ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
275
KOGNITIV PSIXOLOGIYADA DIQQAT ÓZGESHELIKLERI HÁM ONIŃ
TEORIYALIQ TIYKARI
Aldjanova Guljahan Amangeldievna
docent Pedagogika ilimleri boyınsha filosofiya doktori, PhD.
Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universiteti
Esemuratova Húrliman
A`meliy psixologiya qániygeliginin` 4-kurs talabası.
Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universiteti.
https://doi.org/10.5281/zenodo.15628207
Annotaciya.
Bul maqalada diqqattiń psixofiziologiyalıq ózgeshelikleri ilimiy-teoriyalıq
tiykarda analiz etiledi. Dıqqattıń psixologiyalıq hám fiziologiyalıq ólshemleri, onıń túrleri,
funkciyaları, nerv sisteması menen baylanısı, elektroencefalografiyalıq ritmler arqalı kórsetiliwi
hám de túrli psixikalıq jaǵdaylardaǵı ózgerisleri jaritıp berilgen. Sonday-aq, T. Ribo, P.Ya.
Galperin hám basqa alımlar tárepinen alga súrilgen teoriyalıq kózqaraslar tiykarında diqqat
procesiniń mánisi tereń analizlengen. Dıqqat insannıń kognitiv iskerligi hám tabıslı jumıs
islewinde áhmiyetli faktor sıpatında qaralǵan.
Gilt sózler:
Dıqqat, psixologiyalıq process, fiziologiyalıq ózgeshelikler, yerikli diqqat,
yeriksiz diqqat, psixofiziologiyalıq teoriya, EEG ritmler, T. Ribo, P.Ya. Galperin, nerv sisteması,
diqqat, sananıń xızmeti.
Аннотация.
В статье анализируются психофизиологические тенденции внимания
на научно - теоретической основе. Описываются психологические аспекты внимания,
физиологические измерения, их типы, функции, связь с нервной системой,
электроэнцефалографическими ритмами, а также различия в различных психических
состояниях. T. Ribeau, P.Ya. На теоретической основе, разработанной Гальпериным,
глубоко анализируется природа процесса внимания. Внимание рассматривается как
важный фактор развития познавательных способностей человека.
Ключевые слова:
Внимание, психологический процесс, физиологические тенденции,
пространственное внимание, непространственное внимание, психофизиологическая
теория, ритмы ЭЭГ, Т. Рибо, П.Я. Гальперин, нервная система, внимание, поддержание
стадии.
Abstract.
The article analyzes psychophysiological tendencies of attention on a scientific
and theoretical basis. It describes psychological aspects of attention, physiological
measurements,
their
types,
functions,
connection
with
the
nervous
system,
electroencephalographic rhythms, as well as differences in various mental states. T. Ribeau,
P.Ya. On the theoretical basis developed by Galperin, the nature of the attention process is
deeply analyzed. Attention is considered as an important factor in the development of human
cognitive abilities.
Key words:
Attention, psychological process, physiological tendencies, spatial attention,
non-spatial attention, psychophysiological theory, EEG rhythms, T. Ribot, P.Ya. Galperin,
nervous system, attention, stage maintenance.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
276
Insannıń intellektual iskerligi natiyjeliligin támiyinleytuǵın zárúrli psixik processlerden
biri bul - dıqqat bolıp tabıladı. Kognitiv psixologiya kóz qarasınan dıqqat sana hám aqıldıń
oraylıq basqarıw mexanizmi retinde qaraladı. Búgingi kúnde informacion júkleme artıp
baratırǵan sharayatta dıqqat processlerin úyreniw hám rawajlandırıw aktual áhmiyetke iye bolıp
atır.
Kognitiv psixologiyada dıqqat - bul insannıń sheklengen intellektual resurslarin belgili
bir maǵlıwmatlarǵa yamasa iskerlikke sanalı tárzde báǵdarlaw procesi bolıp tabıladı. Dıqqat
maǵlıwmatlardı tańlaw, qayta islew hám oǵan tiykarlanǵan halda qarar qabıllawda zárúrli rol
oynaydı.
