39
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 5
ÓSPIRIMLER XARAKTERINDE TOLERANTLIQTIŃ ORNI
Aldjanova Guljahan Amangeldievna
docent Pedagogika ilimleri boyınsha filosofiya doktori, PhD.
Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universiteti.
Bekmuratova Gu`lsawir
A`meliy psixologiya qániygeliginin` 4-kurs talabası. Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik
universiteti.
https://doi.org/10.5281/zenodo.15353204
Annotatsiya.
Bul maqalada óspirimler xarakterinde tolerantlıq túsiniginiń ornı, onıń
rawajlanıw jaǵdayları hám áhmiyeti haqqında bayanlanadı. Maqalada tolerantlıqtıń
psixologiyalıq-pedagogikalıq aspektleri, óspirimlik dáwiriniń tolerantlıq qáliplesiwi ushın
ózgeshelikleri, tolerantlıqtıń rawajlanıwında tárbiya hám bilimniń tutqan ornı, tolerantlıqtıń
óspirimler arasında social qatnaslar, milliy hám mádeniy identiv qáliplesiwinde áhmiyeti
talqılanadı.
Gilt sózler:
óspirimler, tolerantlıq, xarakter, tárbiya, minez-qulıq, qadriyatlar,
psixologiya, tózimlilık, empatiya, milliy tolerantlıq, mádeniy tolerantlıq.
Аннотация.
В данной статье рассматривается роль понятия толерантности в
характере подростков, условия ее развития и значение. В статье анализируются
психолого-педагогические аспекты толерантности, особенности формирования
толерантности в подростковом возрасте, роль воспитания и образования в развитии
толерантности, значение толерантности в социальных отношениях среди подростков,
формировании национальной и культурной идентичности.
Ключевые слова:
подростки, толерантность, характер, воспитание, поведение,
ценности, психология, терпимость, эмпатия, национальная толерантность, культурная
толерантность.
Abstract.
This article examines the role of the concept of tolerance in the character of
adolescents, the conditions for its development, and its significance. The article analyzes the
psychological and pedagogical aspects of tolerance, the peculiarities of forming tolerance in
adolescence, the role of upbringing and education in the development of tolerance, the
significance of tolerance in social relations among adolescents, and the formation of national
and cultural identity.
Keywords:
adolescents, tolerance, character, upbringing, behavior, values, psychology,
tolerance, empathy, national tolerance, cultural tolerance.
Kirisiw.
Tolerantlıq – bul basqa adamlardıń pikirleri, kóz-qarasları, isenimleri,
mádeniyatları, uǵımları hám is-háreketlerine quratuǵın húrmet, sabır menen qatnaslasıw sıpatı
esaplanadı. Tolerantlıq – tek jeke psixologiyalıq qásiyet emes, al sociallıq, milliy hám mádeniy
toparlardıń óz-ara baylanısı ushın áhmiyetli faktor. Óspirimler xarakterinin qáliplesiwi
jaǵdayında tolerantlıqtı tórbiyalaw sociallıq-psixologiyalıq tarawdaǵı barǵan sayın áhmiyetli
maqsetlerge aylanıp baradı.
Hár qıylı uǵımlar, pikirleri, kóz-qarasları, mádeniyatlar hám dástúrleri bar jámiyette,
qarama-qarsılıqlar hám konfliktler júzege keliwiniń aldın alıw, basqa pikirlerdegi adamlardı
túsiniw hám olardıń keńliklerin saylaw bizin jámyetimiz ushın júdá áhmiyetli. Óspirimler –
keleshek jámiyetiniń tiykarǵı aǵzaları bolǵanı sebepli, olardıń boyında tolerantlıq qásiyelerleri
balalıqtan baslap tárbiyalaw mámlekettiń rawajlanıp barıwınıń tiykargı belgileri bolıp tabıladı.
