ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
562
BASKETBOL OYINININ` AHMIYETLI MÁSELELERI HA`M TEXNIKASINA
QISQASHA HARAKTERESTIKA
Yaxiyaev Joldasbay Kerimbaevich
Esnazarova Dilnaz Nsanbay qizi
Berdaq atindag`i Qaraqalpaq ma`mleketlik universiteti
Òzbekistan hàm Qaraqalpaqstan tariyxi kafedrasi assistenti.
https://doi.org/10.5281/zenodo.14701665
Annotatsiya. Búgin basketbolǵa tán hám ámelge asırılıwı zárúr bolǵan taǵı bir oǵada
aktual máselelerden biri mınada, bul túrli jas hám maman hátte professional klublar oyınshıları
"oń" hám "solaqay" háreket funkciyaların (top urıp basqarıw, top uzatıw jáne onı sebetke taslaw)
simmetriyalıq koefficientke birdey sheberlik penen atqara almay qalıw bolıp tabıladı.
Tayanish so`zler: texnikalıq-taktikalıq usıllar, taktikalıq kombinaciyalar, topsız hám top
penen orınlanatuǵın háreket "fintleri", basketbolǵa tán.
Basketbol oyını dawamında jas oyınshılar organizminiń funkcionallıq jaǵdayında, uzaq
waqıt ishinde qayta tiklenbeytuǵın anaǵurlım kózge taslanatuǵın ózgerisler bolıwı múmkin. Sonıń
ushın basketbolda nagruzkanı belgilewde organizmniń funkcional jaǵdayın esapqa alıp
qoymastan, emocional tásir etiw dárejesin de esapqa alıw kerek.1891-jılda amerikalı D. Neysmit
tárepinen dáslepki ret oylap tabılǵan daslep ápiwayı mazmunli jaǵdaylı oyın mártebesine iye
bolǵan basketbol búgingi kúnge kelip, oǵada keskin ózgeriwsheń tezlik hám jónelislerde
orınlanatuǵın júdá úlken kúsh, epshillik hám shaqqanlıq talap etiwshi kúshli hújim hám qorǵaw
háreket kónlikpeleri hám de kombinaciyalardan ibarat sport túrine aynalǵan. Zamanagóy
basketboldıń oyın mazmunı ózine tartatuǵın texnikalıq taktikalıq usılları hám olardı kem
ushraytuǵın kórkem óner dárejesinde atqarıw tek ǵana millionlap kishi hám úlken jaslı ápiwayı
insanlar dıqqatın tartıp kiyatır , bálki oǵada bánt bolǵan isbilermenler, ilimpazlar túrli kásip iyeleri,
hátte túrli mámleket hám jámiyetlik basshıları itibarına erisip atır.
Haqıyqattan da, sońǵı 30-40-jıl dawamında basketbol óz mánisi, mazmunı hám baǵdarı
táreplerinen tupten ózgergen. Atap aytqanda, texnikalıq-taktikalıq usıllar, taktikalıq
kombinaciyalar, topsız hám top penen orınlanatuǵın háreket "fintleri" (aljastırıwshı háreketler)
kólemi artqan atqarıwshılıq kórkem óneriniń hár táreplemelik sheńberi keńeygen. Búgingi
basketbol hújim hám qorǵaw háreketleriniń kóp retl keskin almasıwı menen parıq etedi.
Basketbolshılardıń fizikalıq hám psixofunkcional múmkinshilikleri júdá kúsheygen.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
563
Lekin, bunday unamlı progressiv ózgerisler menen bir qatarda, jarıs qaǵıydalarınıń
jańalanıp turıwı hám básekiniń keskinlesip barıwı oyınshılardıń texnikalıq teoriyalıq hám
psixologiyalıq tayınlıǵı shınıǵıw aldı hám jarıs aldı dene tárbiyası hújim háreketlerinen qorǵaw
háreketlerine hám kerisinshe, qorǵaw háreketlerinen hújim háreketlerine ótiw taktikası menen
baylanıslı mashqalalardı jaratıp atır hám olardı sheshiw zárúrligine itibar qaratılıp atır.
Ayrıqsha atap ótiw kerek, basketboldıń búgingi kún rejimine balalar basketbolınan baslap
professional basketbolshılarǵa shekem sáwlelendiriwshi zárúr bolǵan taǵı bir qatar máseleler bar
bolıp tabıladı. Bular: keskin ózgeriwsheń jónelislerde zor qarsılıq kórsetip atırǵan qarsılastan toptı
"jasırıp" (oǵan qaptal yamasa teris ornalasıp) basqarıp (toptı urıp) onı jarıp ótiw; hár túrlı
aralıqlardan sonday-aq, 3 ochkolı aralıqtan sekirip oń hám shep táreplerge 90° yamasa 360°
aylanıp toptı sebetke taslaw; óz sherigine uzatıw; toptı basqarıwda oń hám shep táreplerge birdey
sheberlik penen fintlardı (aljastırıwshı háreket) qollap qarsılastı aldap ótiw; sebet sheńberı yamasa
shitten asıp ótken toptı sekirip taǵı tákirar sebetke taslaw; topsız hám top penen hújim etip atırǵan
qarsılas oyınshıların zor "jabıw" (pressing).
