ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
281
PSIXOLOGIYADA AGRESSIYA MUAMMOSI VA UNING ILMIY TAHLILI
Aldjanova Guljahan Amangeldievna
docent Pedagogika fanlari boyincha falsafa doktori,PhD.
Berdoq nomidagi Qaraqalpoq Davlat universiteti.
Naurizimbetova Zuxra
QDU Psixologiya yo'nalishi 4g-kurs talabasi
https://doi.org/10.5281/zenodo.15628216
Annotatsiya.
Ushbu maqola psixologiyada agressiya muammosining ilmiy tahliliga
bag'ishlangan. Maqolada agressiyaning ta'rifi, turlari, psixologik nazariyalari, sabablari va
oqibatlari ko'rib chiqilgan. Maqolada agressiyaning kelib chiqishini tushuntiruvchi asosiy
nazariyalar - biologik, psixologik va kognitiv yondashuvlar batafsil yoritilgan va zamonaviy
psixologik tadqiqotlarga asoslanib yozilgan bo'lib, agressiya muammosini hal qilishda kompleks
yondashuvning zarurligini ta'kidlaydi.
Kalit so'zlar:
agressiya, agressivlik, psixologiya, xatti-harakatlar, zo'ravonlik,
psixoterapiya, ijtimoiy munosabatlar, shaxs rivojlanishi, konflikt, stress.
Аннотация.
Эта статья посвящена научному анализу проблемы агрессии в
психологии. В статье рассматриваются определение, виды, психологические теории,
причины и последствия агрессии. В статье подробно освещены основные теории,
объясняющие происхождение агрессии - биологический, психологический и когнитивный
подходы - и написаны на основе современных психологических исследований, подчеркивая
необходимость комплексного подхода к решению проблемы агрессии.
Ключевые слова:
агрессия, агрессивность, психология, поведение, насилие,
психотерапия, социальные отношения, развитие личности, конфл
Abstract.
This article is dedicated to the scientific analysis of the problem of aggression
in psychology. The article examines the definition, types, psychological theories, causes, and
consequences of aggression. The article details the main theories explaining the origin of
aggression - biological, psychological, and cognitive approaches - and is written based on
modern psychological research, emphasizing the need for a comprehensive approach to solving
the problem of aggression.
Keywords:
aggression, aggressiveness, psychology, behavior, violence, psychotherapy,
social relations, personality development, conflict, stress.
Kirish.
Agressiya - bu zamonaviy psixologiya fanida eng murakkab va ko'p qirrali tadqiq
qilinadigan hodisalardan biridir. Inson xatti-harakatlarining bu turi nafaqat individual shaxs
rivojlanishiga, balki butun jamiyat farovonligiga ham chuqur ta'sir ko'rsatadi. Agressiv xatti-
harakatlar oilalar, maktablar, ish joylari va jamoat joylarida kuzatiladigan muammolarning
asosiy sabablaridan biri hisoblanadi.
Psixologik tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, agressiya murakkab psixologik hodisa bo'lib, uni
yagona sabab yoki omil bilan tushuntirish mumkin emas. Agressiv xatti-harakatlarning
shakllanishida biologik, psixologik, ijtimoiy va madaniy omillar birgalikda ta'sir ko'rsatadi. Shu
sababli, agressiya muammasini hal qilish uchun kompleks yondashuv zarur.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
282
Hozirgi kunda agressiya masalasi nafaqat psixologlar, balki pedagoglar, ijtimoiy xizmat
xodimlari, huquqshunoslar va boshqa soha mutaxassislari uchun ham dolzarb hisoblanadi. Bu
maqolada agressiyaning psixologik mohiyati, turlari, sabablari va uni kamaytirishning ilmiy
asoslangan usullari ko'rib chiqiladi.
Agressiyaning ta'rifi va asosiy xususiyatlari. Agressiya - bu boshqa odamga yoki narsaga
zarar yetkazish maqsadida amalga oshiriladigan xatti-harakatlar majmuasidir. Psixolog Albert
Banduraning ta'rifiga ko'ra, agressiya - bu boshqalarga zarar yetkazish niyatida qilingan har
qanday harakat. Bu ta'rif agressiyaning ikkita muhim jihatini ta'kidlaydi: birinchidan, zarar
yetkazish niyati, ikkinchidan, bu niyatning amaliy amalga oshirilishi.