40
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 5
Bul maqalanıń tiykarǵı maqseti óspirimler xarakterindegi tolerantlıq ornın analiz qılıw,
onı qáliplestiriw ózgesheliklerin túsindiriw hám tolerantlı jámiyetti dúziw boyınsha nátiyjeli
strategiyaların talqılaw bolıp esaplanadı.
Tolerantlıq túsinigi hám onıń psixologiyalıq aspektleri.
Tolerantlıqtıń tiykarǵı túsinígi UNESCO tárepinen qabıl etilgen "Tolerantlıq principları
Deklaraciyası" boyınsha, tolerantlıq – bul bizdiń dúnyamızdıń baylıǵı bolǵan mádeniyatımız,
ózimizdıń bildiriw formaları hám insan individiallıǵınıń kópligi menen tańlanıwdı qabıl etiw
sıpatında anıqlanǵan. Tolerantlıq – bul bilim, ashıqlıq, qarım-qatnas, pikir, húrmet erkinligi
menen baylanıslı etikalıq princip esaplanadı. Tolerantlıq túsinigine isleniw dawamında
izertlewshiler anı mınaday kriterylar menen xarakterleydi:
Adamlar arasındaǵı ayırmashılıqlardı qabıl etiw hám húrmetlew
Basqa kóz-qarastı tıńlaw hám túsiniw imkaniyatın usınaw
Basqa ádetler hám mádeniyatlardıń komponentlerine qızıǵıwshılıq penen qaraw
Basqa adamlar menen xızmet qılǵısı hám is alıp barǵısı keliwi
Tolerantlıqtıń óspirim shaxsındaǵı psixologiyalıq aspektleri.
Óspirimler xarakterinde
tolerantlıqtıń qáliplesiwi bir neshe psixologiyalıq aspektlerdi óz ishine aladı:
1.
Emociyalıq aspekt:
Tolerantlıq – basqa adamlarǵa qarım-qatnasta emotcionallıq
stabillik, olarǵa empatiya, kewil-kúy jaqınlıǵın qáliplestiriw. Óspirim emociyalıq jaǵdayı
úzliksiz ózgerip turatúǵınlıqtan, ata-analardıń hám pedagoglar tárepinen olarda stabillikti
qáliplestiriw zárúr.
2.
Kognitiv aspekt:
Tolerantlıq – tek emociyalarǵa tiykarlanǵan minez-qulıq emes,
al logikalıq analiz, dúnyanı tuwrı qabıl etiw, óz pikiri menen basqalardıń pikirindegi
ayırmashılıqlardı tuwrı anıqlaw. Bul kognitiv jaǵdayında óspirimlerdiń hár túrli pikir hám
jaǵdaylarǵa óz pikirlerin anıq bildiriw qábiletin rawajlandırıw zárúrli.
3.
Minez-qulıq aspekti:
Tolerantlıq tek oy-pikir emes, al is-júzinde ámel qılınatuǵın
tolerant minez-qulıq, tolerant qarım-qatnas. Óspirimler óz kún tártipleri dawamında, óz qíyín
jaǵdaylarına úyreniwi kerek, hám usı jaǵdaylarda tolerantlı is-háreket etiw wazıypalarını
úyrenedi.
4.
Qádriyatlar aspekti:
Tolerantlıq hár bir adamnıń tenlik, erkinlik, ádalatlılıq
usınıs etilgen qádriyatlar sistemasına tiykarlanǵan. Óspirimlerdiń ózindegi qádriyatlar sistemasın
qáliplestirip, tolerant minez-qulıq ámelge asadı.