Oyın kúshin " jórtaga " geyde páseytip, geyde aktivlesip qarsılas taktikasın "buzıw" jáne
onıń ruwxıyatın teń salmaqlılıqtan shıǵarıw sıyaqlı máselelerden ibarat bolıp esaplanadı (A. A.
Romanov, 2006; L. B. Kostikova, 2003; Ya.I. Nesterovskiy, M. A. Pavlova, 2009; Yu. M. Portnov,
A. I. Valtin, 2003). Búgin basketbolǵa tán hám ámelge asırılıwı zárúr bolǵan taǵı bir oǵada aktual
máselelerden biri mınada, bul túrli jas hám maman hátte professional klublar oyınshıları "oń" hám
"solaqay" háreket funkciyaların (top urıp basqarıw, top uzatıw jáne onı sebetke taslaw)
simmetriyalıq koefficientke birdey sheberlik penen atqara almay qalıw bolıp tabıladı. L. R.
Ayrapetyanc hám Sh. A. Irmatovlar (2012) 100 den artıq jas basketbolshılar ortasında sorawnama
ótkerip, olarǵa "hálsiz" qol menen toptı urip háreketleniw hám qolaysız táreplerge burılıp aylanıw
kónlikpelerin qáliplestiriwge ayrıqsha shınıǵıwlar berile me, degen soraw menen usınıs etti hám
nátiyjeler 88,6-100 % "joq" juwapları menen juwmaqlanǵan.
Bul avtorlardıń atap ótiwishe, jas basketbolshılar shınıǵıwına bunday "bir tárepleme"
jaqınlaw olar úlkeyip, sheberlik basqıshına jetkende de atqarıwshılıq iskerligine unamsız tásir
kórseter eken. Bunday pikirdi tastıyıqlaw ushın avtorlar basketbol boyınsha Ózbekstan milliy
chempionatında qatnasıwshı "Suǵdiyona" (Nawayı qalası) hám "MHSK" (Tashkent qalası)
komandalarıniń rásmiy oyınlarında basketbolshılar jarıs iskerligin "stenografiyalıq" gúzetiw astına
aldı. Nátiyjeler sonı kórsetti, "Suǵdiyona" basketbolshıları da sebetke top taslaw kólemi jámi 84,
2 % ni shólkemlesken bolsa, onnan tek 15,8 % shep (hálsiz) qol menen atqarıldı. Toptı urip
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
564
háreketleniw oń qol menen 74,4 %, shep qol menen bolsa, 25,6 % in quradı. Toptı uzatıw– oń qol
menen-23, 4 %, qalǵanı eki qol menen atqarıldı. Shep qol menen ulıwma top uzatılmaydı.
"MHSK" komandasında sebetke top taslaw oń qol menen jámi -78,9 %, shep qol menen - 21,1 %
ge teń boldı. Komandada bir dana "solaqay" oyınshı bolıp, ol oń qol menen ulıwma sebetke top
taslamadı. "
Ońaqaylıq
" basketbolshılarda oń qol menen toptı urıp háreketleniwi 62,5 % in, shep
qol menen bolsa-37,5 % in quradı. Top uzatıw oń qol menen 73,1 %, shep qol menen 26,9 % ke
teń boldı. Atap ótiw kerek, "hálsiz" qol menen sebetke top taslaw, toptı urıp háreketleniw hám
toptı uzatıw kónlikpeleri 90 % ten artıq áwmetsiz nátiyjeler menen juwmaqlandı. Pushayman
bolǵan jerı sonda,
basketbol boyınsha baspadan shıǵarılǵan hám ámelde qollanılıp kiyatırǵan
hújjetlerde (oqıw baǵdarları, joybarlastırıw hújjetleri, tańlaw hám qadaǵalaw testleri), arnawlı
sabaqlıq hám oqıw qollanbalarında toptı oń hám shep qolda birdey sheberlik penen (simmetriyalıq)
basqarıw qábiletlerin qáliplestiriw máselesi ulıwma orın almaǵan.