Psixologiyalıq biliw procesleri arasında da diqqat áhmiyetli orin tutadi. Ol insan
sanasınıń belgili bir obyektke baǵdarlanǵanlıǵın hám toplanǵanlıǵın kórsetiwshi quramalı
psixikalıq jaǵday. Dıqqattıń ózine tán ózgeshelikleri, túrleri, funkciyaları, sonday-aq, onıń
fiziologiyalıq hám psixologiyalıq tiykarları zamanagóy psixologiyada keń úyrenilgen.
Francuz psixologi T. Ribo (1839-1916) diqqatti úzliksiz emocional procesler menen
baylanıslı dep esaplaydı. Ol seziw hám erikli diqqat ortasındaǵı baylanısqa itibar qaratqan hám
de dıqqattı organizmniń tek emosional emes, al fizikalıq hám fiziologiyalıq jaģdayları menen de
baylanıstırgan. Bunday kỏz qaras psixofiziologiyalıq teoriya dep ataladɪ. Bunnan tısqarı, T. Ribo
diqqat bárqulla organizmniń fizikalıq hám fiziologiyalıq jaģdaylarınıń ózgerisleri menen
birgelikte ótiwin uqtiradi. Bunda diqqat tábiyatın túsindiriwde Ribo háreketlerge ayrıqsha orın
ajıratadı. Onıń pikirinshe, diqqattıń toplanıw jaǵdayı organikalıq reakciyalar menen birgelikte
diqqattı belgili dárejede uslap turıwdıń zárúr shartı sıpatında kórinetuǵın dene, bet, gewde, ayaq-
qollar bólimleriniń háreketleri menen birgelikte ótedi.
Qanday da bir obektte dıqqattı jámlew hám uslap qalıwǵa jumsalǵan urınıw barlıq
waqıtta fiziologiyalıq tiykarǵa ie boladı. Bul jaǵdayǵa, Ribo pikirinshe, bulshıq et zorıǵıwı
sáykes keledi, al dıqqattıń shalǵıwı bolsa, bulshıq et sharshawı menen baylanıslı boladı. Bunnan
kelip shıǵatuǵın bolsaq, ıqtıyarlı diqqat sırı, Ribo kóz-qarası boyınsha, háreketlerdi basqarıw
qábiletinen ibarat. Soniń ushin bul teoriya diqqattiń motorika teoriyası dep atalıwı tosınnan
emes. Ribo teoriyasınan tısqarı, dıqqat tábiyatın izertlewge hár qıylı basqa kỏz qaraslar da bar.
D.N. Uznadze pikirinshe, diqqat tikkeley meyil menen baylanısqan. Onıń kóz-qarası boyınsha,
meyil dıqqat jaǵdayɪn ishten bildiredi. Meyil tásiri astında haqiyqiy qorshagan ortalıqtı ańlawda
payda bolatuģın belgili bir obraz yaki tásirleniwdiń ajıralıwı júz beredi. Bul obraz yaki tásirleniw
diqqat obyektine aylanadi, processtiń ózi bolsa obyektivlestiriw dep ataladi.
Dıqqattıń fiziologiyalıq tiykarları, ásirese, Ch. Sherrington tárepinen anıqlanǵan hám
akademik I.P. Pavlov tárepinen islep shıǵılǵan bas miy qabıǵındaǵı nerv procesleriniń indukciya
nızamı tiykarında túsindiriledi. Bul nizam boyinsha, miy qabıǵınıń bir bóliminde júzege
keletuģın qozģalıw basqa bólimge tormozlawshı tásir kórsetedi.
Dıqqat fiziologiyalıq jaqtan organizmdegi tómendegi ózgerisler menen belgilenedi:
1.
Bioximiyalıq ózgerisler: Kislorod almasıwınıń kúsheyiwi;
2.
Júrek iskerligindegi ózgerisler;
3.
Bulshiq et tonusınıń ózgeriwi: Ásirese moyın bulshiq etlerinde;
4.
Teri-galvanik refleksler: Teriniń elektr qarsılıǵınıń kúsheyiwi;
5.