Tolerantlıq – anıq qásiyetlerden quralǵan kompleks:
Sabır-taqatlılıq
– basqa pikirge, jaǵdayǵa, xarakterge bolǵan sabırlı qarım-qatnas
Empatiya
– basqa adamlardı túsiniw hám olardıń kóz-qarasların túsiniw qábileti
Húrmet
– basqa adamlarǵa, olardıń mádeniyatına, úrp-ádetlerine hám pikirlerin
húrmetlew
Kommunikaciya qábiletliligi
– túrli adamlar menen nátiyjeli qarım-qatnas qıla
alıw qábileti, konfliktlerdi sheshiw qábileti
Ózin-ózi identifikaciyalaw
– milliy, mádeniy, din, gender hám basqa
identifikaciyalardı anıq belgilew
Óspirimlik jas dáwiriniń ózgeshelikleri hám tolerantlıqtı qáliplestiriw
múmkinshilikleri. Óspirimlik dáwirindegi psixologiyalıq ózgerisler bul ó
spirimlik dáwiri –
bul 11-12 jastan 17-18 jasqa shekemgi period, bul waqıtta úlken psixologiyalıq hám fizikalıq
ózgerisler júzege keledi. Óspirimlik dáwiriniń tiykarǵı psixologiyalıq ózgeshelikleri
tómendegishe:
41
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 5
1.
Identifikaciya ózgesheligi:
Óspirim "Men kimmin?" degen sorawǵa juwap
beriwge, óziniń ornın jámiyette, turmısta anıqlawǵa háreketlenedi. Bul process óspirim
mádeniyat, din, politik kóz-qaraslar, gender ózgesheliklerin izlewge alıp keledi.
2.
Qarım-qatnaslardıń ózgeriwi:
Óspirim teńlesleri menen qarım-qatnasta óz
ómirin kóbirek ótkerip, shańaraq aǵzalarınıń tásirinen uzaqlasadı. Teńlesleri toparında óz ornın
tabıwǵa, óz teńlesleri tárepinen qabıl etiliw eń áhmiyetli ámellerge aylanadı.
3.
Avtonomiya ózgesheligi:
Shanaraqtan ayırlıp, óz pikiri, kóz-qarası, maqseti hám
arzıw-ármanların bayan etiw usınıń bari óspirimler ushın eń áhmiyetli ámellerge aylanadı.
4.
Abstrakt pikirlew rawajlanıwı:
Óspirim pikirlew qábileti konkret jaǵdaylardan
abstrakt jaǵdaylar, teoriyalar hám kompleksli túsiniklerge ótedi.
5.
Emocional ózgesheligi:
Óspirimlik dáwirinde kúshli hám tez ózgeriwshi
emociyalar haqqında tájiriybeleri keń. Olar emotsiyalardıń keń spectrı menen tanısıp,
emociyalarǵa bir qálip beriwge úyrenedi.
Juwmaqlap aytqanda t
olerantlıq – bul zamanagóy civilizaciya ushın eń áhmiyetli
talaplardıń biri. Óspirimlik dáwiri tolerantlıqtı qáliplestiriw ushın optimal dáwir bolıp tabıladı,
sebebi dál usı dáwirde óspirimlerdiń shaxsı, dúnyaǵa kóz-qarasları, sociallıq baǵdarları,
qádriyatlar sisteması qáliplesedi. Tolerantlıqtıń ráwajlanıwı óspirimlerdiń shaxsınıń
rawajlanıwında - tolerantlıǵın qáliplestiriw - eń áhmiyetli wazıypaların orınlaydı. Maqalada
kórsetilgenindey, tolerantlıq túsinigi bir neshe aspektlerge iye: milliy, etnik, mádeniy, diniy,
gender, sociallıq hám jeke tolerantlıq. Hár bir aspekttiń ózine tán ózgesheliklerine qaramastan,
olardıń barlıǵı da túrli pikirlerge, kóz-qaraslarǵa hám dúnya jaǵdaylarına húrmet qatnasın
kórsetiw eń áhmiyetli qásiyet. Óspirimler xarakterinde tolerantlıqtı tálim hám tárbiya arqalı
sharayat jaratılıwı múmkin. Sonıń ishinde, tálim-tarbiyalıq sabaqlar, psixologiyalıq treninglar,
mádeniy ilajlar hám sociallıq proektler óspirimlerde tolerantlıqtı qáliplestiriwdiń eń nátiyjeli
usılları bolıp tabıladı. Ulıwmalastırıp aytqanda, tolerantlıq – bul óspirim shaxsınıń áhmiyetli
quramlıq bólegi. Ol óspirimlerge basqa adamlar menen tábiyiy túrde húrmetli múnásibetler
ornatıwǵa, jetilisken shaxs bolıp qáliplesiwge hám jámiyettegi abıraylı orınnı iyelewge járdem
beredi. Tolerantlıqtı qáliplestiriw - bul óspirimlerdiń keleshekte tabıslı sociallasıwınıń, sociallıq
adaptaciyasınıń hám jámiyet turmısına aktiv aralasıwınıń eń áhmiyetli sharayatı.
