ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
269
OQIW KÚNI TÁRTIBINDE DENE TÁRBIYANIŃ FORMALARI.
Esnazarova Dilnaz
Berdaq atindag`i Qaraqalpaq ma`mleketlik universiteti.
Dene ma`deniyati teoryasi ha`m metodikasi kafedrasi.
https://doi.org/10.5281/zenodo.17563192
Annotatsiya.
Bul maqalada oqıwshılardıń ayırımları mektepke kelemen degenshe oynap,
juwırıwǵa úlgergen bolsa, basqaları keshikpew ushın asıǵıp keledi, ayırımları asıqpastan,
bosańlasqan jaǵdayda keledi, yaǵnıy sabaq baslanıwınan aldın hámme oqıwshılardıńda dıqqat-
itibarı bir jerge jıynalmaǵan boladı. Sonıń ushın, olardıń dıqqatın toplaw hám sanalı miynetke
tayarlaw kerek. Áne sonıń ushında, shınıǵıwdan aldın ótkeriletuǵın gimnastika oǵada paydalı
sanaladı. Arnawlı tańlap alınǵan shınıǵıwlar balalardı tınıshlandıradı, olardaǵı tolqınlanıw
jaǵdayın basadı, shıyraqlastıradı.
Tayanish so`zler:
Sabaqtan aldın orınlanatuǵın gimnastikanı hár bir mektepte ótkeriw
shárt, Shınıǵıwlardı jámiyetlik belsendiniń náwbetshi muǵallimge raport beriwinen baslawı
kerek.
Ulıwma bilim beriw mektepleri oqıw kúni tártibindegi dene tárbiyanıń formalarına
tómendegiler kiredi: shınıǵıwǵa shekemgi gimnastika shınıǵıwları, fizikalıq shınıǵıw minutı,
tánepis waqtındaǵı oyınlar, kúni uzayttırılǵan toparlardaǵı sport saatı, seyil etiwler.
Mektepte
sabaqtan aldın ótkeriletuǵın gimnastika
hár kúni birinshi sabaq aldınan
ótkeriledi. Oqıwshılarǵa gimnastika isletiwden maqset, bir tárepten, olardıń salamatlıǵın
bekkemlew bolsa, ekinshi tárepten, oqıw materialların puxta ózlestiriwge erisiw. Sabaqtan aldın
ótkeriletuǵın gimnastika oqıwshılardıń itibarın iskerlikke qaratadı hám olardı sabaqqa tayarlaydı.
Haqıyqatında da, mektepke balalardıń ayırımları aldın kelse, basqaları gimnastikanıń
baslanıw payıtına jetip keledi. Oqıwshılardıń ayırımları mektepke kelemen degenshe oynap,
juwırıwǵa úlgergen bolsa, basqaları keshikpew ushın asıǵıp keledi, ayırımları asıqpastan,
bosańlasqan jaǵdayda keledi, yaǵnıy sabaq baslanıwınan aldın hámme oqıwshılardıńda dıqqat-
itibarı bir jerge jıynalmaǵan boladı. Sonıń ushın, olardıń dıqqatın toplaw hám sanalı miynetke
tayarlaw kerek. Áne sonıń ushında, shınıǵıwdan aldın ótkeriletuǵın gimnastika oǵada paydalı
sanaladı. Arnawlı tańlap alınǵan shınıǵıwlar balalardı tınıshlandıradı, olardaǵı tolqınlanıw
jaǵdayın basadı, shıyraqlastıradı.
Sabaqtan aldın orınlanatuǵın gimnastikanı hár bir mektepte ótkeriw shárt. Mektep
administratsiyası hám dene tárbiya muǵallimleri bul ilajlardı jaqsılap jolǵa qoyıw ushın
muǵallimler jámááti, oqıwshılar, ata-analar menen birgelikte tayarlıq jumısların alıp barıwı
kerek. Eger, pedagoglar jıynalısında sabaqtan aldın ótkeriletuǵın gimnastika shıntlap dodalansa,
bul halda gimnastika mektep ómirine tezirek kirip baradı.