Sezimlerdiń aktivlesiwi:
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
277
Dıqqat miy aktivligi menen tikkeley baylanıslı bolıp, EEG nátiyjelerinde tómendegi
ritmler arqalı sáwlelenedi:
1.
Delta (1-4 Hz): Uyqı jaģdayı;
2.
Teta (4-8 Hz): Emocional jaǵday;
3.
Alfa (8-14 Hz): Tınıshlıq halatı;
4.
Beta (14-30 Hz): Aktivlik jaģdayı;
5.
Gamma (30-50 Hz): Kúshli qozģalıw jaģdayı.
P. Ya. Galperin diqqatti insan psixikalıq xızmetiniń baǵdarlawshı basqıshı sıpatında
talqılaydı. Dıqqat háreketti baslaw, oni ámelge asırıw hám nátiyjeni baqlaw proceslerin óz ishine
aladı. Onıń teoriyasında ıqtıyarlı hám ıqtıyarsız diqqat túrleri ajıratıladı.
Dıqqat tómendegi ózgeshelikleri menen ajıralıp turadı:
1.
koncentraciya
2.
intensivlik
3.
turaqlılıq
4.
bólistiriw
5.
kóshiw
6.
kólem.
Tańlaw (selektsiya): Tek kerekli informaciyaǵa dıqqattı jıynaw hám kereksiz
stimullardı itibardan shette qaldırıw.
Turaqlılıq : Uzaq waqıt dawamında bir iskerlikke yamasa ob'ektke dıqqattı saqlap
turıw qábileti.
Kóshiwshilik: Dıqqattı bir ob'ektten ekinshisine tez hám uyqas túrde ótkera alıw.
Kólem: Dıqqat járdeminde bir waqtıniń ózinde neshe ob'ekt yamasa processni
baqlaw múmkinshiligi.
Bólistiriw: Dıqqat resurslarin bir neshe wazıypaǵa bòlip bólistire alıw
Bul ayrıqshalıqlardıń hár biri insan iskerliginiń natiyjeliligin belgileytuǵın faktorlardan
esaplanadı.
Dıqqattıń teoriyalıq tiykarları :
Kognitiv psixologiyada dıqqattı túsintiriwshi tiykarǵı teoriyalıq jantasıwlar bar. Olar
tómendegiler:
1. Tańlap alıw (Selektsiya) teoriyaleri
Broadbentning filtr teoriyası (1958) Broadbent pikrine qaraǵanda, aqıl qılınıp atırǵan
barlıq informaciyalar daslep sensor registrda toplandı. Keyin bolsa arnawlı “filtr” járdeminde tek
kerekli maǵlıwmatlar sanaģa ótkeriledi, qalǵanları bolsa shette qaladı.
Treismaning osiltirish teoriyası (1964) Anne Treisman usınıs etken modelde filtr
pútkilley bloklamaydi, bálki maǵlıwmatlardı kúshsizlestiredi. Yaǵnıy kerek emes informaciyalar
da málim dárejede sanaģa jetip baradı, bıraq tómenlew áhmiyette.
Deutsch hám Deutschning kesh tańlaw modeli (1963) Bul teoriyaǵa kóre, barlıq
maǵlıwmatlar sana dárejesinde qayta islenedi, tek juwap reakciyasın beriwde málim informaciya
tańlap alınadı.
2. Resurs teoriyalari
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
278
Kahnemanning energiya modeli (1973) Dıqqat - sheklengen energiya resursı bolıp
tabıladı. Insan bul resurstı óz mútajliklerine qaray xızmetler arasında bólistiredi. Qıyın
wazıypalar kóbirek dıqqat talap etedi.
Wickensning kóp derekli resurslar teoriyası (1984) Dıqqat bir neshe ǵárezsiz resurslardan
ibarat : vizual, esitiw hám motor resursları. Túrli tipdaģi wazıypalar túrli resurslardı talap etedi.