Basketbol áleminde bahalı, kóplegen professional basketbol komandaların jetistirgen
amerikalıq Nik Sortel (2005-jıl) eń abıraylı xalıqaralıq jarıslarda qatnasqan jetekshi
basketbolshılar da "qolaysız" qol menen toptı urıp, qarsılastı aldap ótiw, toptı uzatıw hám sebetke
taslaw sıyaqlı texnikalıq usıllardı sheberlik penen atqara almawı dep aytıp otedi. Bul qánigeniń
pikirine qaraǵanda, bunıń birden-bir sebebi basketbolǵa dáslepki úyretiw basqıshınnan baslap, kóp
jıllıq sport shınıǵıwınıń barlıq basqıshlarında ótkeriletuǵın shınıǵıwlarǵa "qolaysız" (hálsiz) qol
menen texnikalıq taktikalıq kónlikpelerdi qáliplestiriw "qolaysız" táreplerge orınnan hám sekirip
burılıw-aylanıw shınıǵıwların ayrıqsha qollanbawında eken, Nik Sortel basketbolda "ońaqaylıq"
hám "solaqay" háreket funkciyaların erte jaslıqtan baslap simmetriyalıq tártipte úzliksiz
qáliplestirip barıw atqarıwshılıq sheberligin bayıtadı , onıń sheńberin keńeyiwine múmkinshilik
jaratadı,- dep pikir bildiredi.
Sportshılar tayarlaw ámeliyatına bunday principte jaqınlaw zárúrligi hám abzallıǵı taǵı bir
qatar qánige ilimpazlar tárepinen usınıs etilgen (I. Tawkórinisvili, V. Y. Anchuk, 1998; v. L. Lyax,
E. Sadovski, 1999; A. L. Pogrebnuy hám b. 2007). Joqarıda belgilengen oǵada aktual hám zárúrli
ámeliy áhmiyetke iye máseleler mámleketimizde maman basketbolshılardı tayarlaw ámeliyatına
da tuwrıdan - tuwrı tiyisli bolıp tabıladı. Buǵan baylanıslı sheshiliwi zárúr bolǵan taǵı bir
shólkemlestirilgen-metodikalıq mashqala kún tártibinde "kóldeneń" bolıp turıptı. Gáp sonda,
respublikamızda joqarı maman, básekige shıdamlı basketbolshılardı tayarlaw hám mámleketimiz
saylandı komandalarına sheber sport rezervlerin jetkeriw áhmiyetli tárepten balalar basketbolın
maqsetli shólkemlestiriw sonday-aq, kóp jıllıq sport shınıǵıwınıń barlıq basqıshların (baslanǵısh,
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
565
oqıw-shınıǵıw, rawajlandırıw, joqarı sport sheberligi) izbe-izligi hám proporcionallıǵın
támiyinlew, úyretiw pedagogikalıq texnologiyaların engiziw hám álbette, oqıw shınıǵıwların
ilimiy tiykarda shólkemlestiriw zárúrligine baylanıslı.
Tilekke qarsı, bul máselede bir qatar jumbaqlar, kemshilikler joq emes. Mısalı, barlıq
túrdegi tálim mákemelerinde, ásirese, ulıwma bilim beriw mekteplerinde ótkeriletuǵın
akademiyalıq sabaqlarda hám klasstan yamasa mektepten tısqarı waqıtlarda alıp barılatuǵın sport
shınıǵıwlarında arnawlı bir sport túrine mehir (qızıǵıwshılıq) oyatıw, oqıwshılarda sport penen
shuǵıllandırııw salamatlıq, psixikalıq hám fizikalıq bárkamallıq ushın oǵada paydalı ekenligi
haqqında motivaciya payda etiw, olarda arnawlı bir basketbol (yamasa basqa sport túri) menen
shuǵıllanıw imkaniyatın tuwdırıw jumıslarına jetkilikli itibar qaratılmaydı. BÓSMlar, joqarı sport
sheber mektepleri, sport kulubları hám saylandı komandalar ortasında sheber basketbolshılardı
tayarlawǵa qaratılǵan birden-bir "konveyr" sistema joq. Negizinde, xalıq aralıq tekshege sáykes
joqarı maman, básekige shıdamlı basketbolshılardı tárbiyalaw-bul sonday sistema, sonday qatnas
jasaw tiykarında ámelge asırılıwı múmkinshiligi jáhán sport ámeliyatı tájiriybesinen málim bolıp
tabıladı. Bul oǵada aktual máseleni jolǵa qoyıw, ǵalabalıq hám professional sporttı sonday-aq,
ózbek basketbolın jáne de rawajlandırıw boyınsha jurtımızdıń birinshi basshısı I. Karimov
tárepinen úlken jumıslar, kútá úlken ózgerisler ámelge asırıldı. Mámleket siyasatınıń áhmiyetli
baǵdarları sheńberinde rawajlanıp atırǵan dene tárbiya hám sport birotala jańasha tús alıp, jemisli
jolda qáliplesip baratır. Mámleketimizdiń barlıq regionlarında, hátte uzaq - uzaq awıl
aymaqlarında da mińlaǵan jáhán talaplarına sáykes sport imaratları qurıldı hám olar millionlap
perzentlerimiz, sportshılarımız hám de túrli qatlamǵa tiyisli xalıqmızǵa xızmet kórsetip kelmekte.
