Dekabr, 2024-Yil
575
MUZIKA KÓRKEM ÓNERINIŃ BALALAR TÁRBIYASINDAǴI ÁHMIYETI
Ashildiyev Kuanishbay Abatovich
NMPI muzıka tálimi hám kórkem-óner qánigeligi 2-basqısh magistantı.
https://doi.org/10.5281/zenodo.14292567
Anotaciya.
Bul maqalada mektepke shekemgi bilimlendiriw orınlarında qaraqalpaq milliy
muzıka folklorın paydalanıw usılları haqqında sóz etilgen hámde balalardıń psixologik
ózgeshelikleri tiykarıńda analizlengen.
Tayanısh sózler:
mektepke shekemgi bilimlendiriw, qaraqalpaq xalıq folklor kórkem-
óneri, qosıq hám ayaq oyınlar, milliy tárbiya, ádep-ikramlılıq, ruwxıylıq.
ЗНАЧЕНИЕ МУЗЫКАЛЬНОГО ИСКУССТВА В ОБРАЗОВАНИИ ДЕТЕЙ
Аннотация.
В данной статье говорится об использования каракалпакского
национального музыкального фольклора в местах дошкольного образования и
анализируются психологические особенности детей
Ключевые слова:
дошкольное образование
Каракалпакское народное фольклорное
искусство, песни и танцы, национальное воспитание, нравственность, духовность.
THE IMPORTANCE OF MUSIC IN THE UPBRINGING OF CHILDREN
Abstract.
This article discusses the use of Karakalpak national music folklore in pre-
school education and analyzes the psychological characteristics of children.
Key words: preschool education
karakalpak folklor art, songs and dances, national
education, morality, spirituality.
Hár qanday dáwirde de jámiyet aǵzaların óz zamanınıń ilimli, bilimli, mádeniyatlı
adamları sıpatında tárbiyalawda muzıkalıq kórkem-ónerdiń áhmiyeti ayrıqsha. Sonlıqtan hár bir
muzıkalıq shıǵarmanıń qunı óziniń tıńlawshısınıń sanasına estetikalıq tásiri menen belgilenedi.
Usı kóz-qarastan qaraqalpaq milliy muzıkası óziniń eń birinshi folklor dóretpelerinen
baslap-aq keń tıńlawshılar jámáátiniń sana-seziminiń ósiwine, dúnyaǵa kóz-qarasınıń tereń
qáliplesiwine belgili dárejede tásir etpekte. Bul ayrıqsha milliy folklorlıq kórkem shıǵarmalar
mısalında dárhal kórinedi. Sebebi, milliy folklor shıǵarmalarında tariyxıy temalarǵa, waqıyalarǵa
dıqqat awdarıwı sol xalıqtıń milliy kórkem sanası rawajlanıwınıń, turmıs shınlıǵın realistlik kóz-
qarastan súwretlew tájiriybesi ósiwiniń bir basqıshı bolıp tabıladı.
Hár bir xalıqtın óz tariyxı,
mádeniyatı, kórkem-óneri, kórkem ádebiyatı bar. Olar óziniń úlken ya kishi bolıwına qaramastan
jáhán ádebiyatı menen mádeniyatı ǵáziynesine óz úlesin qosadı. Qaraqalpaq xalqı da áyyemnen
Dekabr, 2024-Yil
576
bay mádeniyatqa, kórkem-ónerge, kóp ásirlik tariyxına iye xalıqlardıń biri bolıp, dúnya júzine
milliy muzıkalı miyrasları menen keńnen tanıqlı boldı.
El basshımız óz sózlerinde «Biziń wazıypamız eń áwele, ruwxıy baylıǵımızdı hám
babalarımızdıń bay dástúrlerin dawam ettiriw»-dep keltirip, hámmemizdi sol sahawatlı islerge
shaqıradı.