3. Avtomatlastırıw hám kontrolli processler teoriyası
Shiffrin hám Shneider modeli (1977) Avtomatikalıq xızmetler dıqqattı kem talap etedi
(mısalı, tájiriybeli aydawshı avtomobil basqarıp atırģanda). Jańa hám quramalı wazıypalar bolsa
joqarı dárejedegi sanalı qadaǵalaw hám dıqqat talap etedi.
Dıqqat procesin zamanagóy kognitiv modellerde izertlew
Sońǵı jıllarda neyropsixologiyalıq hám neyroximiyalıq izertlewler dıqqattıń miydegi real
mexanizmlerin jáne de anıqraq ashıp bermekte. Mısalı :
Neyro imaging usılları (fMRI, EEG) arqalı alınǵan maǵlıwmatlarǵa kóre, dıqqat
processinde prefrontal korteks, posterior parietal korteks, hám anterior singulyar korteks aktiv
qatnasadı. Bul aymaqlar sanalı tańlaw, muwapıqlastırıw hám qarar qabıllawda zárúrli áhmiyetke
iye.
Posnerdiń úsh komponentli dıqqat modeli (1990 -jıllar): Bul modelge kóre, dıqqat úsh
tiykarǵı tarmaq arqalı basqarıladı :
1. Alerting system - sergeklik jaǵdayın aktivlestiredi.
2. Orienting system - dıqqattı belgili bir orın yamasa obyektke baģdarlaydı.
3. Executive control system - qarsılas stimullar arasınnan tańlaydı hám dıqqattı turaqlı
uslap turadı.
Bul model tekǵana kognitiv psixologiyada, bálki nevrologiyalıq diagnostika (mısalı,
DEHB - dıqqat jetispewshiligi hám giperaktivlik buzılıwı ) tarawında da keń qollanılıp atır.
Juwmaq sipatında diqqat psixikalıq hám fiziologiyalıq proceslerdiń úylesimliliginde
payda bolatuģın quramalı jaģday ekenligin atap ótiw kerek. Ol insannıń kognitivlik iskerliginde
oraylıq orındı iyeleydi hám informaciyalardı saralaw, sananı jedellestiriw, psixologiyalıq
turaqlılıqtı támiyinlewde áhmiyetli qural esaplanadı. Sonday-aq, diqqat-itibardıń nátiyjeli
qáliplesiwi hám basqarılıwı insannıń intellektual hám sociallıq jetiskenliginde áhmietli ról
oynaydı. Búgingi informaciya tez tarqalıwı sharayatında insanlar dıqqat resurslarini tuwrı
basqarıwdı úyreniwi zárúr. Usınıń sebebinen tálim hám jumıs orınlarında dıqqattı asırıw
boyınsha treninglar, kognitiv shınıǵıwlar hám texnikalarınan paydalanılıp atır. Zamanagóy
neyropsixologik izertlewler dıqqat processleriniń miydegi tiykarǵı neyron tarmaqlarǵa
baylanıslılıǵın kórsetip atır. Atap aytqanda, Posnerdiń úsh komponentli modeli bul processti
alerting, orienting hám executive control sistemaları arqalı xarakteristikalaydı. Bul jantasıw,
ásirese, klinikalıq hám bilimlendiriw tarawlarında dıqqat buzılıwların anıqlaw hám de dúzetiwde
keń qollanılıp atır.
Kognitiv psixologiyada dıqqat processlerin úyreniw insan sanasınıń islew mexanizmlerin
túsiniw jáne onı optimallastırıw ushın zárúrli tiykar bolıp xızmet etedi. Dıqqat - bul tek ápiwayı
itibar emes, bálki intellektual resursların maqsetli basqarıw mexanizmi retinde insan iskerliginiń
barlıq tarawlarında zárúrli orın tutadı. Solay eken, kognitiv teoriyalar járdeminde dıqqattıń
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
279
qanday islewi, qanday rawajlanıwı hám qaysı faktorlar onı buzıwı múmkinligi haqqında tereńrek
bilimlerdi iyelewimiz múmkin.
REFERENCES
1.
Umumiy psixologiya. P.I Ivanov,M.E. Zufarov. Toshkent 2008
2.