Respublikamızda barǵan sayın oǵada abıraylı jarıslar Aziya hám jáhán chempionatları,
xalıq aralıq turnirlerdiń úzliksiz dúziliwi ádet kórinisine kirip atır. 2000-jıldan baslap "Kadrlar
tayarlaw milliy baǵdarlaması" na sáykes bolǵan kóp basqıshlı "Úmit nálsheleri", "Bárkamal
áwlad" hám "Universiada" sıyaqlı ǵalabalıq sport jarıslarınıń engiziliwi hám úzliksiz ótkerilip
barılıwı sózsiz, dene tárbiya hám sporttı xalqımız, ásirese, oqıwshı-jaslarımız sanasına sińip,
olardıń kúndelik mútajligine aylanıp baratır. Álbette, ǵalabalıq sport potencialın asırıw hám
professional sporttı, sonday-aq, basketboldı da jáhán maydanına alıp shıǵıw oqıtıwshı-trener
kadrlarǵa baylanıslı. Buǵan baylanıslı da mámleketimiz tárepinen maqullawǵa iye jumıslar ámelge
asırılıp atırǵanı dálil talap etpeydi.
Sonday bolsa da, ele bul máselede mashqala hám kemshiliklerimiz joq, dep bolmaydı.
Isenim menen atap ótiw múmkin, 2010-jılı 23-sentyabrde Ózbekstan Respublikası Ministrler
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN
SCIENCE
АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 1 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
566
Keńesi tárepinen qabıl etilgen "Sport mektepleri iskerligin hám de sport mektepleri trenerlerı hám
qánigeleri miynetin materiallıq xoshametlew sistemasın jáne de jetilistiriw haqqında" ǵı 211-sanlı
qararı, 2012-jılı 13 - iyundaǵı "Ózbekstanda iskerlik kórsetip atırǵan trenerler iskerligin tártipke
salıw ilajları haqqında" ǵı 214-sanlı qararı hám sol másele boyınsha Ózbekstan Respublikası
Mádeniyat hám sport jumısları ministrligi tárepinen daǵazalanǵan 2247-sanlı buyrıq joqarıda
belgilengen bir qatar mashqala hám kemshiliklerdi saplastırıw múmkinshiligin jaratadı hám de
jaqın keleshekte qánige kadrlar potencialın kóteriw hám professional sporttı, sonday-aq, ózbek
basketbolın da jáhán maydanına alıp shıǵıwǵa túrtki beredi.
Zamanagóy basketbolǵa tán oyın usıllarına úyretiw olardı jetilistiriw hám komanda
oyınshılarınıń jarıs aktivligin asırıwda joqarı maman basketbolshılar ushın belgilengen model
kórsetkishlerge baǵdarlaw zárúrli ámeliy áhmiyetke iye boladı.
REFERENCES
1.
"Dene tárbiyası hám sport haqqında" ǵı Nızam. // Ózbekstannıń jańa nızamları. №23.- T.:
Ádalat, 2001. 211-223 - b.
2.
Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń "Ózbekstan Balalar sportın rawajlandırıw fondı
iskerligin jetilistiriw is – ilajları haqqın" ǵı 29 -avgust 2004- jıl 3481 - sanlı Pármanı.
3.
Ózbekstan Respublikasınıń "Tálim haqqında" ǵı Nızamı (1979, 29- avgust). "Turkiston"
gazetası.
4.
Ózbekstan Respublikası "Kadrlar tayarlaw milliy baǵdarlaması". "Bilim" gazetası, 1998,
1- aprel.
5.
Ózbekstan Respublikası Ministrler Kabinetiniń "Ózbekstanda dene tárbiyası hám sporttı
jáne de rawajlandırıw is-ilajları haqqında" ǵı sheshimi, 29- may, 1999- jıl.
6.
"Ózbekstan Balalar sportın rawajlandırıw fondı iskerligin shólkemlestiriw haqqında" ǵı
ministrler Kabinetiniń 31- oktyabr 2002- jıl 374 - san Qararı.
7.
Ayrapetyants L. R, Godik M. A. Sportıvnie igrı.-T.: Ibn Sino, 1991-160 c.
8.
Backetbol: 100 uprajneniy i sovetov dlya yunıx igrokov: per s angl. Nik Sortel.- M.: AST:
Astrel, 2005.- 237 c.
9.
Baskerbol. Teoriya i metodika obucheniya / pod obsh, ped. D. C. Hestepovskogo.- M.:
Akademiya, 2004.- 336 c.
10.
Jumaniyazov D.(2024) GREK RIM GURESINDE SHIDAMLILIQ HAM ONI
RAWAJLANDIRIW METODLARI. Modern science and Research. 3(6)