Bul bilimlerdi qollanıw, ósip kiyatırǵan jas áwladtı tárbiyalawda, tálim beriwde ullı hám
dana xalqımızdıń turmıs tájiriybelerinen, tárbiyalıq pikirlerinen paydalanıp, elimizdiń hár-bir
shańaraǵındaǵı milliylikti saqlaǵan hálda tálim-tárbiya islerin alıp barıw-bul zaman talabı. Hár bir
xalıqtıń muzıka madeniyatınıń rawajlanıwında, saz ásbaplardıń tutqan ornı úlken áhmiyetke
iye. Muzıka óneri xalqımızdıń madeniyatınıń ajıralmas bólegi bolǵanı sebepli ata-
babalarımızdan miyras bolıp jetip kelgen ruwxıy duńyamızdıń jalǵası.
Eń áyyemgi saz áspablardıń biri «Qobız» bolsa, tarıyxta, xalqımızdın ásirler boyı
basınan keshirgen ómirin, awır turmısın, salt –dástúrin, pútkil saltanatın kóz aldımızǵa
elesletip, tarıyxıy dástan etip aytıp tur. Sebebi qobızdıń seslerinde adamzattın muńın,
hásiretin, shıdamlılıǵın, mártligin, batırlıǵın, quwanıshın, ulıwma hújdanı menen dıyanatın
sezeseń. Usınday etip saz áspablardıń bizler bilmegen káramatlı qasiyetleri elege shekem
adamzattı tań qaldırıp kelmekte. Jaslardı bay mádeniy miyras hám tarıyxıy dastúrlerdi jáne
ulıwma adamzatlıq dúrdanalardı húrmetlewge, Watandı suyispenshilikke tarbiyalaw biziń
elimizde ámelge asırılıp atırǵan barlıq reformalardı belgilewshi faktor bolıp tabıladı»-degen
pikiriniń qanshelli keńligin, ullı xalqımızdıń ruwxıy baylıǵı bolǵan muzıka madeniyatınıń,
sonıń ishinde milliy saz áspabların bizge shekem jetkergen áwladlardan ásirler asa ótmishden
ziban berip turıwınıń ózi kishi xalıqtıń úlken ruwxıy qudireti ekenligin dálillese, al, sol
saz áspabınıń sırtqı kórinisi, ǵayrı naǵısları hám onıń duzilisiniń ózi xalıqtın biybaxa miyrası
hám ullılıǵın sıpatlap turıptı. Milliy mádeniyatımızdıń, qadıriyatlarımızdıń rawajlanıwına
keńnen orın beriliwi, mámleketimizde shıǵıp atırǵan nızamlarda oqıw-tárbiya islerin standartları
darejesine kóteriw, jaslarda milliy oyanıw, Watanǵa muxabbat, garezsizlik ideyalarına sadıqlıq
ruwxında tarbiyalaw, oqıtılıp atırǵan hár-bir pannıń tiykarı bolıp tabıladı. Jaslarımızdıń milliy
miyrasımızdı, muzıka ásbapları, olardıń kelip shıgıw tarıyxı, dúzilisi, soǵılıwı, sazlanıwı hám
shertiw usılları menen keńnen tanısıwı, biliwi olardıń bilim dárejesin keńeyttiredi, olardıń óz
qániygeliklerin bekkem iyelewi ushın hár tárepleme tásirin tiygizedi.
Bul maqalada mektepke shekemgi tárbiya orınlarında balalar folklorınıń muzıkalıq jaqtan
úyreniliwi hám paydalanıw usılları házirgi zaman talaplarına say teoriyalıq sóz etiledi. Mektepke
shekemgi tárbiya orınlarında qaraqalpaq milliy balalar muzıka folklorın paydalanıw usılları usı
Dekabr, 2024-Yil
577
kúnge shekem arnawlı izertlenbedi. Sol sebepli, bul maqalada balalar muzıka folklorı tereń, ján-
jaqlama tallanıp kórsetiledi. Onıń balalardı ruwxıy-mádeniy jaqtan tárbiyalawdaǵı tutqan ornı
úyreniledi. Balalarǵa tálim-tárbiya beriwde muzıkalı folklor shıǵarmalarınan paydalınw usılları
anıqlanadı. Nátiyjede, qaraqalpaq balalar milliy muzıkalı folklorlıq shıǵarmaları muzıkalıq
tárbiyalıq qásiyetlerdi ózine sińdirgen halda, bizge tárbiyanı ayqın kórsetip beretuǵın shıǵarmalar
sıpatında bahalawǵa bolatuǵınlıǵı dálillendi. Temanıń mazmunın hár tárepleme ashıp beriw hám
onı balalarǵa jetkeriwde qollanılǵan materiallardıń keń túrde axborot beriw imkaniyatı bolsa, bul
da onıń ilimiy jańalıǵınan bolıp esaplanadı.
