1388
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 2
BUXORO AMIRLIGIDAGI AFG’ONLAR: HAYOTI VA FAOLIYATI XUSUSIDA
Ahmadov Ahmadjon Asror o‘g‘li
Osiyo xalqaro universiteti Tarix va filologiya kafedrasi katta o’qituvchi t.f.f.d., (PhD).
https://doi.org/10.5281/zenodo.14914542
Annotatsiya.
Ushbu maqolada Buxoro amirligida tarqalgan afg’onlar soni, xo’jalik
hayotdagi ishtiroki va ularning amirlikdagi faoliyati xususidagi masalalar ilmiy tahlilga
tortilgan.
Kalit so’zlar:
afg’on, etnik guruh, Buxoro amirligi, Karki, diniy e’tiqod, savdogar,
migratsiya, arxiv hujjati, BXSR, Mirza Salimbek, xo’jalik hayoti.
AFGHANISTAN IN THE BUKHARA EMIRATE: ON THEIR LIFE AND ACTIVITY
Abstract.
This article scientifically analyzes the number of Afghans in the Bukhara
Emirate, their participation in economic life, and their activities in the emirate.
Keywords:
Afghan, ethnic group, Bukhara Emirate, Karki, religious beliefs, merchant,
migration, archival document, BKSR, Mirza Salimbek, economic life.
АФГАНИСТАНЦЫ В БУХАРСКОМ ЭМИРАТЕ: ОБ ИХ ЖИЗНИ И
ДЕЯТЕЛЬНОСТИ
Аннотация.
В статье научно анализируется численность афганцев,
проживающих в Бухарском эмирате, их участие в экономической жизни и их
деятельность в эмирате.
Ключевые слова:
афганец, этническая группа, Бухарский эмират, Карки,
религиозные верования, купец, переселение, архивный документ, БКСР, Мирза Салимбек,
экономическая жизнь.
O‘rta Osiyo hududi bo‘yicha tarqalgan afg‘onlar haqida ma’lumotlar ko‘pchilik rus
tadqiqotchilari tomonidan talqin etilganda tub joy aholisidan, ularni oz sonli etnik guruhlar
qatorida o‘rganilganligi, statistik to‘plamlarda aynan afg‘onlar kam sonli xalqlar sifatida
berilganligi tarixiy manbalardan o‘rin olgan. A.Xoroshxin ma’lumotlariga ko‘ra O‘rta Osiyo
hududida keng tarqalgan oz sonli xalqlardan biri afg‘onlardir. Ular diniy e’tiqodi musulmon
bo‘lsada tog‘lik xalqlarga xos qo‘polligi sababli mahalliy xalq ularni yoqtirmaydi[1] kabi salbiy
ma’lumot ham uchraydi. Buxoro amirligining Karki viloyatida tijoratchi afg‘onlardan tashqari
yana 300 nafarga yaqin afg‘onistonliklar istiqomat qilib, ular asosan dehqonchilikning
paxtachilik sohasi bilan shug‘ullanishgan, ayrilari esa kun ko‘rish maqsadida mardikorlik
qilganlar. Afg‘onlar kunlik, oylik maoshlari hisobidan kambag‘al va qashshoqlarcha kun
ko‘radilar, ular o‘z vatanlariga borib turadilar[2] deb ma’lumot bergandi, arxiv hujjatlaridan
birida.
1389
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 2
Ma’lumotlarning birida “1922-yilda BXSR hukumatining Karki viloyati va shahriga
afg‘on savdogarlari kelib kumush pul barobarida qorako‘l hamda yung olib Afg‘onistonga uzatar
ekanlar”[3] - deb yozilgan.
Afg‘on fuqarolarining amirlik hududiga kirib kelishi bilan bog‘liq asosiy sabab arzon
ishchi kuchiga bo‘lgan talabning yuqoriligi edi. Chunki, ularning o‘z mamlakatlaridagi bundanda
og‘ir moddiy qiyinchilik bunday migratsiyaga sabab bo‘lgandi.
