198
TIL HÁM MÁDENIYATTIŃ BAYLANISI
Mámbetalieva Qízlargúl
QARAQALPAQSTAN RESPUBLIKASI NÓKIS QALASI
https://doi.org/10.5281/zenodo.8418016
Annotatsiya.
Maqalada lingvomádeniyattanıw boyınsha ilimpazlardıń
izertlew jumısları
menen pikirleri, tariyxi haqqinda uluwma mag’lumatlar berilgen.
Gilt sóz:
Lingvomádeniyat, jıllıǵında til bilimi, miyras, etnolingvistika, logos.
THE CONNECTION BETWEEN LANGUAGE AND CULTURE
Abstract.
The article provides general information about the scientific works, ideas, and
history of linguistic and cultural scientists.
Key word:
Linguistic culture, language knowledge, heritage, ethnolinguistics, logos.
СВЯЗЬ МЕЖДУ ЯЗЫКОМ И КУЛЬТУРОЙ
Аннотация.
В статье представлены общие сведения о научных трудах, идеях и
истории ученых-лингвистов и культурологов.
Ключевые слова:
Лингвистическая культура, языковое знание, наследие,
этнолингвистика, логос.
Lingvomádeniyattanıw latınnıń lingua, gultura, logos sózleriniń qosılıwınan jasalıp, til,
mádeniyat, ilim degen terminlerdiń jıyındısınan payda bolǵan. Bul lingvistika menen
mádeniyattanıw pánleriniń birikpesinen payda bolıp, xalıq mádeniyatınıń tildegi tásirin,
ózgesheligin, jańasha kózqaras penen salıstırıp izertleytuǵın taraw.
XX ásirdiń keyingi on jıllıǵında til biliminde antropocentristik baǵdarda qáliplesken
lingvomádeniyattanıw menen kognitivlik lingvistika tarawları payda boldı. Antropocentristik
baǵdarında insan dúnyanı ózin-ózi biliw arqalı tanıytuǵını ayrıqsha aytıladı. Ol – ótken ásir
sońında qáliplesken, tildi izertlew paradigmalarınıń ishindegi eń baslı baǵdarlardıń biri bolıp
esaplanadı. Onıń tiykarǵı xızmeti – tildi keń mánide adamnıń sana-bolmısı menen tilin
ajıratpastan, tutas dúnyalıq dárejede taraw. Tildiń antropocentristik qurılısı antropologiyalıq
tiykarda tildiń ózin ishten izertlemeydi, til adamnıń ruwxıy bir bólegine sáykes úyreniledi. Demek,
adamnıń insanıylıq qásiyetin tanıtatuǵın da, onıń ómiriniń barlıq bólegin qamtıytuǵın, zatlıq,
ruwxıy mádeniyatın keyingi áwladqa jetkeretuǵın da til sanaladı.
Bulardıń barlıǵı xabarlardıń insan tanıwında payda bolıp, adam sanasında qáliplesip, tilde
kórinis tabıwı, adamzat túsiniginiń qáliplesiwi, onıń dúnyanı tanıwı, dúnya tanıwda til qanday
xızmet atqaradı degen máselelerge tiykarlanadı.
199
Lingvomádeniyattanıw til hám mádeniyattanıw máseleleriniń baylanısınan qáliplesken, til
arqalı kórinetuǵın mádeniy nızamlılıqlardı, olardıń qollanılıw ózgesheligin izertleytuǵın, óziniń
maqseti menen, usılları menen ózgeshelenetuǵın til biliminiń bir tarawı. Ol milliy til hám milliy
mádeniyattıń bir-birine ózinsheligi, adam dúnyanı qalay biledi, mádeniyattaǵı tillik kórinistiń roli,
ásirden-ásirge jetip, milliy tilinde saqlanǵan xalıq baylıǵı frazeologizmlerdiń, naqıl sózler, naqıl-
maqallardıń roli qanday, olardıń adam balasına zárúrligi nede sıyaqlı máselelerdi úyrenedi. Ol eki
pánge ortaq payda bolǵandıqtan xalıqtıń mádeniy baylıǵın, olardıń qollanılıw ózgesheligin
izertleytuǵın til biliminiń tarawı retinde qáliplesedi. Onı izertlewdi talap etetuǵın jas tarawlarǵa
kirgizemiz.