Shınıǵıwǵa shekem gimnastika ótkeriliwi mektep direktorınıń buyrıǵı menen
daǵazalansa, jáne de jaqsı boladı, sebebi, bul jaǵdayda oqıwshılardıń tártibi jaqsılanıp, áhmiyetli
ilajǵa pútkil mektep jámááti aǵzaları qatnastırıladı.
Dene tárbiya muǵallimi sabaqtan aldın gimnastika shınıǵıwların ótkeriw ushın eń jaqsı
oqıwshılar hám belsendilerdi ózine járdemshi etip tayarlawı kerek.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
270
Oqıwshılarǵa shınıǵıw komplekslerin dene tárbiyası sabaqlarında úyretiw múmkin. Olar,
bolsa bul komplekslerdi úyinde ózleri ǵárezsiz túrde úyrenedi. Dene tárbiya sabaqlarınan
waqtınsha yaki pútkilley azat etilgen oqıwshılar vrachtıń másláháti menen úyde hár kúni azanda
gigienalıq gimnastika shınıǵıwları kompleksin orınlawları lazım.
Kópshilik mekteplerdiń tájiriybesine tiykar, oqıwshılarda sabaqtan aldın ótkeriletuǵın
gimnastikaǵa háwes oyatıw ushın, klaslar arasında jarıs shólkemlestirilip, arnawlı salamatlıq
múyeshin dúziw, oǵan nátiyjelerdi jazıp barıwı shárt. Bunıń ushın belsendilerden tóreshiler
tańlanıp, olar hár bir klastıń shınıǵıwlardı orınlawı, minezi, aktivligin bahalaydı. Oqıwshılardıń
jámleskenligi kóp tárepten olar menen alıp barılǵan tayarlıq jumıslarına baylanıslı boladı.
Shınıǵıwlardı orınlaw ushın hár bir klasqa maydannan bólek turaqlı orındı ajıratıp qoyıw
lazım. Shınıǵıwlardı jámiyetlik belsendiniń náwbetshi muǵallimge raport beriwinen baslawı
kerek. Gimnastika shınıǵıwları muzıka menen ótkerilse jáne de jaqsı boladı.
Sabaqtan aldın ótkeriletuǵın gimnastika 8-10 minut dawam ettiriledi. Kishi klasslarda
shınıǵıwdı orınlaw waqtı 5-7 minutqa shekem qısqarttırıladı. Hár bir shınıǵıwlar kompleksin
oqıwshılarǵa 10-15 kún dawamında orınlatıw múmkin. Oqıwshılarda shınıǵıw orınlawǵa bolǵan
qızıǵıwdı asırıw maqsetinde hár eki-úsh kúnnen keyin komplekstiń bir bólimin ózgerttirip turıw
lazım.
Sabaqtan aldın orınlanatuǵın dene tárbiyanıń tiykarǵı mazmunın ulıwma rawajlandırıwshı
shınıǵıwlar qurap, olar pútkil organizmdi, barlıq bulshıq etlerdı rawajlandırıwǵa qaratılǵan.
Hámme oqıwshılardı teń jaylastırıw imkaniyatına iye bolǵan mekteplerde bul
shınıǵıwlardı júriw, juwırıw háreketleri menen toltırıp barıw usınıs etiledi. Shınıǵıwǵa shekem
ótkeriletuǵın gimnastika shınıǵıwların hám anıq bir belgilengen izbe-izlikte qollanıw, olardıń
organizmge tásirin áste-áste asırıp barıw kerek. Sabaqtan aldın orınlanatuǵın gimnastikanı
júriwden, bulshıq etlerǵa normada tásir etetuǵın háreketlerden baslaw, birden kúsh salıp
orınlanatuǵın shınıǵıwlardı qollamaǵan maqul.
Kompleks tańlawda barlıq bulshıq etlerdı rawajlandıratuǵın shınıǵıwlarǵa itibar beriledi.