Afg‘on fuqarolari haqidagi ma’lumotlar “Spravochnaya knijka Samarkandskoy oblast”
“Samarqand viloyati ma’lumotnoma kitobchasi”da uchrab, jumladan, 1892-yil 28-noyabrda
Samarqand shahri aholisini ro‘yxatga olish jarayonida 10-12 nafar afg‘on fuqarosi qayd
etilganligi manbada keltiriladi[4]. Bundan tashqari arxiv hujjatlarining birida Samarqanddagi
afg‘on fuqarolari haqida quyidagi ma’lumotlar keltirilgan. Afg‘on amirining qarindoshlaridan
Abdulmajidxonning onasi, buvisi, singillari, o‘g‘li shuning bilan birga 3 ta quli, 1 nafar ayol
xizmatchisi hamda 8 ta erkak afg‘on yashaganligi keltirilgan. Bundan tashqari 18-42 yosh
oralig‘idagi 4 nafar afg‘on (1 tasi dehqonchilik bilan, 1 tasi tibbiyot bilan, 2 tasi choy savdosi
bilan shug‘ullanadi) Kattaqo‘rg‘on uyezdida, 1 nafari Jizzax uyezdida yashaganligi xabar
qilingan[5].
Umumiy afg‘onlarning Samarqanddagi soni viloyat statistikasining 1904-yil ma’lumotida
0,010 foiz deb ko‘rsatib o‘tilgan bo‘lsa[6], 1916-yil yanvar oyi holatiga ko‘ra Samarqandda 36
nafar, Kattaqo‘rg‘onda 6 nafar afg‘on millati vakillari qayd etilgan[7]. Turkiston general-
gubernatorlik mahkamasi 1897-yilda Samarqand harbiy gubernatoriga yo‘llagan xabarnomasiga
javoban 1898-yilda Samarqan va uning uyezdlarida 305 nafar afg‘on millati vakillari yashashi
qayd etilganligi, shundan Samarqand shahrida 80 kishi, uyezdlarda 105 nafar kishi yashashi
bilan bog‘liq raqamlar keltirib o‘tilgan. Ma’lumotlarning birida XIX asrning 70 yillarida
Buxoroda 70 afg‘on oilasi yashaganligi keltiriladi[8].
Karshi shahrida 1914-1915-yillarda istiqomat qilgan afg‘onistonlik tijoratchi va
do‘kondor fuqarolarning ism-sharifi, tug‘ilgan joyi, kasb-kori, to‘plagan sarmoyasi, qachondan
boshlab istiqomat qilishi, oilaviy ahvoli bilan bog‘liq ma’lumotlar bir qator tarixiy hujjatlardan
o‘rin olgan. Ulardagi ma’lumotlarda afg‘on fuqarolarining ko‘pchilik qismi Karki shahrida
yashashi, ular Afg‘onistonning Qandahor, Toshqo‘rg‘on, Oybaliq, Shibirg‘on, Kobul, Balx,
Sabg‘on, Anxo‘y, Maymana, Hirot, Oqcha kabi shaharlaridan ko‘chib va qochib kelib
yashayotganini ko‘rish mumkin bo‘lgan.
Arxiv hujjatlarida Afg‘onistondan ko‘chib kelgan afg‘on fuqarolarining Karki, Boysun,
Qorategin, SHerobod va boshqa beklarning o‘z bekligi hududidagi afg‘onlar haqidagi
ma’lumotni amirlikdagi oliy mansab egalaridan biri qushbegi ma’lumoti orqali olinganligi
keltiriladi[9].
1390
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 2
Buxoro amirligidagi afg‘onlarning faoliyati tarixchi va diplomat Mirza Salimbekning
asarida ham kengroq tasvirlangan. Jumladan, Buxoroda yashagan afg‘onlar turli sohalar bilan
shug‘ullanganliklari, ular orasida etikido‘zlar, choy savdosi bilan shug‘ullanuvchilar,
kabobpazlar, suv tashuvchilar, nonvoy va batraklar bo‘lganligi to‘g‘risidagi ma’lumotlar
uchraydi[10].
