
Mektepke tayarlaw toparı-6 jastan 7 jasqa shekem.
Balalar baqshalarında balalardı ruwxıy-mádeniy jaqtan rawajlandırıwda-muzıkalıq tárbiya
beriw isi áhmiyetli orın iyeleydi. Muzıkalıq tárbiya beriwde qollanatuǵın xızmettiń hár bir túri
mektepke shekemgi jastaǵı balalardıń muzıkalıq qábiletlerin, muzıkalıq iskerligin, atqarıwshılıq
hám dóretiwshilik uqıplılıqların basqıshpa-basqısh, ápiwayıdan-quramalıǵa qaray ótip
rawajlandırıp baradı.
«Qaraqalpaq xalqı ázelden eski hám bay tariyxqa iye. Ol dúnya júzine óziniń milliy
mádeniyatı, kórkem-óneri, klassik ádebiyatı, ruwxıy qádiriyatları, dástúrleri hám tradiciyası
menen belgili boldı»
. Milliy ruwxıylıǵımızdıń túp-tiykarı, tamırları eski zamanlarǵa barıp
taqaladı.
Milliy ruwxıylıǵımızdıń qáliplesiwi hám rawajlanıwında qaraqalpaq xalqınıń ásirler
dawamında mazmunı jaǵınan bay hám hár qıylı túrdegi awız eki dóretpeleri tiykarǵı derekler bolıp
xızmet etedi. Basqasha aytqanda, xalıq awız eki dóretpeleri milliy qádiriyatlarımızdıń tawsılmas
ǵáziynesidur. Ol óziniń dáslepki negizin eski mifologiyadan, xalıq dóretpelerinen alǵan.
Xalıq awızeki dóretpeleri dástanlar, ertekler, qosıqlar, naqıl-maqallar, jumbaqlar, ańızlar,
ápsanalar, hikmetli sózler, toy hám máresim qosıqları, oyınları, teatrlar, muzıka, terme-tolǵawlar,
aytıslar, sheshenlik sózlerdi óz ishine aladı.
Biybaha ruwxıy baylıq esaplanǵan xalıq awız eki dóretpeleriniń de, jazba dóretpelerdiń de
dóretiwshisi hám atqarıwshısı, ásirlerden-ásirlerge, áwladtan-áwladqa ótkerip kórkemlep jetkerip
beriwshisi-keń massadaǵı xalık bolıp tabıladı. Bul haqqında birinshi prezidentmiz I.A.Karimov:
«Xalıq-óziniń mıń jıllıq dástúr hám tájiriybeleri, sónbes yadnaması hám ullı tuyǵıları menen jasap
kiyatırǵan qúdiretli kúsh!»
dep táriypleydi.
Xalıq hámme waqıt dóretken, dóretiwden hesh qashan toqtaǵan emes. Dóretiwshilik
xalıqqa tán qásiyet bolıp tabıladı. Xalıq dóretpeleri-ótmish dáwirleri hám onıń dóretiwshileri
haqqında maǵlıwmat beriwshi ruwxıy baylıq, xalıq kewliniń aynası, hikmetler ǵáziynesi.
Awız eki dóretpeniń barlıq baylıqları, biybaha shıǵarmaları, ádepnama hám hikmetleri,
ápsana hám ráwiyatları «xalıq kewlindegi qayǵı hásireti hám shadlıqtıń joldası onıń bilim
tájiriybesi, onıń diniy hám filosofiyalıq kitabıdur»
.
Insannıń jasaw hám kún-keshiriw tárizi, túrli-túrli ırımlar, úrip-ádetler, máwsimli jumıslar,
máresimler hám de bayramlar menen baylanıslı túrde júdá kóp folklor úlgileri dóretilgen
.
Xalıq awızeki dóretpelerde, sonıń ishinde muzıka hám qosıqlarda da xalıqtıń ruwxıyatı
joqarı tuyǵıları, pák sezimleri, arzıw-ármanları sociallıq awhalı sáwlelengen. Xalıq awız eki
dóretpelerdi, sonıń ishinde qosıqlardı bilmey turıp miynetkesh xalıqtıń tariyxın, rawajlanıw
basqıshlarındaǵı jolın qabıl etiw qıyın.
.
.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
65
«Qaraqalpaq xalqı qayǵılı kúnlerinde de, quwanıshlı kúnlerinde de qosıqsız, saz-sáwbetsiz
awız-eki poeziyasız jasay almaǵan… Bul qosıq óziniń barlıq keń kólemliligi, adamzat ómiriniń
hár qıylı jaǵdaylarına qolaylastırılıwı menen belgili boldı»
,-dep jazadı N.Dáwqaraev.