Bul tarawdıń tiykarǵı maqseti – ata-babalarımızdıń qaldırǵan miyrasınıń keyingi áwlad
tilinde qanshelli dárejede orın alǵanın anıqlaw. Usı tarawdı izertlep júrgen V.V.Vorobev
lingvomádeniyattanıw pánine: «Mádeniyat tek tildiń xızmet etiwindegi óz ara baylanısı hám óz
ara qatnasın izertleytuǵın, bul dástúrdi baslı usıllardıń járdeminde hám házirgi ńızamlılıqlar menen
mádeniy anıqlamalarǵa baǵdarlanǵan tillik hám tillik emes mazmun pútinliginde tutas birlikler
qurılısı retinde kórinetuǵın jıynaqlı túrdegi ilim», - dep anıqlama beredi. Lingvomádeniyattanıw
tek dástúriy mádeniyattı emes, házirgi mádeniyattı da qamtıydı.
Lingvomádeniyattanıwdıń úyrenetuǵın máseleleri tıń emes, aldınǵı dáwir menen búgingi
kúndi baylanıstıratuǵın xalıq miyrası. XІX ásirde V.Gumboldt, F.I.Buslaev, A.N.Afanasev, onnan
keyin N.I.Tolstoy, Yu.S.Stepanov, V.V.Vorobev sınshı ilimpazlar usı másele menen shuǵıllanıp,
olar til – mádeniyat quralı ekenligin, onıń bólegi, qáliplesiwiniń birden-bir shárti ekenligin atap
kórsetken.
Bul taraw milliy sıpat dep túsiniletuǵın jámiyetlik, etikalıq, estetikalıq, siyasiy,
adamgershilik, ruwxıy, turmıslıq qaǵıydalar hám nızamlılıqlardı tillik qurallar arqalı jetkizip
beredi. Usı kózqarastan lingvomádeniyattanıw óz aldına milliy bolmıstıń tildegi kórinisin, til
faktleri hám xalıqtıń etika-estetikalıq kategoriyaları arqalı ruwxıy mádeniyatın tanıtıp, olardıń
xızmeti menen ornın anıqlaw dep maqset qoyadı. Al, usı ilim bir xalıqqa ańız, úrp-ádet, mádeniyat
simvolların t.b. qarastırsa, bulardıń barlıǵı til arqalı ámelge asadı.
Mádeniyattıń áwladtan-áwladqa tilsiz jetip barıwı múmkin emes. Demek, mádeniyattıń
qaysı túrin alıp qarasaq ta, onıń túri hám mazmunı tek til arqalı ásirden-ásirge saqlanıp, berilip
otırǵan. Házir til arqalı mádeniyattanıw – til hám mádeniyattıń, al til arqalı mádeniyattanıw –
millettiń, xalıqtıń ótmishi hám búgini túsiniledi. Sonıń menen lingvomádeniyattanıw – til hám
mádeniyattıń óz ara baylanısınıń tildegi kórinisin izertleydi.
200
Házirgi til biliminiń rawajlanıw baǵdarı jámiyetlik-ekonomikalıq qatnasıqlar milliy tildiń
tábiyatı hám baylıǵın saqlaw ushın, til birliklerin til hám tanıw, til menen mádeniyattıń tıgız
baylanısı, lingvofilosofiyalıq nızamlılıqlar kózqarasınan izertlewdi zárúr etpekte.
Mádeniyat – jeke adamnıń ózine tán qásiyetlerinen baslanıp, pútkil millet mentalitetli, milliy
sana, dúnyatanıw. Salt-dástúr, ruwxıy-materiallıq baylıqtıń bárin qamtıytugın quramalı túsinik.
Mádeniyattı payda etetuǵın hám onnan paydalanatuǵın ol adam. Sonlıqtan da, mádeniyat dáslep
adamnıń dúnyası (dúnyalıq kózqarası, ishki dúnyası) sıpatında qaraladı. Sebebi, mádeniyattıń
qanday túri bolmasın, onda adamnıń aqıl-oyı, parasatı, isenimi, dúnyaǵa kózqarası, estetikalıq
talgamı da túsiniledi, materiallıq hám ruwxıy iygilikler kórinedi.