Olar waqtı-waqtı menen gezeklesip turadı. Bul shınıǵıwlar qan aylanısın jaqsılaytuǵın,
tereń dem alıw hám qáddi-qáwmettiń tuwrı rawajlanıwına járdem beretuǵın «keriliw»
formasındaǵı shınıǵıwlardan ibarat boladı.
Ekinshisi ayaqlardı búgiw hám qannıń pútkil organizmge tegis tarqalıwı múmkinshiligin
beretuǵın «shońqayıw» formasındaǵı shınıǵıwlar, úshinshi, tórtinshi hám besinshileri-gewde
bulshıq etlerın rawajlandırıwshı shınıǵıwlar. Olar qarın bulshıq etlerın bekkemleydi hám ishki
aǵzalardıń normada islewin támiyinleydi. Bul shınıǵıwlar arqa bulshıq etlerında rawajlandırıp,
qáwmetti tuwrı qáliplestiredi, búkireyiwdiń aldın alıp, gewdeniń qabırǵa bulshıq etlerın
bekkemlew imkaniyatın beredi.
Altınshısı – silkiniw háreketlerinen ibarat bolǵan shınıǵıwlar. Bunday shınıǵıwlar
nátiyjesinde buwınlar shaqqan isleydi, bilek, ayaq hám kókirek qabıǵı jaqsı rawajlanadı.
Jetinshisi – sekiriw, juwırıw hám shaqqanlaq penen shońqayıw shınıǵıwları bolıp, olar
dem alıw hám qan aylanısın, barlıq ishki aǵzalardıń iskerligin kúsheyttiredi.
Shınıǵıwǵa shekem ótkeriletuǵın dene tárbiya turǵan ornında júriw, tereń dem alıw hám
tuwrı qáwmetti sezdiretuǵın shınıǵıwlar menen juwmaqlanıwı lazım.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
271
Maydanda yaki imarat ishinde hár bir klasstı arqayın jaylastırıw imkaniyatı bolǵan
payıtları shınıǵıwlardı buyımlar menen ótkeriw usınıs etiledi. Buyımlardı maydanshaǵa aldınnan
sonday etip jaylastırıw kerek, oqıwshılar sap tartıw yaki sabaqtan aldın ótkeriletuǵın gimnastika
shınıǵıwların orınlaw ushın óz orınlarına kelgenlerinde, olardı qolına alıwları qolaylı bolsın.
Dene tárbiya minutı
. Onıń maqseti –mazmunlı dem alıw, oqıwshılar jumıs qábiletin
asırıw. Uzaq waqıt qıymıldamastan otırıw nátiyjesinde qol hám ayaq barmaqlarınıń, jambas,
qarınnıń qan menen támiyinleniwi páseyedi. Bas miydiń qan menen támiyinleniwi jamanlassa,
adamnıń nerv kletkalarınıń jumıs islew iskerligi páseyedi, bul bolsa, óz náwbetinde, dıqqatqa da
unamsız tásir kórsetedi. Bul ózgerisler balalarǵada tán. Aqıbetinde, bala sharshaydı, onıń jumıs
islew qábileti páseyedi, shınıǵıwlardan shetlesedi, itibarsız, hár nárseni umıtatuǵın bolıp qaladı,
oqıw materialların ózlestire almaydı. Sanalı hám fizikalıq júklemeni óz waqtında almastırıp
turıw, ásirese, baslawısh klass oqıwshılarınıń jumıs iskerliginde áhmiyetli orındı tutadı.
Ilimpazlardıń baqlawınsha, birinshi klass oqıwshıları úzliksiz 15-20 minut dawamında
dıqqat-itibarların toplap otırıwı múmkin eken. 35 minutlı shınıǵıwlardan keyin olarda jumıs
islew qábileti keskin páseyer eken.