Ǵarezsizlik jıllarında qaraqalpaq folklorınıń ilimin óziniń eń biyik rawajlanıw dárejesine
jetti desek qátelespeymiz. Bul taraw boyınsha izertlew jumıslarına keńnen kewil bóline basladı.
Sonıń menen birge, qaraqalpaq follorınıń ishinen keńnen orın alǵan balalar folklorınıń da
ádebiyat tanıw iliminde izertleniwi baslı máselege aylandı. Balalar folklorı ele tolıq jıynap
bolınǵan joq.
Al jıynalǵanları bolsa otızınshı jıllardaǵı hár qıylı oqıw kitaplarında, Ózbekstan ilimler
Akademiyasınıń Qaraqalpaqstan bólimniń qol jazbalar fondında, «Ámiwdárya» jurnalınıń 30-40
jıllarǵı sanlarında saqlanbaqta. 50-jıllarǵa kele balalar folklorınıń geypara jıynalǵan úlgileri
xrestomatiyalar menen «Qaraqalpaq xalıq poeziyasınıń antologiyası»na
13
engizilgen. Al, sońǵı
jılları balalar folklorınıń úlgileri ayrım kitapsha etip, ıqshamlı túrde bezetilip baspadan shıǵıp atır.
Xalıq folklorına jatatuǵın, sonday-aq balalar folklorında balalardı tárbiyalawǵa úlken
áhmiyeti bar geypara ertek, ańızlar, etnografiyalıq materiallar, dástanlar P.Rıchkov (1750-j),
N.Muravev (1819-1820), Ch.S.Valixanov (1840), Riza-Kuli Mirza (1872), N.Kerazin (1875),
A.Divaev (1901), N.Ostroumov (1891), A.Rossikova (1891), A.I.Belyaev (1903)lar táreplerinen
jazıp alınadı. Bulardan keyin belgili ilimpazlarımız N.A.Baskakov, A.S.Morozova, S.Е.Malov,
A.A.Sokolov, N.Dáwqaraev, Q.Ayımbetov, O.Kojurov, R.Qosbergenov, N.Japaqov,
Q.Maqsetov, S.Kamalov, A.Karimov, S.Nietullaev, N.Kamalov, Q.Mambetnazarov, A.Alimov,
Á.Tájimuratov hám basqalar ózleriniń folklordı jıynaw boyınsha shólkemlestirilgen
ekspediciyalarında balalar folklorın bayıttı.
Balalar folklorın izertlew boyınsha bir qansha shıǵarmalar dóretiledi. Mısalı,
Á.Tájimuratovtıń 1965-jılı baspadan shıqqan «Qaraqalpaq xalıq qosıqları»
14
degen miynetinde II
bóliminde balalar folklorınıń úlgileri bolǵan «Besik jırı» hám «Balalar qosıqları» berilgen.