Mádeniyat degen arab tilinen kirip kelgen sóz. Dáslep arabtıń mádeniyat sózi qala, qalalıq
degen mánilerdi bildiredi. Bunıń ozi orta asirlerdegi musılman mádeniyatınıń rawajlanıw waqtında
qáliplesken túsinik penen baylanıslı. Mádeniyattı izertlewshiler mádeniyat tusinigin aldınǵı
dáwirlerge baylanıstıradı. Ol waqıtta mádeniyat «jerdi ońlaw (óndew)» degen túsinikti bildirgen.
Ciceronnıń miynetlerinde (b.e.sh. 45 j) bul sózdiń mánisi tereńnen bolıp, «adamdı jetilistiriw»
degen túsinikte qollanılǵanı málim boladı. Waqıttıń ótiwi menen Evropada bul sóz «bilim beriw»,
«damu», «qábiletlilik», «húrmetlew» degen mánilerde qollanıla baslaydı.
Al házirgi ilimde bolsa zatlıq mádeniyat, materiallıq mádeniyat, ruwxıy mádeniyat, etnos
mádeniyatı, etnikalıq mádeniyat, milliy mádeniyat, shıǵıs mádeniyatı, dástúriy mádeniyat, jaslar
mádeniyatı, til mádeniyatı, sóylew mádeniyatı, turmıs mádeniyatı, awqatlanıw mádeniyatı,
kiyiniw mádeniyatı, ulıwma insanıylıq mádeniyat, aymaqlıq mádeniyat, jazıw (jazba) mádeniyat,
kásiplik mádeniyat t.b. Bunnan basqa kórkem óner mádeniyatı, ekologiyalıq mádeniyat, oqıw
mádeniyatı, ilim mádeniyatı, ekonomikalıq mádeniyat t.b. sıyaqlı qollanılıp júr.
Demek, mádeniyat adamzattıń insan bolıwınan baslap onıń pútkil ruwxıy dúnyası,
dóretiwshiligi, tájiriybesi jıynalǵgan mıńlaǵan jıllardıń jemisi.
Til arqalı mádeniyattı úyreniw lingvomádeniyattanıw páninen aldın etnolingvistika iliminde
sóz etilgeni tariyxtan belgili. Lingvomádeniyattanıw hám etnolingvistikanıń teoriyalıq tiykarı,
izertlew obyekti hám maqsetiniń tiykarı bir ekenligine de gúman joq. Usı ekewiniń qatnasın
ulıwma hám jekeniń, pútin menen bólshektiń baylanısı dálilli dep esaplawǵa boladı. Anıǵıraq
aytsaq, etnolingvistikanıń izertlewi – etnos bolmısın baylanıslı úyrenetugın «til bilimi».
Juwmaqlap aytqanda, lingvomádeniyattanıw – etnos penen sol tilde sóyleytuǵın xalıqtıń
leksikasınıń tillik-mádeniy dereklerin tusindiretuǵın, xalıq mádeniyatın óz leksikası arqalı basqa
etnosqa tanıtatuǵın, milliy ruwx hám milliy tildi sıpatlaytugın, xalıqtıń til baylıgın sap halında
keleshekke jetkerip beretuǵın, tillik dereklerdi milliy ózgeshelikte jarata alatuǵın ilim.
201
REFERENCES
1.
Ábdinazimov Sh., Tolıbaev X. Lingvokulturologiya. Nókis, «Qaraqalpaqstan», 2020. -140b.
2.
Aynazarova G. Qaraqalpaq tilinde ten’les yeki komponentli frazeologizmlerdin’ leksika-
semantikali’q ha’m stillik wo’zgeshelikleri. Nókis «Qaraqalpaqstan», 2015.
3.
Абдуазизов А. Ўзбек тилининг фонологиясы ва морфологияси. Тошкент, 1992, 112-бет.
4.
Абдуханов. Қазақ тiлi. Лексика және морфология мен синтаксис. Алматы, 1978.
5.
Аханов К. Тiл бiлiмi негiздерi. Алматы, 1973.
6.
Баскаков Н.А. Состав лексики каракалпакского языка и структура слова. - Сб.
Исследование по сравнительной грамматике тюркских языков. IV Лексика. Москва, 1962,
76-81-бетлер.