Agressiv xatti-harakatlarning asosiy xususiyatlari quyidagilardan iborat:
Maqsadlilik: Agressiv xatti-harakatlar tasodifiy emas, balki ma'lum maqsadga yo'naltirilgan
bo'ladi. Bu maqsad boshqalarga zarar yetkazish, o'z pozitsiyasini himoya qilish yoki ustunlik
o'rnatish bo'lishi mumkin.
Zararlilik: Agressiya har doim biror darajada zarar yetkazishga qaratilgan. Bu zarar jismoniy,
ruhiy yoki ijtimoiy xarakterda bo'lishi mumkin.
Niyatlilik: Agressiv harakat qilayotgan shaxs o'z harakatlarining oqibatlarini oldindan ko'ra
biladi va bu oqibatlarga qaramay, harakatni davom ettiradi.
Reaktivlik: Ko'pincha agressiya tashqi ta'sirlarga, stress holatlariga yoki konflikt vaziyatlariga
javob sifatida namoyon bo'ladi.
Psixologik tadqiqotlarda agressiya ko'pincha aggressivlik (agressiv shaxsiy xususiyat)
dan farqlanadi. Aggressivlik - bu shaxsning doimiy xususiyati bo'lib, u agressiv xatti-
harakatlarga moyillikni ifodalaydi. Agressiya esa konkret vaziyatlarda namoyon bo'ladigan xatti-
harakatdir.
Agressiyaning Turlari va Tasniflari. Zamonaviy psixologiyada agressiyaning turli tasniflash
usullari mavjud. Eng keng tarqalgan tasniflar quyidagilardir: Yo'nalishi bo'yicha tasnif: Tashqi
agressiya - bu boshqa odamlarga yoki tashqi obyektlarga yo'naltirilgan agressiv xatti-
harakatlardir. Jang-janjal, kaltaklash, narsalarni buzish kabi harakatlar bu turga kiradi. Ichki
agressiya (avtoagressiya) - bu o'z-o'zini jazolash, o'z-o'ziga zarar yetkazish ko'rinishida namoyon
bo'ladigan agressiya. O'z-o'zini tanqid qilish, o'z-o'zini kamsitish, hatto o'z joniga qasd qilish
kabi harakatlar bu turkumga kiradi.
Ifodalanish shakli bo'yicha: Jismoniy agressiya - bu to'g'ridan-to'g'ri jismoniy kuch
ishlatib, boshqalarga zarar yetkazish. Urish, turtish, tishlab olish kabi harakatlar bu turkumga
kiradi. Og'zaki (verbal) agressiya - bu so'zlar orqali boshqalarga zarar yetkazish. Haqorat qilish,
tahdid qilish, qo'rqitish kabi harakatlar bu turkumga kiradi. Yashirin agressiya - bu bevosita
ko'rinmaydigan, ammo boshqa odamga zarar yetkazishga qaratilgan xatti-harakatlar. Dedikodu
tarqatish, rad etish, e'tiborsiz qoldirish kabi harakatlar bu turkumga kiradi.
Motivatsiyasi bo'yicha: Instrumental agressiya - bu ma'lum maqsadga erishish uchun
vosita sifatida qo'llaniladigan agressiya. Masalan, biror narsani olish uchun kuch ishlatish.
Emotsional agressiya - bu kuchli his-tuyg'ular ta'sirida, ayniqsa g'azab holatida namoyon
bo'ladigan agressiya. Bu turdagi agressiya ko'pincha ongsiz ravishda sodir bo'ladi. Reaktiv
agressiya - bu tashqi ta'sir yoki provokatsiyaga javob sifatida namoyon bo'ladigan agressiya.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
283
Proaktiv agressiya - bu oldindan rejalashtirilgan, maqsadli ravishda amalga oshiriladigan
agressiya.
Agressiyaning psixologik nazariyalari. Agressiyaning kelib chiqishi va rivojlanishini
tushuntirish uchun psixologiyada bir nechta nazariyalar ishlab chiqilgan: Biologik nazariyalar.
Instinktiv nazariya: Zigmund Freyd va Konrad Lorens kabi olimlar agressiyani tug'ma instinkt
deb hisoblagan. Freydning fikriga ko'ra, inson ichida "o'lim instinkti" (Tanatos) mavjud bo'lib, u
destruktiv harakatlarga undaydi. Lorens esa agressiyani tabii tanlanish natijasida shakllanган,
omon qolish uchun zarur bo'lgan xususiyat deb ta'riflagan. Neyrofiziologik nazariya: Zamonaviy
tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, agressiv xatti-harakatlar miyaning ma'lum qismlari (amigdala,
prefrontal korteks) bilan bog'liq. Amigdala qo'rquv va g'azab his-tuyg'ularini boshqarsa,
prefrontal korteks impulslarni nazorat qiladi. Bu hududlardagi buzilishlar agressiv xatti-
harakatlarga olib kelishi mumkin.