Dekabr, 2024-Yil
578
Keyin ala Q.Maqsetov hám Á.Tájimuratovlar tárepinen «Qaraqalpaq folklorı»
15
atlı
sabaqlıq kitap baspadan shıǵıp, bunda da balalar folklorınıń janrlarına ayrıqsha toqtap ótedi. Bul
kitapta Q.Maqsetov hám Á.Tájimuratov jumbaq-jańıltpashlarda, erteklerdi jeke halında alıp
qaraydı da, «besik jırı», «balalar qosıqları» sıyaqlı janrlardı qaraqalpaq xalıq qosıqları bóliminde
talqılaydı. Ataqlı aǵartıwshı Q.Ayımbetov 1968-jılı baspadan shıqqan. «Xalıq danalıǵı»
16
kitabında balalar folklorınıń janrlarına sıpatlama bergen. Bunda Q.Ayımbetov «Besik jırı», balalar
oyın-zawıq qosıqları, ertekler, jumbaqlar, jańıltpashlardıń úlgilerine toqtap ótken. Keyin ala, bul
kitap «Qaraqalpaqstan» baspası tárepinen 1988-jılı qaytadan basılıp shıǵadı
17
. Sonday-aq,
Q.Ayımbetovtıń «Qaraqalpaq folklorı»
18
atlı miynetinde de balalar folklorınıń ayırım janrlarına
baha beriledi. 1980-jılı «Qaraqalpaqstan» baspası tárepinen járiyalanǵan «Qaraqalpaq folklorı»
19
atlı kóp tomlıq kitaptıń V-tomında balalar folklorınıń úlgileri berilgen. Bunda besinshi bapta
«Besik jırları», altınshı bapta balalar qosıqlarınıń úlgileri orın alǵan.
1992-jılı I.Qurbanbaevtıń «Bilim» baspası tárepinen ekinshi ret qaytadan basılıp shıqqan,
«Qaraqalpaq balalar ádebiyatı»
20
kitabınıń II bóliminde balalar ádebiyatınıń folklorındaǵı úlgileri
haqqında qısqasha túsinik berip ótedi. Bunda besik jırı, tusaw kesiw, turmıs-salt qosıqları, házil,
aytıs qosıqları, esap-sanaqqa úyretiw qosıqları, ótirik óleń, jańıltpash, naqıl-maqal, jumbaqlar,
erteklerge toqtap ótedi. Al, III bóliminde «Eposlıq shıǵarmalarda balalar folklorına derek
miyraslar» haqqında sóz etip, «Qoblan», «Alpamıs», «Qırq qız» dástanlarındaǵı balalarǵa úlgi
miyraslardı keltirip ótedi.
Solay etip, biz joqarıda balalar folklorınıń házirgi kúnge shekem qalay izertlengenligine
toqtap óttik. Bul izertlewler házirgi waqıtta da úziliske túsken joq. Sebebi, ele ashılmaǵan
xalqımızdıń bala tárbiyalawdaǵı bay tájiriybeleri óz izertleniwin kútpekte. Jumısımızdı izertlewde
maqset etip alınǵan balalar muzıka folklorınıń tek ǵana ádebiy tárepi joqarıda atı atalǵan
ilimpazlardıń izertlew jumılarında belgili dárejede sóz boldı. Biraq, bul izertlew jumısları biziń
dissertaciya jumısımızdıń tiykarǵı maqseti bolǵan muzıkalıq tárbiyalıq táreplerin ashıp bere
almaydı. Al muzıka tarawında bolsa balalar folklorı boyınsha hesh qanday ilimiy izertlew
jumısları elege shekem islenilmegenligin taǵı bir márte atap ótiwge boladı.
Dekabr, 2024-Yil
579
Jumıstı jazıw barısında biz, belgili kompozitorlarımız K.Ótegenov, S.Palwanov,
Q.Zaretdinov hám U.Abdullaevalardıń balalar folklorındaǵı oyın zawıq qosıqlarına jazılǵan
muzıkalı shıǵarmaların terennen úyreniw arqalı jumıstıń aldıǵa qoyǵan maqsetin kórsetip beriwge
umtıldıq. Bul boyınsha kórsetip beriwge K.Ótegenovtıń xalıq sózi hám namasına jazılǵan
«Háyiw» qosıǵınıń
21
hám xalıq oyını «Shaǵala» namasınıń
22
balalar repertuarı ushın qayta
islewleri, S.Palwanovtıń «Hákke qayda»
23
, «Mańlay shertpek»
24
hám «Aq terekpe, kók terek»
25
balalar -oyın-zawıq qosıqlarına jazǵan namaları, Q.Zaretdinovtıń «Túlkishek»
26
atlı solist hám
balalar xorı ushın jazılǵan qosıǵı, sonday-aq U.Abdullaevanıń eki dawısqa arnap jazılǵan.
«Áwelemen-dúwelemen»
27
atlı muzıkalı folklor shıǵarmaları hár tárepleme izertlenedi.