E.Goziev «Psixologiya muammolari» T-1999
3.
E.Goziev «Intellekt psixologiya» T-1996
4.
Dıqqat psixologiyasi Yu.B. Gippenrayter va V.Ya. Romanov.
5.
Broadbent, D. E. (1958). Perception and Communication. London: Pergamon Press.
6.
Treisman, A. (1964). Selective Attention in Man. British Medical Bulletin.
7.
Shiffrin, R. M., & Schneider, W. (1977). Controlled and Automatic Human Information
Processing. Psychological Review.
8.
Neisser, U. (1967). Cognitive Psychology. New York: Appleton-Century-Crofts.
9.
G‘aniyeva, M. (2019). Psixologiya tiykarları. Tashkent: Ózbekstan Milliy universiteti
baspası.
10.
Aldjanova G., Bekmuratova G. ÓSPIRIMLER XARAKTERINDE TOLERANTLIQTIŃ
ORNI //Modern Science and Research. – 2025. – Т. 4. – №. 5. – С. 39-42.
11.
Aldjanova G., Yernazarova G. " MEN HÁM MENIŃ DENEM": DENESINE BOLǴAN
QATNAS ÓSPIRIMNIŃ ÓZIN-ÓZI BAHALAW ÁHMIYETLI FAKTOR SIPATINDA
//Modern Science and Research. – 2025. – Т. 4. – №. 5. – С. 43-46.
12.
Aldjanova G., Qosbawlieva Q. SOCIAL-PSYCHOLOGICAL TRAINING AS A WAY
TO CHANGE PERSONAL AND BEHAVIORAL FEATURES //Modern Science and
Research. – 2025. – Т. 4. – №. 4.
13.
Aldjanova G., Qosbawlieva Q. SOCIAL-PSYCHOLOGICAL TRAINING AS A WAY
TO CHANGE PERSONAL AND BEHAVIORAL FEATURES //Modern Science and
Research. – 2025. – Т. 4. – №. 4.
14.
Aldjanova G. A. TYPES OF LEARNING ACTIVITIES IN THE CREDIT-MODULAR
TRAINING SYSTEM //Modern Science and Research. – 2023. – Т. 2. – №. 9. – С. 15-
21. 1172 ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 5
15.
Aljanova G. A. Development of creative thinking in the process of learning in higher
school. – 2021. 18. Aljanova G. A. Formation of Young Teacher Professionalism
Through Mentoring //European Scholar Journal. – 2021. – Т. 2. – №. 11. – С. 128-130.
16.
Альджанова Г. А. ЭФФЕКТИВНЫЕ ВОЗМОЖНОСТИ ПСИХОДИАГНОСТИКИ В
ПОДГОТОВКЕ БУДУЩЕГО УЧИТЕЛЯ //Путь науки. – 2017. – №. 4. – С. 66-67.
17.
Альджанова Г. ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ МӘДЕНИЯТ КОНЦЕПЦИЯСЫ НЕГИЗЛЕРИ
//ВЕСТНИК КАРАКАЛПАКСКОГО ГОСУДАРСТВЕННОГО УНИВЕРСИТЕТА
ИМЕНИ БЕРДАХА. – 2018. – Т. 38. – №. 1. – С. 53-56.
18.
Альджанова
Г.
А.
ЭФФЕКТИВНОСТЬ
ЗНАКОВО-КОНТЕКСТНОЙ
ТЕХНОЛОГИИ В ПОДГОТОВКЕ БУДУЩЕГО УЧИТЕЛЯ В ВЫСШИХ
ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫХ УЧРЕЖДЕНИЯХ //Актуальные проблемы гуманитарных и
естественных наук. – 2018. – №. 11. – С. 89-92.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 6 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
280
19.
Альджанова Г. А. МОДЕЛЬ ФОРМИРОВАНИЯ ПРОФЕССИОНАЛЬНЫХ
КОМПЕТЕНЦИЙ
БУДУЩИХ
УЧИТЕЛЕЙ
В
УСЛОВИЯХ
ПРОЕКТНОКОНТЕКСТНОГО ОБУЧЕНИЯ