Psixologik nazariyalar. Frustrasiya-agressiya nazariyasi: Dollard va Miller tomonidan
ishlab chiqilgan bu nazariya agressiyaning asosiy sababi frustrasiya (maqsadga erishishda
to'sqinlik) ekanligini ta'kidlaydi. Ularning fikriga ko'ra, har qanday frustrasiya agressiyaga olib
keladi va har qanday agressiya frustrasiya natijasida paydo bo'ladi. Ijtimoiy o'rganish nazariyasi:
Albert Bandura agressiv xatti-harakatlar asosan kuzatish va taqlid qilish orqali o'rganiladi, deb
ta'kidlagan. Mashhur "Bobo doll" tajribasi shuni ko'rsatdiki, bolalar kattalarning agressiv
harakatlarini kuzatib, ularni takrorlaydilar. Agressiv signal nazariyasi: Leonard Berkowitz
agressiyaning kelib chiqishida tashqi signallarning (qurol, zo'ravonlik manzaralari) muhim rol
o'ynashini ko'rsatgan. Unga ko'ra, agressiv signallar mavjudligida odamlar agressiv xatti-
harakatlarga ko'proq moyil bo'ladilar.
Kognitiv nazariyalar. Kognitiv neoassotsiasiya nazariyasi: Bu nazariya agressiyaning
kelib chiqishida kognitiv (idrokiy) jarayonlarning muhim ekanligini ta'kidlaydi. Noxush his-
tuyg'ular (g'azab, qo'rquv) agressiv fikrlar va xotiralarni faollashtiradi, bu esa agressiv xatti-
harakatlarga olib keladi.
Atributsiya nazariyasi: Odamlarning boshqalarning niyatlarini qanday talqin qilishi
agressiv reaktsiyalarni aniqlaydi. Agar biror voqeani qasdan qilingan zarar deb hisoblasa,
agressiv javob berish ehtimoli ortadi. Agressiyaning Sabablari
Agressiv xatti-harakatlarning kelib chiqishida ko'plab omillar ta'sir ko'rsatadi:
Biologik omillar. Genetik omillar: Tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, agressivlikka moyillik qisman
irsiy xususiyat. Egizaklar ustida olib borilgan tadqiqotlar agressivlikning 40-50% irsiy ekanligini
aniqlagan. Gormonlar: Testosteron gormoni erkaklar va ayollarda agressiv xatti-harakatlar bilan
bog'liq. Testosteron darajasi yuqori bo'lgan odamlarda agressivlik ko'proq kuzatiladi.
Miya tuzilmasi: Amigdala, prefrontal korteks va gipotalamus kabi miya qismlaridagi buzilishlar
agressiv xatti-harakatlarga olib kelishi mumkin.
Psixologik omillar. Shaxsiy xususiyatlar: Past o'zini baho qilish, yuqori nerotizm, kam
empatiya qilish qobiliyati agressivlik bilan bog'liq. Kognitiv xatoliklar: Boshqalarning niyatlarini
noto'g'ri talqin qilish, dunyoni dushmanlik bilan to'la deb hisoblash agressiv reaktsiyalarga olib
keladi. Stres va emotsional holat: Uzoq muddat davom etadigan stress, depressiya, tashvish
agressiv xatti-harakatlar ehtimolini oshiradi. Ijtimoiy omillar. Oila muhiti: Oilada zo'ravonlik
kuzatish, qattiq jazolar, e'tiborsizlik bolalarda agressiv xatti-harakatlarning rivojlanishiga olib
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
284
keladi. Ijtimoiy-iqtisodiy holat: Qashshoqlik, ishsizlik, ijtimoiy tengsizlik agressivlik darajasini
oshiradi. Media ta'siri: Televizor, kinolar, kompyuter o'yinlaridagi zo'ravonlik manzaralari,
ayniqsa bolalar va o'smirlarda agressiv xatti-harakatlarni kuchaytirishi mumkin. Madaniy
omillar. Madaniy normalar: Ba'zi madaniyatlarda agressiv xatti-harakatlar ko'proq qabul qilinadi
yoki hatto rag'batlantiriladi. Gender rollari: Erkaklar va ayollardan kutilgan xatti-harakatlar
agressiyaning ifodalanish shakllarini belgilaydi. Agressiyaning Oqibatlari
Agressiv xatti-harakatlar shaxs va jamiyat uchun jiddiy oqibatlarga olib keladi: Shaxsiy
oqibatlar. Ijtimoiy munosabatlarga zarar: Agressiv xatti-harakatlar do'stlik, nikoh va oilaviy
munosabatlarga zarar yetkazadi. Ruhiy salomatlik muammolari: Doimiy agressivlik depressiya,
tashvish, aybdorlik his-tuyg'ulariga olib keladi. Jismoniy salomatlik muammolari: Tez-tez
g'azablanish yurak-qon tomir kasalliklari, gipertenziya riskini oshiradi. Professional
rivojlanishga to'sqinlik: Ish joyida agressiv xatti-harakatlar karyera rivojlanishiga salbiy ta'sir
ko'rsatadi. Ijtimoiy oqibatlar. Jinoyat va huquqbuzarlik: Agressiv xatti-harakatlar ko'pincha
jinoyat va huquqbuzarliklarga olib keladi. Oilaviy zo'ravonlik: Oila ichidagi agressiya ayollar va
bolalarga nisbatan zo'ravonlik shaklida namoyon bo'ladi.