Sabaq payıtında kóriw hám esitiw organları, dene, ásirese, arqa jawırın bólimi bulshıq
etlerı, qol barmaqları kóbirek júkleme aladı. Sharshawdıń baslanǵısh jaǵdayında oraylıq nerv
sistemasınıń qozǵalıwı procesinde oqıwshılar minezi tez ózgeredi: olar oqıw iskerliginen alań
boladı, muǵallimniń túsindiriwin itibarsızlıq penen tıńlaydı, sóylesip otırıp, orınlarınan turıp
ketedi.
Mine usınday jaǵdayda 2-3 fizikalıq shınıǵıwdı durıs tańlaw sharshawdı joǵaltadı,
oqıwshılar dıqqat-itibarın jaqsılaydı, olardıń islew qábiletin asıradı.
Fizikalıq shınıǵıw minutları ápiwayı, qıyın koordinatsiyanı talap etpeytuǵın 2-3
shınıǵıwlar kompleksinen ibarat bolıp, olar qollar, dene, bas, ayaq ushın mólsherlengen. Bulshıq
etlerdiń úlken bólimin qamtıp alatuǵın hám tiykarınan, statikalıq kúshleniwdi joǵaltatuǵın, dem
alıwdı aktivlestiretuǵın, qan hám limfa aylanısların kúsheyittiretuǵın shınıǵıwlar kompleksi
tańlap alınadı.
Fizikalıq shınıǵıw minutların hámme sabaqlarda ótkeriw shárt. Oqıw iskerliginiń túrine
qarap shınıǵıwlar otırǵan yaki turǵan jaǵdayda orınlanadı.
1-2 minutqa shekem dawam etetuǵın 3-4 shınıǵıwdıń hár biri 4-6 márte tákirarlanadı.
Komplekstiń 1-shınıǵıwı qollardı háreketlendirgen halda túrlishe dáslepki jaǵdaylardan
sozılıw, tikleniw, hámme buwınlarda iyiliw shınıǵıwları bolıwı kerek. 2-shınıǵıw-deneni ońǵa,
shepke burıw, aldıǵa hám arqaǵa eńkeyiw, 3-shınıǵıw- ayaqlardı búgiw hám tikleniw, dizede
búgilgen ayaqlardı kóteriw, partada otırǵan halda turıw hám dáslepki jaǵdayǵa qaytıw, turǵan
jaǵdaydan otırıw hám basqalar. 4- shınıǵıw bolsa tınıshlandırıwshı hám ápiwayı shınıǵıwlar
bolıwı kerek. Shınıǵıwlar anıq, tuwrı, gózzal, dem alıw ritmine say orınlanıwı kerek.
Fizikalıq shınıǵıw minutların muzıka ırǵaqları astında ótkeriw de qollanıladı. Muzıka
oqıwshılardıń dem alıs nátiyjeliligi ushın qosımsha faktor bolıp, olarǵa unamlı sezimler beredi,
háreket penen baylanısqan halda jumıs qábiletin asırıwdıń nátiyjeli quralı boladı.
Úlken tánepiste ótiletuǵın oyınlardıń
maqseti oqıwshılar salamatlıǵın bekkemlew hám
aktiv dem alıwdı, shınıǵıwdı támiyinlew, sanalı hám fizikalıq jumıs qábiletlerin asırıw, fizikalıq
shınıǵıwlardı turaqlı túrde orınlawdı ádet túsine kirgiziwden ibarat.
ISSN:
2181-3906
2025
International scientific journal
«MODERN SCIENCE АND RESEARCH»
VOLUME 4 / ISSUE 11 / UIF:8.2 / MODERNSCIENCE.UZ
272
Úlken tánepislerde túrli oyınlar ótkeriw, baslawısh klass oqıwshıları menen
tómendegilerdi iske asırıwǵa járdem beredi:
-háreket aktivligin asırıw;
- aktiv hám mazmunlı dem alıw hám sharshaǵandı shıǵarıwdı shólkemlestiriw;
- pútkil organizmniń tándarlıǵı hám is qábileti tezirek tikleniwin támiyinlew;
-fizikalıq shınıǵıwlar menen erkin shuǵıllanıw kónlikpelerin qáliplestiriw.