Afg‘on fuqarolarining mashg‘uloti bilan bog‘liq masalalardagi tadqiqotlar shuni
ko‘rsatadiki, ular orasida choy, gazlama, non, holva va qandolatlar, kovush va oyoq kiyimlari
hamda ustki kiyimlar sotadigan tujjorlar, qassob, foytunchi, oshpaz, tikuvchi, to‘quvchi,
samovorchi kabi mashg‘ulotlar bilan shug‘ullanuvchilar anchagina bo‘lgan. Bundan tashqari
amirlik hududida istiqomat qilayotgan o‘nlab afg‘on va fors fuqarolarining choyxona,
karvonsaroy va savdo do‘konlarining egasi bo‘lishlaridan tashqari, ayrimlari ayg‘oqchilik
maqsadida kelganligi ham oshkor bo‘lgan[11]. 1910-yilning dekabrida Buxoro amirligi siyosiy
ayg‘oqchiligining talabi bilan Buxorodagi Afg‘oniston hukumati savdo agenti lavozimida
ishlaydigan Muhammad Gaousxon uyida tintuv o‘tkaziladi[12]. Uning uyidan miltiq, to‘pponcha
zahiralari, shuningdek, o‘zining 6 yillik faoliyati davomida butun Turkiston va Buxoro
hududlaridan olib borilgan ayg‘oqchilik ishlarini oshkor qiluvchi hujjatlar qo‘lga tushadi. O‘sha
paytdagi Turkiston general-gubernatorining fikricha baxtli tasodif orqali mujohidlar tashkiloti
oshkor bo‘lgan[13].
Xulosa qilib aytganda afg‘on fuqarolarining amirlik hududida butun umr yashab qolishi
va ularning shu hududdan fuqarolik olish bilan bog‘liq masalalar ham biroz imperiya hukumati
tomonidan paysalga solinganli kabi holatlar kuzatilgan. Bunga sabab qilib amirlik hududiga kirib
kelgan afg‘onlarning bu hududga kirishidan maqsadlari zamirida siyosiy jarayonlarga aralashish
xam yotadi.
REFERENCES
1.
Туркестанский ведомости. 5 апреля, 1871 г. №10.
2.
ЎМА, И-126-фонд, 1-рўйхат, 240 йиғма жилд, 18-варақ.
3.
Карки шаҳрида афғон савдогарлари// Бухоро ахбори, 79-сон, 1922 йил, 25 апрель.
4.
«Справочная книжка Самаркандской области», выпуск I. Самарканд. Типография
штаба войск Самаркандской области.1893 г. (Составил М.Вирский).-С.92.
5.
ЎМА И-1-фонд, 1-рўйхат, 11- йиғма жилд, 4-варақ.
6.
Обзор Самаркандской области за 1904 год. Самарканд. Типография «Трудь». 1905 г.-
С.41.
1391
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 2
7.
Зарубин
И.И.
Население
Самаркандской
области.
(Его
численность,
этнографический состав и территориальное распределение.) Ленинград. 1926 г.
Стр.11.
8.
Ҳайитов Ш., Раҳмонов К. Бухоро Халқ Республикаси ва Шарқ мамлакатлари (1920-
1924 йиллар) Бухоро-2004.-Б.27.
9.
ЎМА, И-126-фонд, 2-рўйхат, 240 йиғма жилд, 17-варақ, 17-варақнинг орқа томони,
18-варақ, 18-варақнинг орқаси, 23-варақ, 23-варақнинг орқаси.
10.
Мирза Салимбек. Тарихи Салимий. Б.155.
11.
Мирзоев Ш.М. Биринчи жаҳон уруши йилларида Бухоро ва Афғонистон
чегараларидаги аҳволга доир.//”Бухоро тарихи масалалари (энг қадимги замонлардан
ҳозиргача)” Республика илмий-амалий анжумани материаллари 2017 йил 15 декабрь.
Бухоро, Б.182. (182-184.)
12.
Ризаев Б.Н. ХХ аср бошларида Бухоро-Афғонистон муносабатлари хусусида.//
“Бухоро тарихи масалалари (энг қадимги замонлардан ҳозиргача)” Республика
илмий-назарий анжумани материаллари Бухоро 2016.-Б.156-157.