Maktab va ish joyidagi muammolar: Bulling, mobbing kabi hodisalar ta'lim va ish
samaradorligini pasaytiradi. Ijtimoiy xarajatlar: Agressiya oqibatlarini bartaraf etish uchun katta
mablag'lar sarflanadi. Agressiyani kamaytirish va oldini olish usullari. Individual darajada.
Psixoterapiya: Kognitiv-xulqiy terapiya, g'azab boshqaruvi dasturlari agressiv xatti-harakatlarni
kamaytirishda samarali. Relaksatsiya usullari: Chuqur nafas olish, mushak bo'shashishi, yoga
agressivlikni kamaytiradi. Kognitiv qayta tuzish: Salbiy fikrlarni ijobiy va realistik fikrlar bilan
almashtirish agressivlikni kamaytiradi. Sport va jismoniy faollik: Muntazam jismoniy mashqlar
stress va agressivlikni kamaytiradi. Ijtimoiy darajada. Ta'lim dasturlari: Maktablarda ijtimoiy
ko'nikmalar, empaty rivojlantirish dasturlari amalga oshirilishi kerak.
Oila konsultatsiyasi: Ota-onalar uchun samarali tarbiya usullari bo'yicha treninglar o'tkazish
zarur. Media nazorati: Zo'ravonlik ko'rsatadigan dasturlarga cheklovlar qo'yish va ijobiy kontent
yaratishni rag'batlantirish. Ijtimoiy yordam dasturlari: Qashshoqlik, ishsizlik kabi ijtimoiy
muammolarni hal qilish agressivlikni kamaytiradi. Tashkiliy darajada. Xavfsiz muhit yaratish:
Maktab va ish joylarida xavfsiz, qo'llab-quvvatlovchi muhit yaratish. Konflikt hal qilish
dasturlari: Mediatsiya, muzokaralar usullarini o'rgatish. Liderlik rivojlantirish: Ijobiy liderlik
ko'nikmalarini rivojlantirish dasturlari.
Xulosa qilib aytganda agressiya - bu zamonaviy jamiyatning eng dolzarb muammolaridan
biri bo'lib, uning hal qilinishi uchun kompleks yondashuv zarur. Psixologik tadqiqotlar shuni
ko'rsatadiki, agressiyaning kelib chiqishida biologik, psixologik, ijtimoiy va madaniy omillar
birgalikda ta'sir ko'rsatadi. Shu sababli, agressiyani kamaytirish va oldini olish uchun barcha bu
omillarni hisobga olish kerak. Agressiyani muvaffaqiyatli kamaytirishning asosiy yo'llari
quyidagilardir: shaxsiy darajada psixoterapiya va o'z-o'zini boshqarish ko'nikmalarini
rivojlantirish, ijtimoiy darajada ta'lim va ongni oshirish dasturlari, tashkiliy darajada xavfsiz
muhit yaratish va qo'llab-quvvatlash tizimlarini joriy etish.
Kelajakda agressiya muammosini hal qilish uchun quyidagi yo'nalishlarda ish olib borish zarur:
yangi psixoterapevtik usullarni ishlab chiqish, agressiyaning neyrofiziologik asoslarini
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
285
chuqurroq o'rganish, ijtimoiy siyosat va qonunchilik orqali agressiyaning ijtimoiy sabablarini
bartaraf etish, ta'lim tizimida agressiyani oldini olish dasturlarini kengaytirish.