REFERENCES
1.
Allabergenov Q. Pedagogikalıq psixologiya: óspirimlerdiń minez-qulıq erekshelikleri.
Nókis: Bilim baspası 2021 j
2.
Abdullaev A., Pazilov K. Óspirimlerdiń tolerantlılıǵın qáliplestiriw metodikası.
Tashkent: Ózbekistan 2022 j
3.
Berdimuratova A. Milliy-mádeniy tolerantlılıq: sociallıq-psixologiyalıq aspektler. Nókis:
Qaraqalpaqstan baspası 2019 jil.
4.
Qalimbetov B., Pazilov A. Tárbiya psixologiyası: tolerantlılıq máselesi. Nókis: Mektep
2023 jıl
5.
Nurjanov A. Zamanagóy jámiyette tolerantlılıq máselesi. Tashkent: Ózbekstan
Respublikası Ilimler Akademiyası 2022 jıl
6.
АЛЬДЖАНОВА Г. А. Рефлексивная компетентность в процессе подготовки
будущих педагогов к профессиональной компетентности //Психология и
педагогика образования будущего. – 2017. – С. 25-28.
42
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 5
7.
Альджанова
Г.
А.
ЭФФЕКТИВНОСТЬ
ЗНАКОВО-КОНТЕКСТНОЙ
ТЕХНОЛОГИИ В ПОДГОТОВКЕ БУДУЩЕГО УЧИТЕЛЯ В ВЫСШИХ
ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ УЧРЕЖДЕНИЯХ //Актуальные проблемы гуманитарных и
естественных наук. – 2018. – №. 11. – С. 89-92.
8.
Альджанова Г. А. ЭФФЕКТИВНЫЕ ВОЗМОЖНОСТИ ПСИХОДИАГНОСТИКИ В
ПОДГОТОВКЕ БУДУЩЕГО УЧИТЕЛЯ //Путь науки. – 2017. – №. 4. – С. 66-67.
9.
Альджанова Г. А. МОДЕЛЬ ФОРМИРОВАНИЯ ПРОФЕССИОНАЛЬНЫХ
КОМПЕТЕНЦИЙ БУДУЩИХ УЧИТЕЛЕЙ В УСЛОВИЯХ ПРОЕКТНО-
КОНТЕКСТНОГО ОБУЧЕНИЯ //ПАРАДИГМА АГРАРНОГО ОБРАЗОВАНИЯ В
УСЛОВИЯХ ЦИФРОВОЙ ЭКОНОМИКИ. – 2019. – С. 56-61.
10.
Aldjanova G. A. TYPES OF LEARNING ACTIVITIES IN THE CREDIT-MODULAR
TRAINING SYSTEM //Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 9. – С. 15-
21.
11.
Aldjanova G. A. TYPES OF LEARNING ACTIVITIES IN THE CREDIT-MODULAR
TRAINING SYSTEM //Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 9. – С. 15-
21.
12.
Aldzhanova G. A. JOINT ACTIVITIES OF A PSYCHOLOGIST AND CLASS
TEACHER IN SCHOOLS OF UZBEKISTAN //International Journal of Early Childhood
Special Education. – 2022. – Т. 14. – №. 6.