13.
Ахматов А. Бухоро ва Афғонистон ўзаро иттифоқчилиги тарихи (ХХ аср бошлари)//
“Афғонистон ХХ аср ва ХХI асрлар чорраҳасида: тарихий, иқтисодий-ижтимоий,
сиёсий жиҳатлари ва унинг Марказий Осиё мамлакатлари билан ўзаро
муносабатлари масалалари” мавзусидаги халқаро конференция материаллари.
Тошкент., 2009.21-22 июнь.-Б.336.; htt://zerrspiegel.orientphil.uni-halle.de/tl 148.html.
14.
Asror o’g’li A. A. PRINCE OF AFGHANISTAN ISAK KHAN ORIENTALIST DN IN
THE INTERPRETATION OF LOGOPHET //Web of Semantics: Journal of
Interdisciplinary Science. – 2024. – Т. 2. – №. 5. – С. 82-85.
15.
Akhmadjon A. HISTORY OF BUKHARA-AFGAN RELATIONS IN THE PROCESS OF
INCLUSION INTO THE RUSSIAN CUSTOMS SYSTEM //International Journal of
Philosophical Studies and Social Sciences. – 2023. – Т. 3. – №. 3. – С. 39-46.
16.
Asror o‘g‘li A. A. et al. BUXORO VOHASIDAGI VARDONZE QO‘RG‘ONINING
ANTIK VA O ‘RTA ASRLAR DAVRI TARIXI //ОБРАЗОВАНИЕ НАУКА И
ИННОВАЦИОННЫЕ ИДЕИ В МИРЕ. – 2024. – Т. 45. – №. 5. – С. 84-87.
17.
Asror o’g’li A. A., Farruxbek N. FARG‘ONA VODIYSIDAGI ILK SHAHARSOZLIK
MADANIYAT
(CHUST
MISOLIDA)
//ОБРАЗОВАНИЕ
НАУКА
И
ИННОВАЦИОННЫЕ ИДЕИ В МИРЕ. – 2024. – Т. 45. – №. 5. – С. 88-91.
18.
Botirjon O’g’li N. S., Asror o‘g‘li A. A. UMARXON XUKMRONLIGI DAVRIDA
QO’QON XONLIGINING HARBIY SALOHIYATI //JOURNAL OF EDUCATION,
ETHICS AND VALUE. – 2024. – Т. 3. – №. 5. – С. 374-377.
1392
ResearchBib IF - 11.01, ISSN: 3030-3753, Volume 2 Issue 2
19.
Zoir o‘g‘li R. Z., Asror o‘g‘li A. A. QADIMGI XORAZM: O‘ZBEK
DAVLATCHILIGINING ILK BOSQICHIDA //JOURNAL OF EDUCATION, ETHICS
AND VALUE. – 2024. – Т. 3. – №. 5. – С. 378-382.
20.
Akhmadjon A. HISTORY OF BUKHARA-AFGAN RELATIONS IN THE PROCESS OF
INCLUSION INTO THE RUSSIAN CUSTOMS SYSTEM //International Journal of
Philosophical Studies and Social Sciences. – 2023. – Т. 3. – №. 3. – С. 39-46.
21.
Ahmadov A.
XX ASR BOSHLARIDA
BUXORO VA AFG’ONISTON
EMIGRATSIYASI VA REMIGRATSIYASI //Modern Science and Research. – 2025. – Т.
4. – №. 1. – С. 842-845.
22.
Ahmadov A. AFG ‘ON MA’RIFATPARVARI MAHMUD TARZIY VA AFG ‘ON
MATBUOTI //Modern Science and Research. – 2024. – Т. 3. – №. 12. – С. 783-786.
23.
Ahmadov A. XIX ASR OXIRI–XX ASR BOSHLARIDA AFG’ONISTON MAVZUSINI
YORITISHDA
SKARABEY
TEXNOLOGIYASIDAN
FOYDALANISHNING
SAMARALI USULLARI //Modern Science and Research. – 2024. – Т. 3. – №. 11. – С.
894-899.