Agressiya muammosini hal qilish - bu nafaqat psixologlar, balki butun jamiyatning vazifasidir.
Faqat birgalikdagi sa'y-harakatlar orqali tinch va xavfsiz jamiyat qurish mumkin.
REFERENCES
1.
Bandura, A. (1973).
Aggression: A Social Learning Analysis
. Englewood Cliffs, NJ:
Prentice-Hall.
2.
Berkowitz, L. (1993).
Aggression: Its Causes, Consequences, and Control
. New York:
McGraw-Hill.
3.
Dollard, J., Miller, N. E., Doob, L. W., Mowrer, O. H., & Sears, R. R. (1939).
Frustration and Aggression
. New Haven: Yale University Press.
4.
Anderson, C. A., & Bushman, B. J. (2002). Human aggression.
Annual Review of
Psychology
, 53, 27-51.
5.
Geen, R. G. (2001).
Human Aggression
(2nd ed.). Philadelphia: Open University Press.
6.
Huesmann, L. R., & Guerra, N. G. (1997). Children's normative beliefs about aggression
and aggressive behavior.
Journal of Personality and Social Psychology
, 72, 408-419.
7.
Aldjanova G., Bekmuratova G. ÓSPIRIMLER XARAKTERINDE TOLERANTLIQTIŃ
ORNI //Modern Science and Research. – 2025. – Т. 4. – №. 5. – С. 39-42.
8.
Aldjanova G., Yernazarova G. " MEN HÁM MENIŃ DENEM": DENESINE BOLǴAN
QATNAS ÓSPIRIMNIŃ ÓZIN-ÓZI BAHALAW ÁHMIYETLI FAKTOR SIPATINDA
//Modern Science and Research. – 2025. – Т. 4. – №. 5. – С. 43-46.
9.
Aldjanova G., Qosbawlieva Q. SOCIAL-PSYCHOLOGICAL TRAINING AS A WAY
TO CHANGE PERSONAL AND BEHAVIORAL FEATURES //Modern Science and
Research. – 2025. – Т. 4. – №. 4.
10.
Aldjanova G., Qosbawlieva Q. SOCIAL-PSYCHOLOGICAL TRAINING AS A WAY
TO CHANGE PERSONAL AND BEHAVIORAL FEATURES //Modern Science and
Research. – 2025. – Т. 4. – №. 4.
11.
Aldjanova G. A. TYPES OF LEARNING ACTIVITIES IN THE CREDIT-MODULAR
TRAINING SYSTEM //Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 9. – С. 15-
21. 1172 ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 5
12.
Aljanova G. A. Development of creative thinking in the process of learning in higher
school. – 2021. 18. Aljanova G. A. Formation of Young Teacher Professionalism
Through Mentoring //European Scholar Journal. – 2021. – Т. 2. – №. 11. – С. 128-130.
13.
Альджанова Г. А. ЭФФЕКТИВНЫЕ ВОЗМОЖНОСТИ ПСИХОДИАГНОСТИКИ В
ПОДГОТОВКЕ БУДУЩЕГО УЧИТЕЛЯ //Путь науки. – 2017. – №. 4. – С. 66-67.
14.
Альджанова Г. ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ МӘДЕНИЯТ КОНЦЕПЦИЯСЫ НЕГИЗЛЕРИ
//ВЕСТНИК КАРАКАЛПАКСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА
ИМЕНИ БЕРДАХА. – 2018. – Т. 38. – №. 1. – С. 53-56.
15.
Альджанова
Г.
А.
ЭФФЕКТИВНОСТЬ
ЗНАКОВО-КОНТЕКСТНОЙ
ТЕХНОЛОГИИ В ПОДГОТОВКЕ БУДУЩЕГО УЧИТЕЛЯ В ВЫСШИХ
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
286
ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ УЧРЕЖДЕНИЯХ //Актуальные проблемы гуманитарных и
естественных наук. – 2018. – №. 11. – С. 89-92.
16.
Альджанова Г. А. МОДЕЛЬ ФОРМИРОВАНИЯ ПРОФЕССИОНАЛЬНЫХ
КОМПЕТЕНЦИЙ
БУДУЩИХ
УЧИТЕЛЕЙ
В
УСЛОВИЯХ
ПРОЕКТНОКОНТЕКСТНОГО ОБУЧЕНИЯ