Oyınlar hám fizikalıq shınıǵıwlardı tómengi klass oqıwshıları organizminiń ruwxıy-
fizikalıq ayrıqshalıǵın esapqa alǵan halda ótkeriw zárúr.
Tómengi klass oqıwshıları oyınlardı erkin shólkemlestiriw ushın jeterli tájiriybege iye
emes, sonlıqtan klass basshısı hám jámiyetlik shólkemniń ornı birinshi dárejede bolıwı kerek.
Oyınlar mektep háwlisinde yaki stadionında, sport zalında yaki trotuarda ótkeriliwi
múmkin. Tánepislerde ótkeriletuǵın oyınlarǵa háreketli oyınlar, top, arqan menen shınıǵıwlar,
tırmasıp shıǵıw hám asırılıp ótiwler, ayaq oyın elementleri, ritmlik gimnastika, kewilli jarıslar
kiredi.
Fizikalıq shınıǵıwlar sonday etip tańlanadı, bularda qol, sońınan jelke, dene, ayaq bulshıq
etlerı izbe-iz qatnassın. Bunda júrek-qan tamır hám dem alıw sisteması jeterli dárejede júkleme
alıwın gúzetiw múmkin.
1-9-klasslar ushın mólsherlengen dene tárbiya baǵdarlamasında fizikalıq-sawallandırıw
jumıslarınıń túrleri keltirilgen bolıp, olar arasında kúni uzayttırılǵan toparlardaǵı
kúndelikli
sport
saatları
tiykarǵı orındı iyeleydi. Olardıń maqseti oqıwshılar salamatlıǵın bekkemlew,
sanalı hám fizikalıq zorıǵıwlardıń aldın alıwdan ibarat.
Toparlar boyınsha shólkemlestirilgen shınıǵıwlar oqıwshılardı fizikalıq tárbiyalaw
boyınsha bir qansha wazıypalardı sheshiw imkaniyatın beredi, sanalı iskerliginiń fizikalıq
iskerlik penen almasıwına járdemlesedi, aktiv dem alıw ushın qolaylı sharayat, jaqsı keypiyat,
unamlı sezimler jaratadı, organizmniń ulıwma tonusın asıradı. Sport saatları erkin, zorıqpaǵan
halda ótkeriledi. Sport saatları usı toparlarda 40-60 minut dawam etedi, waqıttıń bunday
belgileniwi, oqıwshılardıń ulıwma jaǵdayına, olardıń oqıw jumıslarınan keyingi sharshaw
dárejesine baylanıslı boladı.Shınıǵıwlardı ótkeriw procesinde muǵallim qollanatuǵın fizikalıq
shınıǵıwlardıń mazmunın, quramın biliwi, shuǵıllanıwshılarda fiziologiyalıq hám sezim
júklemeleriniń asıp ketpesligi principlerine ámel etiwi kerek.
Shınıǵıwlarda tiykarǵı orındı tayanısh-háreket apparatların tiykarǵı shınıǵıwlardı
orınlawǵa tayarlawshı ulıwma rawajlandırıwshı shınıǵıwlar iyeleydi. Saplanıw shınıǵıwları da
qollanıladı, lekin olardıń sanı dene tárbiya sabaqlarına qaraǵanda az.
Paydalanílǵan ádebiyatlar
1.
Ашмарин Б.А. Теория и методика физического воспитания. – М., 1990.-234 с.
2.
Аулик И.В. Как определит тренированного спортсмена. – М .: ФиС., 1977.
3.
Вайсеховский С.М. Книга тренера. – М.: ФиС., 1971. - 312 с.
4.
Годик Н.А. Контрол тренировочных и соревнователных нагрузок. – М.: ФиС., 1980.
– 136 с.
5.
Гужаловский А.А. Основы теории и методики физической културы. – М .: ФиС.,
1986.