Qaraqalpaq xalqınıń ótken dáwirde ásirler boyı dóretken awız ádebiyatınıń barlıq
janrlarında xalıqtıń awır turmısı qanday dárejede bolsa, sonday óziniń sáwleleniwin tapqan.
Demek, xalıq qosıqqa ózleriniń jaǵdaylarında qosıp aytqan, qosıqtı turmıslıq etken, bunday
qosıqta sol xalıqtıń túpkilikli arzıw-ármanları kórsetilip ǵana qoymay, al bul ármanlarǵa qolın
jetkergendey sezimtallı lirika menen hár bir uǵımdı balalarǵa qonımlı etip, sheber jetkere biliw
ata-ananıń balalarına bergen wásiyatnaması retinde kórinedi. Demek, balalar ádebiyatın dóretken
xalıq dúnyadan, jámiyetten, ekonomikadan, siyasattan, mádeniyattan ózleriniń eń súyiklisi bolǵan
balalarına halına qaray túsinikler, násiyatlar beriwge qızıqqan. Sonıń menen birge balalar
turmısınan qosıqlar da dóretken. Olar balalar folklorına kiredi. Balanı quwanısh penen súyiwdiń
ózi de lirizm bolsa, onda oǵan quwanısh penen sıpayılap qosıq aytıwda, demek názik sezimlerge
tolı waqıya degen sóz. Balalar folklorı awız eki ádebiyatımızdıń ajıralmas bir bólegi, qos qanatınıń
biri boladı.
Balalar folklorı haqqında aytılǵanlarǵa súyenip, xalıq qosıqlarınıń ishinde balalar haqqında
aytılǵan qosıq, gúrriń, oyın, jańıltpash, jumbaq qusaǵan janr túrleri xalıqtıń basqa dóretpelerine
qaraǵanda erterekten payda bolǵan bolsa kerek degen túsinikke kelemiz.
Balalardı hámmeniń súyiwi, jaqsı kóriwi hám hár qanday ata-ananıń kimniń balası bolsa
da balanı kórgende adamgershilik miyrim sezimleriniń oyanıwı balalar haqqındaǵı qosıqlardıń
kútá erteden payda bolǵanın kórsetedi. Bala jubatqan ata-ananıń ıńıldap qosıq aytıwı tábiyiy is.
Áyyemgi adamlar tuwılǵan balanı qáwimlep qorǵaǵanı hám asıraǵanı náresteni hámmesi
jaqsı kórgeni málim. Demek, bul jaǵdaylar balalar haqqında xalıq qosıqlarınıń erterekten payda
bolǵanın hám onı xalıq jám bolıp dóretkeninen derek beredi.
Xalıq balalarına hár túrli óner, is úyretiwdi, janına járdemshi bolıwdı árman etip qosıqlar
aytqan. Sonlıqtan, balalar folklorındaǵı balalarǵa arnalǵan qosıqlardıń túrleri de hár qıylı. Óytkeni,
xalıq hár túrli kásip etken. Sol kásipti balalarına túsindiriw ushın kásiptiń túrine qaray hár túrli
qosıqlardı dóretken. Olardıń tematikası da, mazmunı da, túri de, sheberligi de hár túrli.
Xalıq óz basınan hár qıylı, tariyxıy siyasiy, turmıslıq jaǵdaylardı ótkerip ómir súriw ushın
alıp barǵan gúreslerin de jır etken. Bul jawıngerlik gúresler tiykarında balalar atqaratuǵın
jawıngerlik temadaǵı qosıqlar júzege kelgen. Bunday qosıqlardıń birazı dástanlarǵa sińisip, biziń
dáwirimizge deyin kelip jetken. Olardıń usı kúnge deyin kelip jetiwiniń sırı-olardıń tereń xalıqlıq
mazmunǵa iye bolıwın da .
REFERENCES
1.
Umarov E, Karimov R., Mirsaydova M. Estetika asoslari T.2000.
2.
Suxomlinskiy V.A. Pavlısh orta mektebi M.1979
3.
Úshinshi mıń jıllıqtıń balası T.Ma’rifat Madodkor. 2002 y.
4.
Karimov I. Po puti bezopasnosti i stabilnogo razvitiya T.6. T. «Ózbekiston» 1998, 303 b.
.
ISSN:
2181-3906
2024
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 3 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
66
5.
Karimov I.A. Azat hám abat Watan, erkin hám párawan turmıs baslı maqsetimiz» 8-tom.
T.Wzbekiston, 2000, 507-bet.
6.
Lafarg T. Ocherk istori kulturı. M. 1926, str 51
7.
Ózbekiston Respublikasi enciklopediya T. «Qomuslar bosh tahririyati, 1997, 513-b
8.
Dáwqaraev N. Revolyuciyaǵa shekemgi qaraqalpaq ádebiyatı tariyxınıń ocherkleri QQMB
Nókis, 1961.