Bul muzıkalı folklorlıq shıǵarmalardıń ayırımlarınıń atqarıwshılıq qıyınshılıqların esapqa
ala otırıp, olardıń eki dawıslı yamasa xor túrinde bolıp, mektep jasındaǵı balalarǵa sáykes
jazılǵanlıǵına baylanıslı, biz óz jumısımızda baqsha balalarınıń úyreniwi atqarıwı ushın qolaylı
bolǵan, bir dawıslı melodiya túrinde kórsetip óttik. Solay etip jumısımızdıń izertleniw dárejesi
joqarı da keltirgen ádebiyattanıw tarawındaǵı ilimiy izertlew jumısları hám muzıka tarawındaǵı
kompozitorlarımız dóretken shıǵarmalar tiykarında ámelge asırıldı. Kórsetilgen ádebiyatlar
tiykarında ameliy sabaqlarda adebiyatlar qollanıldı.
Rezyume
Maqalada qaraqalpaq folklor kórkem-óneri járdeminde oqıwshılardı ruwxiy etikalıq
tarbiyalawdıń milliy mentalitet hám antropologiyalıq jantasıw menen óz-ara baylanısli etnik,
materiyallıq hám tiyisli etnopedagogik qasiyetleri anıqlastirilǵan hám ruwxıy etikalıq tárbiyaǵa
tiyisli qaraqalpaq folkolor anıqlastırılǵan hám interoriacion talqın hám analizlerge tiykarlanǵan
РЕЗЮМЕ
В данной статье посредством искусства фолклор приводятся базовые данные
анализа своиств и интерпретатции, определенных песен, причетании которые носят
характер духовна морального воспитания учащихся, определённых на национальном
менталитете и антропологических подходов, этнических, культурно-просветительских и
относещихся к этнопедагогическим свойством.
Dekabr, 2024-Yil
580
SUMMARY
In The article, by means of folklor skills of karakalpaks, etunic, cultural and moral
etnopedagogical features which mutually reated witu national and antropologic approach on
bringing up pupils morally were clarified and qaraqalpaq folklor which belong to moral
upbringing were also clarigied and their interpretative way and analysing features were proved.
REFERENCES
1.
27
Abdullaeva U. Baxıtlı balalıq T.Yangi asr avlodi 2005 j. 18-23 betler.
2.
1
I.Karimov «Po puti bezopasnosti i stabilnogo razvitiya. T-6. Toshkent.2002
3.
13
Qaraqalpaq poeziyasınıń antologiyası. N. Qaraqalpaqstan 1965-j.
4.
15
Maqsetov Q., Tájimuratov Á., Qaraqalpaq folklorı N.Karaqalpaqstan 1979-j.
5.
16
Ayımbetov Q. Xalıq danalıǵı N.Qaraqalpaqstan 1968.
6.
17
Ayımbetov Q. Xalıq danalıǵı N. Qaraqalpaqstan 1988 17-23 betler
7.
18
Ayımbetov Q. Karaqalpaq folklorı N.Qaraqalpaqstan 1977
8.
19
Qaraqalpaq folklorı V tom Nókis Qaraqalpaqstan 1980 252-261 betler
9.
20
Qurbanbaev I. Qaraqalpaq balalar ádebiyatı N. Bilim 1992, 1863 betler
10.
21
Amaniyazov Ǵ., Ótegenov K. Qosık muzıka sabaǵı N.134 bet
11.
22
Amaniyazov, Ǵ.Ótegenov K. Qosıq nama sabaqlıǵı N.2-klass 31-bet
12.
23
Palwanov S., Tajetdinova S. Qosıq-muzıka sabaqlıǵı 7 k. N.Bilim 200 j. 67-bet
13.
24
Palwanov S., Tajetdinova S. Qosıq-muzıka sabaqlıǵı 7 k. N.Bilim 200 j. 76-bet
14.
25
Amaniyazov Ǵ. Keliń birge qosıq aytayıq N.Bilim 1994, 203 bet
15.
26
Kompozitordıń qol jazba variantınan alındı.
